Ilownih. dlq pod:62ui4cych. i hrqi6w. do lzwqicsrii. niemiechoiqzycznych

Transkrypt

1 Ilownih dlq pod:62ui4cych do lzwqicsrii i hrqi6w niemiechoiqzycznych

2 H.Rlehmann, M.T.Marui PORADNTK J$T,YKOWY polsko-niemiecki i zuryskoniemiecki W yrazy, lvypowied zi, frazy, dialogi, lffötki zary s gramaryki Poradnik pyaenn czony jest przede wszlntkim dta podr6inych do Szwajcarü i Lichtensüeinu, moi;e takite byf pomocnym w zakresie jpzyka niemieckieg w Austrü, w Niemczech i w Iarxemburgu Kraköw - Ostrolpka 'Zurych

3 @ Autoren (Autorzy): Ilans Rudolf khmann, Maksymilian TadeuszMaru'antowicz Tytul : P oradnik i qzykowy po I sko-ni emi e cki, zury sko-ni emie cki. Wyrazy,'tvypowidzi, frazy, dialogi, krötki zorys gramatyki ISBN Tekst poradnika jest chroniony prawen autorskim. Zezwala sie na przedruk drobnych fragmentöw z podaniem Lrödla. Sklad na komputerze FuüZitsu-Siemens, Windorrs XP Professionall. Do witryny internetowej,,tourism.bloog,pl" tekst wprowadzil Sebastian Kosek. Kraköw - Ostrotgka - Zurich IA z0rl 2At2

4 RAMOWY SPIS TRESCI* Przedmowa Wprowadzeniel. Wstgp. Budowa poradnika jqzykowego. Gramatyki: niemiecka i zuryskoniemiecka. Gloski a litery wjezyku niemieckim. Ident5dkacja glosek pa Przez litery. CzeSö 1: Liczenie. Okreslenie czasu- Pomiary. CzeSe 2: Dane personaine. Zautod. Wyksztalcenie. KontaktY towarzyskie. CzgSi 3. Zarnieszkaniel Hotel, Pensjonat. Kwatera prywatna. Mieszkanie. CzgSe 4. Wya'rwienie: Artykuly spozywcze. Potrawy' Napoje. Gdnejemy. CzeSö 5. Stroj. CzeSö 6. Zakupy ikorzystanie z uslug. CzeSe 7. Przemieszcz16Lie Sig: Komunikacja publicztla. Komunikacja prywatna. Na grarricy. CzeSö 8. Zdrutrie i higiena: Zdrowie. Gimnastyka rekreacyjna. Higiena. Czeile 9. Czaswolny. Wypoczynek. Rozrywki. CzeSö 10. Sko rawidz hasel szczegölowych * Spisy tresci naapacz4tku kandej cznsci zawierajqdalsz'e to"*ittiecie podanych hasel w postaci hasel szcz'qillowych

5 INHALT* Vorwort. Einführung Grammatik Teil 1.: Rechnen. Zeitangaben. Abmessungen. Teil 2.: Persönliche Daten. Berufe. Bildung. Gesellschaftliche Kontakte. Teil 3.: unterkunft: Hotel. Pension. Privahrnterkunft. Wohnung. Teil 4.: Nahrung: Nahrungsmittel. Gerichte. Getränke. Wo wir essen. Teil 5.: Bekleidung. Teil 6.: Geschäfte und Dienstleistungen. Teil 7.: Verkehr: öffentlieher Verkehr. Privatverkehr. An der Grenze. Teil 8.: Gesundheit und Hygiene: Gesundheit. Fitness (Gymnastik) Teil 9.: Freizeit. Erholung. Unterhaltung. Teil to. :Register der ausführlichen Inhaltbezeichnungen * Am Anfang jedes Teil gibt es ausführlichs rnhaltwemeichnis

6 lnhalt* Vorwort. lifüerig Grammatik Täil 1.: Rächne. Zätaagaabe. Abmässige. Täil 2.: Phersönliche daate. Prüüef. Bildig. Gsellschaftlihi kontakt. Täil 3.: Underkunft: Hotel. Pangsioon. Privatunderkunft. Täil 4.: Naarig: Naarigsmittel. Gricht (schpiise). Getränk. Wo mer ässed. Täil 5.: Bekläidig Täil 6.: Gschäft und dienschtläischtige. Täil 7.: Vercheer: Öffentliche vercheer. Privatvercheer. A de gränze Täil 8.: Gsundhäit und hygiene: Gsundhäit. Fitness (gymnastik). Hygiene. Täit 9.: Freiziit. Erholig. Underhaltig. Täil 10.: Regischter vo de detallisierte inhaltbezäichnige.. Bi jedem teil git es uusfüürliches inhaltsregischter

