Wybrane zagadnienia z metodologii badań pedagogicznych dla słuchaczy Podyplomowych Studiów Oligofrenopedagogiki

Transkrypt

1 Wybrane zagadnienia z metodologii badań pedagogicznych dla słuchaczy Podyplomowych Studiów Oligofrenopedagogiki Opracowano na podstawie : 1. Łobocki M., Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków Niemierko B., Zagadnienia ogólne [w] ABC osiągnięć szkolnych, pod red. Niemierko B., Warszawa Pilch T., Zasady badań pedagogicznych, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańsk Pilch T., Metodologia pedagogicznych badań środowiskowych, Wrocław- Warszawa- Kraków- Gdańska Pilch T., Wujek T., Metody i techniki badań w pedagogice [w] pedagogika, pod red. Godlewskiego M., Krawcewicza S., Wujka T., Warszawa Węglińska M., Jak pisać pracę magisterską?, Kraków Etapy badań pedagogicznych Na ogół wszelkie badania naukowe obejmują następujące etapy: - zaistnienie sytuacji problemowej, - formułowanie problemów, a często także hipotez badawczych, - wybór i konstruowanie narzędzi badawczych, - dobór osób badanych, - przeprowadzenie badań, - opracowanie ich wyników. Struktura pracy struktura - układ i wzajemne relacje elementów stanowiących całość; budowa, ustrój S. WSTĘP (WPROWADZENIE). 1. PROBLEMATYKA BADAŃ W ŚWIETLE LITERATURY METEDOLOGICZNE PODSTAWY PRACY ANALIZA WYNIKÓW BADAŃ ZAKOŃCZENIE-WNIOSKI Z BADAŃ..

2 WYKAZ (SPIS) TABEL.. BIBLIOGRAFIA.. ANEKS. Część teoretyczna pracy może zawierać następujące elementy: - przegląd literatury; - przesłanki psychologiczne (związane z tematem pracy); - analizę programu nauczania lub innych dokumentów; - przykłady konspektów lekcji, środków dydaktycznych. Strukturę tego fragmentu opracowania nazwać możemy strukturą zagadnieniową dlatego, że w istocie rzeczy chodzi nam o ujawnienie problemów, sposobów ich badania i wyciągania wniosków, które były podejmowane w pracach opublikowanych w różnych okresach. Reasumując: w rozdziale 1 dokonujemy przeglądu literatury, dotyczącej problemu, który chcemy badać, rozdział 2 dotyczy metodologii badań pedagogicznych, a trzeci obejmuje analizę wyników badań własnych. Struktura rozdziału metodologicznego METODOLOGICZNE PODSTAWY BADAŃ 1. Przedmiot, cele i typ badań 2. Problemy badawcze i hipotezy 3. Zmienne i ich wskaźniki 4. Metody, techniki i narzędzia badawcze 5. Charakterystyka terenu i przebiegu badań Dobór próby w badaniach pedagogicznych Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań pedagogicznych obok m.in. poprawnego sformułowania problemów i hipotez badawczych oraz skonstruowania odpowiednich metod i technik badawczych jest właściwy dobór osób do tego rodzaju badań Przez dobór próby rozumie się wyselekcjonowanie dla celów badawczych np. pewnej liczby osób wchodzących w skład ściśle określonej zbiorowości nazywanej populacją, którą badacz jest w szczególny sposób zainteresowany. Różne sposoby doboru próby Znane są dotychczas trzy sposoby dokonywania doboru próby: dobór losowy uznawany za najlepszy, dobór celowy, czyli tendencyjny i dobór na podstawie ochotniczych zgłoszeń. W badaniach pedagogicznych zaleca się losowy wybór próby, zwłaszcza z licznego zbioru osób należących do danej populacji. Na ogół wyróżnia się pięć sposobów losowego doboru próby: prosty, systematyczny, warstwowy, grupowy i wielostopniowy. Prosty dobór próby