7 LUXEMEUR# SF#fSCli{-qf,r$ pw&ffiffi& trffituffiffi F*H* /*:-ff i *ffi f$

8 P 7 Przedmowa Szwajcaria stynie z pomocy innym narodom w trudnych ekonomicznie i politycznie sytuacjach. Szereg regionow w Polsce, w tym rcwnieä znajduj4cy sie na Maznwsztt obszar Kurpiowski odczul w latach dzieuriecdziesi4tych skutki postre2ymowej, pookupacyjnej schedy gospodarczej w wielu dziedzrnach, przede wszystkim w postaci braku medykamentöw, odzieiry jak i ro2nycr:. artykulöw codziennego u2ytku. Szpitale ograniczaly sw4 dzialalnosö ze wzglgdu na brak nie tylko lekarstw, ale prr,ede ws4ystkim Srodköw dezynfekcyjnych niezbgdnych przy operacjach. Parafie koscielne zurracaly sig w takich przypadkach o pomoc do wspölnot koscielnych innych krajöw W tym okresie Paralia Katolicka w Ostrolgce, dziel<r posrednictwu przedsigbiorstwa turystycznego, dziala1qcego na tym terenie, zwröcila sig o pomoc do dalekiej wöwczas geografrcznie szwajcarskiej Paralü Sw. Anny w malym miasteczku Opfikonie- Glattbrugu, przylegtym do lotniska i miasta Kloten. Po stronie polskiej Andrzej Bis wspdlnie z proboszczem, ksiedzem Zukowskim i miejscowymi wladzarrri samorzadowymi Ostrolgki organizowal niezbgdny transport, a po stronie szwajcarskiej proboszcz wloskiej Misji Katolickiej w Kloten Don Pino, ksiei.a z kosciola 5w. Anny i prznde wszystkim Pani Maria Hug z Pania Liza Donatsch i grupa kobiet, ktora w miare rozvroju akcji wzrosla do setki, orgartizowali zbiorke lekarstw, odziezy i ZywnoSci dla dzieci i pieniedry na paliwo do transportu tych daröw. Szereg ciqiarowek z setkami paczek i lekarstwami dla szpitali dotarlo do Kurpiowsr-czyzny i jej okolic. Dziel<r temu szpitale mogty podjaö operacje, a dziesiatki podzigkowan potvrierdzily udan4 i poka,lna w swych rozmiarach akcjg pomocy. Zaröwno rozmiar pömocy i jej znaczenie w owym czasie zmobilizowaty Kurpiöw do sz*r.egölnej formy podzigkowania: znrganizr'wania wystgpow zespolu folklorysgrcznego na miejscu w Szrvajcarii m. in. w postaci przedstawienia ofiarodawcom spektaklu owesele Kurpiowskie". I tutaj dziekr Andrzejowi Bisowi i nauczrycielowi Tadeuszowi Zebrowl<remrr, w wyniku troski o mo2liwie efektyvme prz,ekazanie folkloru, pojawila sie mysl uzupelnienia wystgpu tlumacr,eniem tekstöw wystawianego spektaklu na... jezyk zurysko-niemiecki!

9 Przedmowa Idee te podjeli autorzy niniejszego poradnika i tak powstala wspölpraca autorska i zapocz4tkowano tworzenie pomostu jgz,ykowego szwqicarsko-polskiego, owocuj4cego w postaci szeregu wydawanych publikacji, ktöry razszerzony dziala do dzis. Tego rodzajlu przedsigwz,tgcie wymagalo konsultacji wielu o- söb. Nie sposöb wymieniö wszystkich. Obydwaj autorzy tych prac s4 czlonkami stowarqfszenia r,verein Schweizerdeutsch, i w tym kregu osöb znaleäli zrozumienie i pomoc. Nalef;aloby przy tym serdecznie podngkowai doktorowi i doktorowi honoris causa Rudolfowi Trübowi, nestorowi tego stowarzyszenia; profesorowi dr. Jerzemu Bleikerowi przewodnicz4cemu Grupy Jeryka Zurysko- Niemieckiego wymienionego stowarzrysz.enia; Viktorowi Szobingerowi, wydawcy i autorowi wielu publikacji w tym jezyku, doktorowi Arturowi Baurerowi, szczegotnemu przyjacielowi Polski oraz dwum konsultantom Willemu Bachmanowi i ksiedzu proboszc zawi Arnoldowi Hubertowi. Nie sposöb wymieniö tych "dor5rwczych konsultantöw", zagabywanych sporadycznie przy röänycn. okolicznosciach o tresi i forme poszczegolnych wyraien, ktürzy z,aopatrywali nas rownieä w rzadkie i trudne do zdobycia ärodla pismiennictwa, czgsto o zrracz,erriu histo ry czr:ym. Natezy sie podzigkowanie Polskiemu Uniwersytetowi na Obczyänie w Londynie w sz,uegillno3ci profesorowi Andrzejowi äakiemu, profesorowi Leszkowi Bednarczukowi, obydwom z Krakowa, czlonkom Polskiej Akademii UmiejetnoSci. Wiele zawdziec;.etrrly temu ostatniemu. ktöry sporo czasu poswigcil ocenie naszego wysilku i pomögl w wydaniu publikacji naukowej "Sytuacja jgzykowa w niemiecko-jgzycznej Szwajcarii", ktöra ukazala sie w 1,997 roku. Mamy nadzieje, irc to unikalne prrndsigwzi cie w postaci niniejszego poradnika, w jakims stopniu przyczyni sie do rozwoju jezvkowych relacji polsko-szwajcarskich i da pocz4tek dalszym tego rodzaju opracowaniom. Niezaleänie od pomocy w kontaktach turystycznych i osobistych poradnik moie byö pomocny z,aintetesowanym w opanowywaniu jezyka zurysko-niemieckiego. Slu2ymy chetnie innymi wydanymi lub znajduj4cych sie toku przygotowarria pozycjami, dotycz4cych relacji obydwu jezyköw polskiego i zurysko-niemieckiego. hutorzy