3 Przykładem prostego doboru próby jest wyciąganie odpowiednio ponumerowanych kartek z pojemnika po ich dokładnym wymieszaniu lub kart z należycie potasowanej talii, a także techniki stosowane w różnego rodzaju grach losowych, np. totolotku czy totalizatorze sportowym. Systematyczny dobór próby W badaniach pedagogicznych na ogół częściej niż prosty dobór próby stosuje się dobór systematyczny. Przykładem doboru systematycznego może być np. wywoływanie co piątego ucznia w klasie do odpowiedzi zgodnie z zapisem w dzienniku lekcyjnym lub ocenianie co trzeciego rysunku dziecięcego z dobrze wymieszanego zbioru 30 rysunków na określony temat. Tak więc istotną cechą systematycznego doboru próby jest ustalenie tzw. odstępu losowania k wyznaczającego standardową odległość między osobami dobieranymi do próby: co drugą, trzecią, czwartą lub piątą itp. Stąd też dobór taki nazywa się również schematem czy sposobem losowania co k-ty element. Warstwowy dobór próby Innym i bardziej złożonym od poprzednich sposobów losowego doboru próby jest jej warstwowy dobór. Bywa stosowany zwłaszcza w przypadku niejednorodnej i wyraźnie zróżnicowanej populacji. Polega on na wyodrębnieniu w niej względnie rozłącznych i wyczerpujących podgrup, nazywanych warstwami. Na przykład badając uczniów, nie bez znaczenia jest świadome dokonywanie ich rozwarstwienia z uwagi m.in. na płeć, wiek, miejsce zamieszkania, pochodzenie społeczne, poziom osiągnięć szkolnych lub sytuację rodzinną. W ten sposób łatwiej jest zapewnić większą reprezentatywność próby i skoncentrować się na osobach szczególnie bliskich zainteresowaniom badacza. Ważna jest tu dobra znajomość populacji, umożliwiająca jej podział na wyraźnie różniące się warstwy. Chodzi o to, by pozwalały one na jednoznaczne identyfikowanie osób należących do określonej warstwy, czyli w miarę jednorodnych właściwości interesujących badacza. Po wyodrębnieniu poszczególnych warstw (podgrup) określonej populacji pobiera się próbę losową z każdej z nich oddzielnie i niezależnie. Grupowy dobór próby W przypadku badań pedagogicznych losowy dobór próby często nie dotyczy poszczególnych osób, lecz określonych grup czy całych społeczności. Są nimi najczęściej klasy szkolne, szkoły, placówki opiekuńczo-wychowawcze, rodziny lub jeszcze inne instytucje opieki i wychowania, np. zastępy i drużyny harcerskie. Wówczas dokonuje się grupowego doboru próby, np. kilku zaledwie klas szkolnych spośród wszystkich klas danej szkoły lub jednej spośród wielu szkół w danej miejscowości. Nie bez znaczenia jest tu jednorodność dobieranych grup, np. kas I-III lub IV-VI albo szkół podstawowych w mieście lub na wsi, rodzin pełnych, rozbitych, zrekonstruowanych, zdezorganizowanych, zdemoralizowanych lub zastępczych itp. Taki dobór zależy od celów badawczych. W każdym razie z jego pomocą wylosowuje się pewną liczbę grup interesujących badacza spośród kilku, kilkunastu lub wielu im podobnych grup albo większych społeczności. Wylosowane grupy poddaje się następnie badaniom z uwzględnieniem na ogół wszystkich osób wchodzących w ich skład, zwłaszcza zaś, gdy badania te dotyczą mniej licznych grup, jak klasy szkolne, zespoły uczniowskie, grupy wychowawcze lub zastępy harcerskie. Wielostopniowy dobór próby

4 Pewną odmianą grupowego doboru próby jest wielostopniowy dobór (zwłaszcza dwustopniowy). Polega on zazwyczaj na wylosowaniu najpierw np. jakiejś jednej szkoły, a następnie klas, które zamierza się poddać badaniom. Jeśli natomiast uzna się, że nie zachodzi potrzeba objęcia badaniami wszystkich uczniów wylosowanych klas, dokonuje się dalszego ich doboru za pomocą prostego lub systematycznego losowania. To znaczy, w przypadku wielostopniowego doboru próby nie wszystkie osoby wylosowanej grupy albo grup podlegają badaniom, jak ma to miejsce w grupowym doborze. Przegląd metod i technik badań pedagogicznych Metoda badań odnosi się do ogólnych dyrektyw czy norm (reguł) postępowania badawczego, tj. obowiązujących bez względu na cel, jakiemu ma ona służyć, i warunki, w jakich się ją stosuje. Technika badań natomiast jest tożsama z bliżej skonkretyzowanymi wskazaniami, określającymi możliwie dokładnie i szczegółowo przebieg organizowanego za jej pomocą procesu badawczego. Podporządkowana jest z reguły określonej metodzie badań i pełni wobec niej rolę służebną. Inaczej mówiąc, technika badawcza jest zawsze pewną uszczegółowioną odmianą metody badań. Ta z kolei może w zasadzie poszczycić się kilkoma różnymi technikami badań. Wybrane metody i techniki badań w pedagogice (wg T. Pilcha, 1997): 1. Metody badań: Eksperyment pedagogiczny. Monografia pedagogiczna. Metoda indywidualnych przypadków. Metoda sondażu diagnostycznego. 2. Techniki badań pedagogicznych: Obserwacja. Wywiad. Ankieta. Badanie dokumentów. Analiza treści. Techniki projekcyjne. Techniki socjometryczne. 3. Narzędzia badawcze: Kwestionariusz wywiadu. Kwestionariusz ankiety. Kwestionariusz ankiety rozsyłanej. Test socjometryczny. Dyspozycje i arkusz obserwacji. Arkusz obserwacji. Skala do badania przystosowania dziecka. T. Pilch: Metoda jest zespołem czynności i zabiegów zmierzających do poznania określonego przedmiotu. Jest to pewnego rodzaju charakter działania, jaki podejmujemy dla zdobycia interesujących nas danych (1971). T. Pilch: Technika badawcza natomiast jest określoną czynnością służącą do uzyskania pożądanych danych. Jest pojedynczą procedurą, polegającą na wykonaniu określonej czynności badawczej (1971).

5 T. Pilch i T. Wujek: Narzędzie badawcze jest przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań. O ile technika badawcza oznacza czynność, np. obserwowanie, prowadzenie wywiadu, o tyle narzędzie badawcze to instrument służący do technicznego gromadzenia danych z badań. W tym rozumieniu narzędziem badawczym będzie kwestionariusz wywiadu, magnetofon, arkusz obserwacyjny, a nawet ołówek [ ] (1974). [ ] metoda jest pojęciem najszerszym i nadrzędnym w stosunku do techniki i narzędzia badawczego. Technika z kolei jest pojęciem podrzędnym wobec metody i nadrzędnym w stosunku do narzędzia badawczego. To ostatnie zaś ma zakres najwęższy i jest pojęciem podrzędnym zarówno wobec pojęcia metody, jak i pojęcia techniki badawczej (1977). Eksperyment pedagogiczny T. Pilch: Eksperyment pedagogiczny to szczególny sposób gromadzenia wiedzy o badanym osobniku lub zbiorowości, polegający na organizowaniu sytuacji nietypowej, która wyzwala postawy i reakcje badanych lub badanego (1971). Monografia pedagogiczna T. Pilch: Dotychczasowe ustalenia pozwalają nam nazwać monografią metodę badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze, w rozumieniu placówki, lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadzącą do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych (1977). Metoda monograficzna realizowana być może przez wiele różnorodnych technik, prawie zawsze posługuje się badaniem dokumentacji, bardzo często wprowadza elementy obserwacji uczestniczącej, ankiety lub wywiady (1977). Metoda indywidualnych przypadków T. Pilch: Przyjmując przeto przedmiot badań i funkcję metody indywidualnych przypadków za elementy konstytutywne, definicję jej można by sformułować następująco: metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań, polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych (1977). Najbardziej użyteczną techniką w przypadku omawianej metody jest wywiad. Znakomicie uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych. Niekiedy pomocne być mogą techniki projekcyjne, testy (1977). Metoda sondażu diagnostycznego T. Pilch: Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o przedmiotach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk, o wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych, posiadających znaczenie wychowawcze, w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje. W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne i inne (1977).