10 W - Wprowadzenie 9 WPROUTADZENIE 9 Wstgp Budowa poradn ika iezykowe go Gramatyki: niemiecka i zr-rryskoniemiecka Gtoski a litery w jgzryku niemieckim. Indent5rfikacja glosek po prz'ez litery 10 T2 T4 22

11 w Ilrstgp Worowadzenie WPROWADZEIITIE lo Europg zamreszlanje uriele narodow. Kzädy z nich posfuguje sie okre3lonym jgzykiem. Jednym z europejskich jqzyköw jest jeryk niemiecla,. Jqzyk ten jest ojczystym nie tylko dla Niemcow w Niemcz,ech, ale takie dla Austriaköw, Luksemburczykow, mie szkaäcdw Lichtensztaj nu j ak i niemiec ko - jgzy cznej Szwaj c arü. Wielojgzyc?,taa Szur4icaria z oficjalrrymi czterema jqzykami: francuskim, niemieckim, wloskim i retoromanskim, charakteryzuje sie w czesci niemiecko-jgzyczrlej niespot5rkanym w Europie zjawiskiem jqzykowym. Obok urzgdowego jgzyka rriemieckiego z iego szrrqicarskimi cechami szcz,egllnymi, prrntmral i przelywa od.rodzente jgzyk alemeäskir w jego regionahrych odmianach. Okolo 650/o Szurajcarow ident5dkqie sie zarowno regionalnymi jqaykarnü alemanskiail (z dorobkiem literackim), jak i strefowym, urzgdowym jqzykiem szurajcarsko-niemieckim. Stanowi on, podobnie jak np. w Austrü jezyk niemiecko-austrieki, pewna, obszarow4 modyfikacje standardowego jqzykaniemieckiego, Pielggnowanego vr Niemeznch otaz stosowanego na cat5rm niemiecka -jg4r cztaym ohrszar ze Europy Standardoury - "standarddeutsch" - jeryk niemiecki jest uirywany pr?ez mniejszosd niemieck4 we Francji, Holandii, BelSti, Danü, we Wloszech, w Polsce i inrrych krqiach. W relacjach gospodarczyeh i nauko!rych w skali Swiatowej okolo 1OO milionöw ludzi komunikuje sie w tym jeryl<u.wybrany do niniejszego poradrrika zasob slounrictwa standardowego jezyka rriemieckiego odrriesiony zostal zaröwno do jqzyka polskiego jak i do scisle z jqzylaem niemieckim spokrewrrionego jednego z regionalnych szwag'carskich jezykow -.jerykazurysko-niemieckiego..ieryk ten wybrano nie przypadkowo. r,leryk, a wlasciwie grupa jgzyklw plemion germanskich - Alemanöw, ktöre to plemiona przemie city sie ze swoich siedzib w okolicach rzeki *,aby w okresie rnigdzy II wiekiem przed Chr5rstusem a IV wiekiem po Chryshrsie na tereny migdzy Jeztorem Bodenskim, Renem a ärodlam,i Dunaju, u&vorzyly krölewstwo, ä po jego upadku w VII wieku ptqyutedrorralr na tereny obecnej Sznrajcarii, stanowi do dzi6 rqionalne na nangdzie porozumiewania sie i utrwalania kultury.

12 W Wprowadzenie 11 Padra ny, przybrye4cy do Szwajcarii, przygotowany do poroä.rmiewania sig w jezyku niemieckim, jest zaskoczony szeregiem zjawisk, jakie tu wystepuja w dziedzinie jgz5lkowej. Konduktor w tramwaju i kierowca w autobusie, sprzedawcy w sklepach, rodzice i ich dzieci w domu i na podwörku, miejscowi studenci i profesorowie (w tym rcwnieä gerrnanisci!) möwi4 miedzy soba innym jgzykiem arriz.eli standardowy niemiecki, uczony w szkolach Niemiec, Austrii, Luksemburga, Liechtesteinu. TrudnoSci w rrozvmieniu tego jezyka poteguja sie przy szybszei mowie. Okazuje sig, 2e radio i telewizia,opanowaneo s4 pfzez ten jezyk. Pojawi4ja sie rownieh w tym jezyku reklamy, ogloszenia, napisy na szyldach sklepowych itp. W telewizji powazne dyskusje, programy foklorystyczne prowadzone s4 w tym jezyls. W niemieckojgzycznej Szrvajcarii tutejsi rdzrcnni mieszkaney {przede wszystkim}, a tal<2e dluhej z.amieszkali cudzoziemcy, möwi4 lokalnymi igzykami zrohnicowanymi regionalnie, ale posiadaj4cymi okreslone, wspölne, nieco odmienne od standardowego Sezyka niemieckiego oraz tak zv{ amega szw Ecarsko - niemieckie go jgryka, cechy. Na niemiecko-jg4rczrrym obszatze Szwajcarii mamy do czynienia z trz,ema iezykami pochodzenia niemieckiego. Sa to: lezyk niemiecki standardowy, z\'{arly ostandarddeutsch', pisany i czytarty, rzadztej mowiony; iezyk niemiecki obszaru szwajcarskiego (zvtarty zwykle szwajearsko-niemieckim Jgzykiem plsaaym lub "schriftsprache"), pisany, czytarry, cz sciowo röwnie2 möwioily, traktowany jako urzqdowy i jgzyki sz*ajcarsko-nlemieckie, pochodzenia alemafskiegor zv{a\le omundartami" prr.ede wszrystkim, möwione, ale posiadaj4ce wlasn4 literature, zröhnicowane terytorialnie w postaci wielu regionalnych odmian. Wieksze podobszary jgzykowe w niemiecko-jezycznej Szwajcarii nosza rlaz-,lvqy- regiondw, gdzie sie tych jqzyk0w uzywa (np. jezyk zurysko-niemiecki na obszarrn zuryskim, bernenskoniemiecki w okolicach Berna, ieryk bazylejski w i wokol Bazyleil. lezykl te ui4rwa sie na codzien i to prawie we wsz.ystkich okoliczno3ciach. Miqdzy tymi igzykarrri sz*r'egöln4 role odgrywa lezy} zurysko-nlemiegll, a prr,ede wszystkim jego cechy, w ktörych rrrolna dopatrzyi sie zaröwno prostoty wymowy, morfologii jak i budowy "Äarh i pewnej uniwersalno6ci w stosunku do innych regionalnych jezyk6w.