6 Co nazywamy obserwacją? T. Pilch: Obserwacja jest czynnością badawczą, polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń (1971). Wywiad T. Pilch: Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji (1971). Ankieta T. Pilch: Ankieta jest ( ) techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy, na ogół o wysokim stopniu standaryzacji, w obecności lub częściej nie w obecności ankietera (1977). Analiza dokumentów T. Pilch: Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest również techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach (1977). Pojęcie testu osiągnięć szkolnych B. Niemierko: Ściślej biorąc, test osiągnięć szkolnych jest zbiorem zadań, dostosowanym do określonej treści nauczania w taki sposób, by na podstawie wyniku testowania można było ustalić, w jakim stopniu treść ta jest opanowana przez ucznia, oraz przeznaczonym do rozwiązania w toku jednego zajęcia szkolnego. [ ]. Zamiennie stosowane nazwy >>test dydaktyczny<< i >>test wiadomości<< są mniej godne polecenia, gdyż pierwsza z nich jest zbyt szeroka, druga zaś za wąska (1975). Arkusz obserwacyjny T. Pilch: Arkusz obserwacyjny to wcześniej przygotowany kwestionariusz z wytypowanymi wszystkimi zagadnieniami, które objąć ma obserwacja. W odpowiednich rubrykach, pod określonym zagadnieniem notujemy wszelkie spostrzeżone fakty, zdarzenia i okoliczności mające związek z danym zagadnieniem (1971). Kwestionariusz T. Pilch i T. Wujek: Najważniejszym jednak warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu są właściwie przygotowane dyspozycje. Określa się je zazwyczaj mianem kwestionariusza. Ale dopiero wówczas słuszna jest taka nazwa, gdy jest to zestaw pytań, zbudowany według specjalnych zasad (1974). W związku z tym, że będą Państwo stosować przede wszystkim metodę sondażu diagnostycznego przypominam poniżej tę metodę.

7 Sondaż diagnostyczny Wiele kontrowersji wiąże się z określeniem jednej z najpopularniejszych metod badań społecznych w tym także pedagogicznych jaką jest sondaż, zwany przez jednych sondażem diagnostycznym, przez innych sondażem ankietowym czy sondażem na grupie reprezentatywnej. Ogólne założenia badań pedagogicznych uzasadniają przyjęcie nazwy sondażu diagnostycznego na użytek praktyki pedagogicznej. Metoda sondażu diagnostycznego jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych - posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje. Badania sondażowe obejmują wszelkiego typu zjawiska społeczne o znaczeniu istotnym dla wychowania, ponadto stany świadomości społecznej, opinii i poglądów określonych zbiorowości, narastania badanych zjawisk, ich tendencji i nasilenia. Chodzi tu więc o wszystkie zjawiska, które nie posiadają instytucjonalnej lokalizacji a wręcz odwrotnie są jakby rozproszone w społeczeństwie. Badania sondażowe mają na celu wykrycie ich istnienia oraz ukazanie wszystkich atrybutów strukturalnych i funkcjonalnych. Sondaż stosowany w pedagogice społecznej tym się różni od sondażu stosowanego w socjologii skąd został zapożyczony że socjologiczne postępowanie badawcze dopełnione zostało w badaniach pedagogicznych postulatami dotyczącymi ulepszenia zbadanej rzeczywistości. Postuluje się zarówno sposoby reorganizacji środowiska, jak i cel reorganizacji. Projekt ulepszenia poznanej rzeczywistości pedagog społeczny tworzy w oparciu o posiadaną wiedzę dotyczącą systemów wartości, metod reorganizacji środowiska, sposobów wzmagania (aktywizowania) sił