13 Wsten t2 Jgzylaem tym maz,na porozumiec sig na calym niemieckojgzycznym obszatz.e Szur jcarii. Zr:,stal on podany w poradniku w zakresie, niezbgdnym dla porozumiewiania sig podczas pobytu w tym pigknym kraju. Budowa poradnika Jgzykowego. Poradnik prz.eznaczany jest prz,ede wszystkim dla Polaköw udaj4cych sie do Szwajcarii jak i do Niemiec, Austrü i innych krqiöw niemieckqgzycznych przy okae1i potrzeby kontaktowania sig w jezyt<tt niemieckim. Slownictwo niemieckie, aczkolwiek w pewnym stopniu zdeterminowane szwajcarsk4 odmiana standardowego jeryka, to jednak (iako ras6b podany w poradniku w postaci wyrazßw jak i frazl mie3ci sie w strukturze leksykografrcznej standartowego jeryka niemieckiego i tym samym mohna je traktowai jako cze$ö jeryka uniwersalnego dla calego niemieckiego obszaru j gz,ykowego. We wstgpie podano ogö1n4 charakterystykg struktury gramatycznej obydwu j9zyk6w. Prry jeryku niemieckim zurrücono sr*r,egaln4 uwage na zmiarry jakie zostaty przyjgte w kierunku unowoczesnienia i uscislenia gramatyki. Co sig tycry jezyka zurysko-niemieckiego, informacj a z.awiera jedynie krötki opis jego cech i ralet struktury tego jezyka w bezpo$redniej komunikacji na codzien. Cr.gsö tematyczna podz,relona zostala na nastgpujace grupy zagadnieniowe: 1. Licz.enie. Okreslenie czasu. Pomiary. 2. Dalrte personalne. Zawod. Wyksztalcenie. Kontakty towarzyskie. 3. Zamieszkanie. a. Wyzywienie. 5. Stroj.' 6. Zal<atpy ikorzystanie z uslug. 7. Przemiesz.czarrie sig. 8. Zdrawie i higiena. 9. Cras wolny. Wypoczynek. Rozrywki. Kaida cr.ei;ö wyposazona jest w sz*r,egölolvy spis tresci. Numeracja stron w tym spisie znrtentowana na paszczegolne grupy zagadnie niowe u latwi a znalez,te n ie po szu kiwane go ha sla.

14 Wsteo 13 Dalsz4 pomoc w poszukiwaniu hasel stanowi podany na koncu poradnika alfabetyczny rejestr z grupowa ich numeracj4 ze spisöw sz*z,egolowych. Ulatwia to znajezrenie odpowiedniego hasla. warianty znaczeniowe poszc?,egölnych hasel oddzielone sa przecinkiem o,' lub Srednikiem o;". W ujgciu tematsrcznym u2ytkownik znajdzie zarlwno zasöb slownictwa jak i typowe *aay stanowi4ce elementy diatogow. Pocz4tek wspölpracy autorow poradnika w zakresie obydwu jqzykow: polskiego i zurysko-niemieckiego sigga lg87 roku i lat polniejszych. w roku L987 urystgpowal w Szwajcarii polski kurpiowski zespolfolklorystyczny z przedstawieniem,kurpiowskie Wesele". Przy tej okazji autorzy dokonali tlumacrenia tekstöw inscenizowanego wystepu z iezyka polskiego i gwary kurpiowskiej na jezyk zurysko-niemiecki. Tlumacz.enie to lukaz.alo sie w owym czasie w postaci broszury, a ktorego tozs",et?.atae wydanie ukahe sig w ramach wydawnictw Stowarzyszenia Rozwoju Turystyki i Rekreacji w Ostrolgce. Jest to pierwsza pröba w ogolnosci bezpo$redniego literackiego tlumacz.enia z jgzyka slowianskiego, czesciowo z gwary tego jeryka na jqzyk zurysko-niemiecki. Te droga chcielismy: - zbudowaö pomost pomigdzy dwoma kulturami, - zainteresowaö Szwajcarow polskimi tradycjami kulturouyffii, - szcz,egalnie polskiej wsi kurpiowskiej, - w rarnach wöwczas odbywajacej sie imprezy bezposrednio ulatwiö zrazumienie tresci wystawionego dziela, - prz.ekonaö sceptyköw o bogactwie iezyka zurysko-niemieckiego i jego slownictwa. Poradnik jest w pewnym sensie kontynuacja tego pomostu kulturalnego w przewidywaniu rozvtoju dalszych kontaktöw migdzy obytlwoma narodami.