społecznych. Celem postulatów jest w wypadku stwierdzenia negatywnych stanów rzeczy spowodowanie zmiany tego, co istnieje, np. poprzez zastosowanie działań kompensacyjnych, czyli wyrównywanie braków lub zjawisk i stanów ujemnych. Celem postulatów może być także chęć zapobieżenia negatywnym stanom rzeczy, które mogą dopiero zaistnieć. Postępowanie nasze zaproponowane w ostatnim przypadku nazwiemy profilaktycznym, czyli takim, w którym stosuje się szczególnego typu działalność związaną z neutralizowaniem wpływu czynników powodujących potencjalne zagrożenie. Metoda sondażu pozwala na poznanie określonego zjawiska społecznego, ustalenie jego zasięgu, zakresu, poziomu i intensywności, następnie ocenę i w wyniku tego zaprojektowanie modyfikacji, czyli zmian ulepszających negatywne sytuacje życia ludzi w badanym środowisku albo wzmagających pozytywne momenty wzajemnych oddziaływań jednostek. Metoda sondażu daje nam opis i pozwala na wyjaśnienie pewnych zjawisk masowych czy ważniejszych procesów występujących w badanej zbiorowością. Charakterystyczne tu jest instrumentalne użycie respondentów jako jednostek dostarczających pożądanych informacji. Konsekwencje i wnioski z przeprowadzonych badań będą dotyczyły pośrednio naszych informatorów, a nie będą bezpośrednio celem badań, jak jest np. w studium indywidualnych przypadków. Metodę sondażu można stosować w tych przypadkach, kiedy ludzie wybrani jako respondenci są w stanie dostarczyć nam potrzebnych informacji, gdyż istotną cechą tej metody jest stosowanie głównie technik komunikowania (ustnie lub pisemnie). W badaniach metodą sondażu nie zawsze możemy przeprowadzić badania wyczerpujące, tzn. nie zawsze możemy zbadać wszystkie interesujące nas osoby, z których składa się zbiorowość. Zazwyczaj jest to niemożliwe, gdyż: a) badania są zbyt kosztowne; b) nie można dotrzeć do wszystkich osób, które pragniemy zbadać, badania mogą być zbyt

8 pracochłonne i długotrwałe. W takich przypadkach przeprowadza się badania częściowe, bada się część jednostek, ale wniosek uogólnia się na całość zbiorowości. Wyniki i wnioski będą zależały od tego, jaką część zbiorowości wybierzemy do badania. Ta część powinna być możliwie dokładną miniaturą całej zbiorowości, a uzyskuje się to dzięki temu, że każdej jednostce ze zbiorowości zapewnia się jednakową szansę dostania się do reprezentacji. Techniki stosowane w sondażu diagnostycznym W badaniach sondażowych najczęściej występujące techniki to ankieta, wywiad, analiza dokumentów osobistych, obserwacja, techniki statystyczne i inne. Ankieta - to szczególny przypadek wywiadu. Jest techniką gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub najczęściej bez obecności ankietera. Jest ona zbiorem specjalnie sformułowanych pytań, na które osoba badana powinna dać odpowiedź. Badania ankietowe mają charakter masowy. Są one przydatne przy rozwiązywaniu problemów związanych z działalnością wychowawczą. Stosowane są również w innych dziedzinach życia społecznego i kulturalnego. Ankieta jest użyteczna w badaniach pedagogicznych jako metoda poznawania cech zbiorowości, zjawisk, opinii o wydarzeniach. Jest pomocnicza w początkowym etapie badań. Wyniki zebrane przy pomocy ankiety wymagają porównania z materiałem zebranym przy pomocy innych metod badawczych. Pytania ankiety są zamknięte i zaopatrzone w tzw. kafeterie czyli zestaw wszelkich możliwych odpowiedzi. Kafeterie bywają: zamknięte - oznacza to ograniczony zestaw możliwości odpowiedzi, poza które odpowiadający wyjść nie może, lecz tylko wybiera wśród możliwości jakie daje sformułowany zestaw. Kafeterie mogą być także półotwarte - czyli mogą być zestawem możliwych do wyboru odpowiedzi, które zawierają 1 punkt oznaczony słowem inne, pozwalający na zaprezentowanie swojej odpowiedzi, jeśli nie mieści się w żadnym sformułowaniu, koniunktywne - pozwalają na wybranie kilku odpowiedzi, dając potem możliwość obliczenia częstotliwości wyboru poszczególnych odpowiedzi, a tym samym tworzenia hierarchii, oraz dysjunktywne, dające możliwość wyboru tylko jednej odpowiedzi. W ankiecie pytania mogą również mieć charakter pytań otwartych. Pytania otwarte pozostawiają badanym całkowitą swobodę odpowiedzi. Warunki poprawności sondażu diagnostycznego Badania sondażowe jak wynika z samej nazwy opierają się niemal zawsze na badaniu specjalnie dobranej próby reprezentacyjnej z populacji generalnej. Precyzyjne określenie problemu badawczego pozwala na uściślenie zasięgu terytorialnego badanego zjawiska i dokonanie wyboru odpowiedniej próby do badań. Od rzetelności doboru próby zależy nasze prawo do rozciągania uogólnień na całą populację i budowania teorii oraz wstępnie chroni nas przed wyciąganiem błędnych i nieadekwatnych wniosków. Badający musi dążyć do wybrania takiej grupy do badań aby stanowiła ona możliwie najwierniejsze odbicie struktury, wszystkich elementów i wszystkich cech badanej populacji. Sondaż diagnostyczny pozwala na nader dowolną selekcję zgromadzonych z jej pomocą danych, co może łatwo prowadzić do zafałszowania końcowych wyników badań, zwłaszcza w przypadku niskiego morale badacza. W konstruowaniu pytań ankietowych rzeczą niebagatelną jest troska o odpowiednią ich formę i treść. Chodzi o to, aby: dotyczyły one wyłącznie spraw istotnych z punktu widzenia podejmowanych problemów badawczych,

9 były jednakowo rozumiane przez wszystkie osoby badane, nie były zbyt trudne do odpowiedzi, pozbawione były nadmiernej sugestii, były wyrażone w grzecznościowej formie. Nie bez znaczenia jest też prawidłowa kolejność zamieszczonych w ankiecie pytań. Przede wszystkim mają stanowić one pewną zwartą i logiczną całość, tj. być ułożone zgodnie ze swoistym poczuciem logiki. W związku z powyższym zaleca się zadawanie pytań od prostych (łatwych) do coraz bardziej skomplikowanych (trudnych), od ogólnych do szczegółowych, od nie krępujących do nieco bardziej drażliwych (osobistych). Szczególnej staranności wymaga sformułowanie możliwych na zadawane pytania ankietowe odpowiedzi, czyli tzw. kafeterii. Celowe wydaje się także odpowiednie ułożenie instrukcji poprzedzającej dawanie odpowiedzi na zadawane respondentom pytania. Zazwyczaj informuje się w niej o tym, kto przeprowadza badania i w jakim celu oraz jak należy odpowiadać na poszczególne pytania ankietowe. Wskutek błędnie postawionych pytań otrzymuje się odpowiedzi nieprawdziwe. Do tego rodzaju pytań zliczyć można m.in.: pytania alternatywne, pomimo że poprawna odpowiedź nie ogranicza się tylko do jednej z podanych w nim możliwości, np. Czy dzieci niepełnosprawne powinny być uczone w domu czy szkole specjalnej?", pytania domagające się informacji w sprawach, o których badani nie mają nic lub mają niewiele do powiedzenia, pytania o zdecydowane stanowisko w określonej sprawie, gdy tymczasem osoba badana nie ma co do tej sprawy wyrobionego zdania, pytania sformułowane w sposób nieprecyzyjny, sugestywny lub zbyt trudne.