15 W Wstep 14 Gramatyki: alemieeka i zurysko-niemlecka W ostatnim dziesiecioleciu w gramatyce jezyka niemieckiego nast4pity istotne i powaäne z,rniaurry. Zmiany te kajarzy sie czesto z wprowadr.eniem nowej pisowni. Jest to niepelna i bledna w istocie ocena sytuacji. Niezaleznie od zmiart w pisowni, Centralny Instytut Jezyka Niemieckiego w Mannheim zasygnajizowal wprowadzenie istotnych nowosci i udoskonalen w gramatyce iezyka niemieckiego oraz jej podzial na tradycyjna i nowoczesn43. ow tradycyjnej gramatyce rozroänia sie pieö skladniköw rdania: podmiot, ot?&czenie, dopelnienie, okolicznik, przydawkg. W gramatyce dependencyjnej (wspölzaleänosci T.M.) wystgpuja uzupelnlenia czasowntka (orznczenia T.M.) np. : podmiot (On oddgcha.), uzupelnienie genetywowe (Ona pottzebuje apiekl.), uzupelnienie datywowe (On pomaga swojej matce.l, uzupelnienie akuzatywowe (Oni placq ralchunek.), uzupelnienie przyimkowe (Ona czeka na swojego przglaclela.), uzupelnienie sytuacyjne (Monachium letg ndd lzarq. Wgpadek zdarzgl sre w poniedzlalek.), uzupelnienie kierunkowe (Jed-ziemg do Jeponli.), uzupelnienie klasyfikacyjne {Jan jest nauezgclelem.), uzupelnienie okreslaj4ce cechy (Ona jest lntellgentna.), uzupelnienie bezokolicznikowe (Matg siakowie chcq teraz isö. f 4. Wspölczesn4 tradycyjn4 gramatykg niemiecka charakteryzuje prz.ede wszrystkiem uporz4dkowanie szeregu kategorii pacz4wszy od relacji miedzry wymow4 a pisownia, uscislenie cech i wspolzaleänosci kategorii morfologpcznych, wprowadzenie podstaw frazeologii i gramatyki jezyka möwionego oraz przyigcie rasadnicz.ej' roli orzeczßnlia przy twotzeniu zdania. 3 Die neue deutsctrc Rechtschreibung, verfasst von Ursula Hermann, völlig neu bearbeitet und erweitert von Prof. Dr. Lutz Gätze (Professor für das Fach Deutsch als Fremdsprache der Fachrichtung Germanistik an der Universität des Saarlandes, Saarbrücken) mit einem Geleitwort von Dr. Klaus Heller {Wissenschaftlicher Mitarbeiter am Institut f{rr deutsche Sprache, Mannheim), Lexikographisches Institut, München L996, str n Die rleue deutsche Rechtsctveibttng...rTamäe, str. 132

16 Tradycyjn4 gramatykg niemieck4 w ujgciu wspölczesnym roimiq w- stosunlku do gramatyki lat szesdziesi4tych przede wszystkim nowe okre3lenia szeregu kategorii. Do nich moäna zaliczyö m.in. lwpro*adzenie jako ezesci mowg wgrazöw rodzajnlkoutgch (Artiketwörter)s, to jest kompleksu tgch zaimköw, ktöre towarzgszqc rzeczownikom,' päaoanie - jak rodzainiki, wskazt$q ich rod-z'aj gramntgena. - Zaliezenie llczebnlkd/,ut jaka czei;ci mowg do kategortt ptzg' mtotnlkörrl.. - Traktowanie przgmiotniköw pelniqcgch w zdgrtiu funkcje ptzgsl1wkawe oteoticiniköw jako prugmtotnlk6w, a nie oprzg miotnikowg ch Przg st6wk6w' - Wpro*äa"iof" nadrzgdnego pojgeia,,junlctlotlett" dla spöjniköut jako ueäci mowq. - wproutadzenie do gramatgki migdzg waraz,em a zdaniem kategorä rgntw utgrazöw' (7rozg1 i jako czqi;ei gramatgki wiedzg o,]*porn inf,roto*", w jerakt niemieckim rfrazac?u opartej mgsciowo o szeroko poigtq frazeologiq. - Brtdowg zdaiiä opiera sie na orzeezenlu, z kt1rego tre$ci wgchodzqe, rozmieszcea siq odpowiednio w zdaniu iego sktadniki' - Tra.dgcgjna gramatgko niemieeka wspölczesnei epoki ktad^zie nacisk no- lrnuriabure utgmowe i ntaiomos;ö relacji miqdzy fonemami i grafemami - gtroskami i literami' Wprawädza sie röwniet nowg dziat gramatgla - gramatgke iezgka möufionego. - Nauna jezglfozflawsfina w Niemczech zaimuje sig r6wnie2 regutami komufikacjt JgzgkoweJ w röhngch jej aspektach 5 Artikelwort (Genuswort): wyraa podlegaj4cy deklinacji, towarrysz4cy rzecz,owrallgowi (np. die, d.iese' solche, andere Seenutürdigkeitenl, wskazujqcy röwnoczesnie na jego rodzaj granatyczny' klaniem autoröi {oradniio naletatobg ttttaj uttsz,gtedniö r6utnie2 formg przgmiotnikowe, kiedg przgmiotnik u odmianie mocnej, touarzgszqc - rz"""ounikau.,i, rfiuniei u skaz$ e ro dzaj gramatg czrlv'

17 W..Wstep 16 NiezaleLnie od gramatyki tradycyjnej rozurija sie obecnie nowoczesna gramatyka Jezyka niemieckiego uwzglqdniaj4ca najnowsze Swiatowe osi4gniecia jgzykoztaawcze. Cechy podstawowe tych nowych teorii i zastosowan praktyczrtyeh, moäna spröbowaö okresliö jako przesunigcie punktu teoretycznej i praktycznej wahnosci w strukturrn, jezyka na zdanie i skladnie, co w zakresie badan i arrajiz wi42e sie röwniez z moäliurosciami jakie daja komputery. W odniesieniu do tzur. nosoczesnej gramatyki zaobserwowaö mo2na wprowadzenie wymienionej juä tnv. Valenz - (Wertigkeitf, gramatyki walencyjno ci, ktöra inacz.ej okresla sig jako gramatykg dependeneyjne lub gramatykg wsp6lzaleänoici. opod terminem,rvalenzu - ("wywartosciowanie"l rozumie si wlasciwosci czasowniköw, r?ßczßwniköw i przymiotniköw, wiryaniar.e soba roänych pod wzglgdem rodz.alu i liczby -+ uzvpelnien. Odwrotnie uzupelnienia te sa z,aleine od czasownika, tzecz,ownika, przymiotnika(utspötzaleinosö lub inaczej sprzghenie zwrotne T. M. ). Gramatyka, ktora jeden rodzaj czesci mowy w jezyku niemiecl<tm prz.euraznie czasownik - stawia na centralnym miejscu w zdaniu i stad wedlug klas {obligatoryjnych) uzupelniefi aurralizuje jego zlariag,kt, w zdartil., nazywa sig {Valerrzgrammiatik} gramatyke wspölzaleäno6el. Za pomoc4 pröb syntaktyeznych {proba wymiary, pröba zast4pienia itd.) okresla sig owe skladniki zdalrtia (uzupelnienia), ktöre powinny wystgpowaö przy paszczegölnych czasownikach, a wigc dla gramatycz"raego minimum w sensie zachowania logscznego minimum sensownosci s4 konieczrte {nie do odrzucenia prry minimaliz.acji formy ujecia wypowiedol. Przy czym rozroznia sig nastgpuj4ce klasy czasownikow: 1. Czasowniki o wartosciowosci zerowej: Pada deszcz. Pada Snieg. {zdania bezpodmiotowe}. 2. Czasowniki o wartosciowosci pierwszego stopnia: Mielwlina 6pi.. (Michnlina - podmiot). 3. Czasowniki o wartosciowosci drugiego stopnia: Znam tego mghczgzn. (podmiot i uzupelnienie akuzatywowe)o. Ona pomaga swojej mqtce. {podmiot i u4r-pelnienie datywowe6}. 0 Storynik wqrqzöw obcgeh, PWN,Warszaw lg7l,strony str. 34, 168, 300, 599.

18 w Wstep l7 4. Czasowniki o wartosciowosci trzeciego stopnia: Ona stawia wffie na stole.(podmiot + uzupelnienie akuzatywowe + uzupelnienie kierunkowe). Ona przewid.ziata go na nastgpca.{podmiot + uzupelninie akuzatywowe + uzupelnienie przyimkowe). Ona rntcila jemu ksiq/ke na glowg (podmiot + uzupelnienie akuzatywo'üre + uzu peln ienie kieru nk ow e z datywe m pr zy nalizxto Sci). Opis,owartoSciowoSci" czasowniköw, rzeczawniköw (nadzieja t:la, nle2nosö od) i pr4ymiotniköw tbyö odpowiedzialnym za, byö wdzigcznyml rabwalifikowal sie do skladni (nauki o zdaniul jezyka niemieckiego i znajazl zastosowanie w Licznych nowoczesnych gramatykach i podrgcznikach wspölczesnego 3ezyka.", Przystgpujac z kolei do krötkiej charakterystyki gramatyki jezyka zurysko-niemieckiego prz*kantjemy na wstgpie kilka informacji zwiqrtycr:. z tym jezykiem. Jeryk zuryskoniemiecki jak to ju2 zaznaczylismy w stosunku do wszystkich regionalnych jezykour alemanskich, jest jgzsrkiem wszystkich warstw spolecznych i stosowanym jako pelnowartosciowy jezyk - spoleczny Srodek komunikacji - w radio, telewizji, teatrz,e i posiada wlasn4 literaturg pigknas, pisownigo i gramatyke to. Przedstawienie ogölnych cech jezyka zurysko-niemieckiego nale?aloby rozpoc4e przede wszystkim od wspomniarrej jwl pisowni Dietha. W pisowni, ktörej zgodnosö z wymowa jest nieomal calkowita lqczy sig aspekty: wymowy i koniecznosci rozpoznania znaczenia wtazu. 7 Die neue deutsche Rechtscttreibung...,Tamhe, str. L37 /8 8 Viktor Schobin get, Züritüüts clu Wörter. Terta Eig enheiten.6. Aufl age Zfrnch' 1993 Z;itrchLer Kantonalbank, str Eu ge n Dieth, Schwg zertütschi Dialätcts chrifi, Dieth- Schreibung, bearbeitet und herausgegeben von Christian Schmid-Cadalbert, Verlag sauerländer Aarau, Frankfurt am Mäin, Salzburg loartur Baur, Schtaeiz,erd.eutsch- uolwr und. uohin?, Verlag Hans Rohr, Z&nch Artur Baur, Schtag zerttiüts ch u Grüezi mitenand", Praktische Sprach- Lehre des Schweizerdeutschen für Kurse und Selbstunterricht, Winterthur 1992, Gembsberg Viktor Schoblnger, Kurze Züichdeutsche Grammatik, Z&nch Albert Weber, Htrichdeutsch.e Grammatik, 3. Auflage, Z&nch L987.

19 w Wsteo 18 Samogloski zapisuje sie alfabetem lacinskim tak jak sie je w przyblüeniu wymawia. K*itdy adczytujac je adaptuje wymowe do niuansöw danego regionu. Podobnie r?,ecz ma sie 7,e spölgloskami z ta röänic4, 2e przeglosytl spolglosek dhniecznych b, d, g na p, t, k(gg) nie uwidacznia sie literowo w pisowni, ieircli uniemozliwiloby to rozpoznanie wyrazu. W tym przepadku odwrotnie tazpoztranie fonetyczne przeglosu pozostawia sig odczytujacemu i jego znajomosci jgzyka. Np. chlopiec pisze sie bueb, a czyta bueb lub PueP, to zraaczy, ire po tozpoznaniu ztaaczeraia wyrazta ury/mawia sie go wedlug regul fonetyki regionu. Koartykulacja oraz towarzyszace jej zjawiska przebiegqia w jqzyku zurysko-niemieckim w sposöb regularny i zapobiegai4 "spigtrzaniu sieo glosek. Nieco odmiennie od normalnej wymowy przebiega koartykulacja np. w t.zur. szybkiej mowie i prowadzi czesto do ranikania glosek. Np. nazwg miejscowosci Glattbrugg lvymawia sie w normalnej wymowie,ktatpruk', w sz,ybkiej "klapruk". W poradniku zastosowano w jezyku zurysko-niemieckim t-zur. pisownig Dietha. Cecha zasadnicz,a tei pisowni jest zapisywanie glosek tak jak one sa wymawiane i tym s unym zapewniö mo2liwosö odtwotzenia wymowy z zastosowaniem indywidualnych cech pasz,czegölnych podregionöw, a nawet grup spolecznych. Mo2liwoSci te wyn:{rie4 z faktu, ire pisownia powstala w 1938 rokul2 i Wm samym w tak krötkim okresie czasu nie wystapilo charakterystyczne dla wiekszosci jgzyköw nawarstwianie sie rlhnic migdzy przyjeffm alfabetem dla pisowni a dynamik4 zröhnicowarria wymowy w stosunku do pocz4tköw pismaw danym jezyku. To te w przypadku jezyka zurysko-niemieckiego podany ponüej Wku grafemöw jest w r.asadzie adelavanty dla!rymolr'y. W jezyku zurysko-niemieckim wystepuja nastqpuj4ce gloski, odzwierciedlone literami (grafemami) alfabetu lacinskiego. aaaat..ot tt b; d, g wymawia sie przed lub po spölgloskach zamknietych n;p; ps1tnders (szcrngolniel, suntig {niedzieta}, zaml<niglych lub szczelinowych P$ß9 t2w 1938 roku Komisja pod przewodnictwem profesora Eugena Dietha opracowala auabet dla regionalnych jezyköw u2ywanych w niemieckojgzycznym obszarze zutanym alfabetem Dietha.

20 w Wsteo 19 Samogloski krötkie: a, ä, G, Ö(öl' e lszczelinowe), 6, i, i, o, ön ö, ü, ö, ü, ü, ü, ü, Samogloski dlugie: aa' ää, ee, öö (ööl' ii, ii, oo' öö' öö' öö' uu, üü, üü, üü. Dwugloski: ai, au, äileitejl' ie, ion oi{oj}' ou' öi(öj}, ue, ui, üe. Spölgloski (podzial z punktu widzenia todzaju artykulacji): zwqrte -b, d, s, 98, P, t zwarto-szczelinowe -Gk, gch, k{gl' pf' szczelinowe +b, chch' flvl' ff' h' J, 3, nasowe m, mmr nr nllr ngr ngng. spötotwarte 1, ll, r ph, th, tsch tz{ts}n x{ks}n z as, sch, schsch, w Dla plynnosci wymowy w miejscach zetkniecia migdzy dwoma wyrar.ami samoglosek wystgpuj4 t^t. l4czniki,fl' lub,f (szczegllnie po radzajnikach), np. der alte frau (stara kobieta), der öpfel (jabtlco). Jeirclt pomigdzry okreslonymi grupami (parami) spölglosek istnieje niebezpieczefrstwo,spigtrzenia sie" wymowy, to aäeby temu rapobiec owciska sig" niej aka ttzecia spölgloska, ktora L4cr4c Te dwie umozliwia plynna wymowq, ilp. tundentsdtter! {niemieckie Donnerutetter! polskie grartda!, awqnfitra!) - d pomigdzy n - (e)r. W trakcie mowy gtoski lqcz4 sig w Wtazy. Prry formowaniu sie do nastgpnej gtoski narz4dy morlry zndduie sig jeszcze na miejscu poprzednio formowanej gloski. Przy tym mo2re nast4pic,rpodouniattie sig jednej gloski do drugiej, co ulatwia wymowg i spelnia podobn4 rolg jak!4cznil<t miedzy dwiema samogloskami (na koncu jednego i na pocz4tku drugiego wyrazul. Wa2niejsze zakresy upodobniania to: spölgloska zgbowa do spdtgloski wargowej en baämarüel : en batmantel, spllgloska z.qbowa do spölgloski poäniebnieniowej en pantoffel : em pantoffil spötgloska zebowa do spölgloski zebowej z schpinge = tsclrrying(e). Z'etkniecie sie dw6ch spotgtosek bezdfovi7czflych powoduje prz.eksztalcenie ich w dtrlrieczn, op. abboue = appoue. Prry &vorz,eniu wyrazow pochodnych jak i liczby mnogiej rzeczowniköw, w czasownikach, przymiotnikach i przyslöwkach wystepuje charakterystyczny dla jpzyka zurysko-niemieckiego pfzegläs. Akcent.vq1razory spoczywa naicz.gsciej na pierwszej sylabie. trla drugiej sylabie spoczjrwa akcent w czasownikach zloz'onych nierozdiietnie. Podwöjny akcent :vq..rcz'ory wystepde w wyrazach zlor.anych w obydwu jego czgsciacln oraz w dluhszych wyrazach.

21 W Wstep 20 OdnoSnie morfologii lub inaczej form gramatycrnych tego jezyka stwierdzamy szereg osobliwosci. Przede wszystkim mamy do czynienia z uproszczongmi formami deklinaryjngmi. Wystepuja w zasadzie dwa przypadl<t: t.zttr. podstaaroulg, to jest pol4cz.enie mianownika i biernika w jednym i drugi do;tiutus lacz&cy zttarle n Lrn w jeryku polskim funkcj e nafzednika, miejscownika i wolacz,a (de maa, em maal. Dopelniacz pojawia sie tylko w formie szcz4tkowej przy imionach wlasnych (s Taners tochter). Jego funkcje realizowane sa?a. pomoc4 specjalnej formy opartej na narzgdniku. Czasownik w liczbie mnogiej posiada tylko jedna form grarnatyczn4 dla trz.ech form osobowych (mer rüeffed - my wolamy, er rüeffedwy wolacie, sre fieffed oni, one wol4i4. Zgodnie z pisownia Dietharzeczowniki pisze sie z malej litery. Zalehnie od koncöwek i przeglosu rozro nia sie cztery deklinacj e. Jgzyk zurysko-niemiecki posiada rodzajniki: okreslong i nieakrestong, ktöre nalei4- ra:;em z zaimkami wskazuj4cymi rod"$ do grupy wyraznw rodz.alnikowych. W jezyku zurysko-niemieckim r?'eczßwt7ik uiryty jako or?ß,cznik wystepuje w nominatiwie rrp. er isch dän frürd (on jest twoim przyjacielem). Rz.eczoutrriki oznacrajace ilosö, wägg, miarg lqcza sie z mianownikiem: ich chauffen äis totzet dier {kupuje tuzin jaj). Po liczebnikach nieokreslonych jak np. uil wystqpuje mianownik, np. uiti schüeler (dtrho uuniöut Prz.ecznnie nie wptywa na dopelnienie, np. ich isse de chuech.e $ent ciastko); ich isse de chueetrc nüüt(nie jem ciastka a rodzai gramatgczng i reolng nie wptywaj, podobnie jak w ierykuniemieckim, na kofrcowke imienia osoby. w jgzyku zurysko-niemieckim podobnie jak w niemieckim rcdzaj rownieä nie wplywa na koncöwke nazwiska osoby. hör Kowalskg, frau Kowalskg, fröilain Kawalskg. W jezyku zurysko-niemieckim 7atmek zurrotny okresla jednocz.esnie osobe i liczbe (pojedyncr,a,lub mnog4): ich setze mich du setzt dich er, si, es setzt sich mer setzed öis, ir setzed öi, sie setzed sich (siadaö). W jgzyku zurysko-niemieckim kahdei osobie liczby pojedynczej i mnogiej odpowiada odrgbny zanrrrek dzieria*vcry: ich ha geern mini schuel, du hasch geern d:ini schuel, er hat geern sinr schuel, mer häind geern öisf schuel, ir händ geern öi schuel, si händ geern in schuel. Dwa r.aimki nieokreslone wystqpuja analogicznie do iezyka niemieckieso: man i es. Np.me gseet kaini blueme, es fsch katt.