- 1 - DYLEMATY GOSPODARCZE LASU WIELOFUNKCYJNEGO. Prof. dr hab. Andrzej Klocek

Transkrypt

1 - 1 - DYLEMATY GOSPODARCZE LASU WIELOFUNKCYJNEGO Prof. dr hab. Andrzej Klocek 1. Las jako środek produkcji i jego funkcje z gospodarczego punktu widzenia las jest środkiem produkcji: dóbr materialnych (potocznie produktów), dóbr niematerialnych (powszechnie usług), o rodzaju produkowanych dóbr przez las decyduje jego przeznaczenie (jego rola, wyznaczone mu cele lub zadania), owe przeznaczenie (rolę, cele, zadania) od lat 50-tych XX w. zaczęto nazywać funkcjami lasu; obecnie nazwa ta jest stosowana powszechnie w róŝnych krajach, pojęcie funkcji lasu ma równieŝ interpretację matematyczną, jako ilościowy związek między dwiema lub więcej wielkościami: y = f (x) w odniesieniu do lasu związek ten opisuje zaleŝność między nakładami róŝnych czynników produkcji leśnej (praca, grunt, kapitał itd.) a uzyskanymi dobrami (funkcja produkcji leśnej). Rys. 1. System powiązań lasu z otoczeniem społeczno-gospodarczym za pomocą wejść (x) oraz wyjść (y)

2 Rozwój funkcji lasu w ujęciu historycznym Rys. 2. Rozwój funkcji (celów) lasu: funkcje produkcyjne funkcje ekonomiczno-socjalne funkcje ochronne (publiczne) Średniowiecze: epoka głodu drewna, rygorystyczne przepisy, organizacja słuŝby leśnej, pierwsza połowa XIX w. przenikanie liberalizmu gospodarczego do leśnictwa: zadaniem leśnika jest otrzymanie z lasu moŝliwie duŝego dochodu pienięŝnego, a nie największej masy drzewnej (W. Pfeil) powstanie statyki leśnej (M. Faustmann), czyli nauki o równowadze ekonomicznej gospodarstwa leśnego, zniesienie rygorystycznych ograniczeń w gospodarce leśnej, druga połowa XIX w. trójpodział władzy (ustawodawcza, sądownicza, wykonawcza w tym m.in. państwowa administracja leśna), pierwsze ustawy leśne stanowione przez parlamenty, zwrócenie uwagi na pozaprodukcyjne funkcje lasu, zwłaszcza glebo- i wodochronne: znaczenie lasu wynika ( ) przede wszystkim z jego wpływu na klimat, pogodę, ochronę gleby itp. wartości, podporządkowanie gospodarki w lasach państwowych administracji państwowej (jednostki budŝetowe),

3 - 3 - pierwsza połowa XX w.: ukształtowanie trzech grup funkcji lasu (produkcyjne, ekonomiczne, ochronne), wzrost udziału państwowej własności leśnej, dychotomia kategorii i funkcji lasu, ale nadal dominacja teorii wody kilowej. Rys. 3. ZaleŜność stopni intensywności uŝytkowania i ochrony przyrody Rys. 4. Teoria wody kilowej komplementarność dwóch funkcji lasu (y 1, y 2 ) 3. Druga połowa XX w Przesłanki nowych problemów doktryny: socjalna (społeczna) gospodarka rynkowa, państwo dobrobytu, państwo opiekuńcze podnoszą znaczenie publicznych funkcji lasu realizowanych w interesie ogółu,

4 - 4 - cechy szczególne dóbr publicznych: konsumpcja zbiorowa, niemoŝność wykluczenia, nieodpłatność, wzrost czasu wolnego, dochodów ludności, oraz jej mobilności zwiększają presję na realizację publicznych funkcji lasu, wzrost kosztów, zwłaszcza płac w gospodarce leśnej przy równocześnie niewielkim wzroście lub stabilizacji cen, upadek teorii wody kilowej, Rys. 5. Konkurencyjny charakter dwóch funkcji lasu wycena funkcji publicznych jest tylko warunkiem koniecznym, ale nie dostatecznym ich urynkowienia. Rys. 6. Komercyjne (y 2, y 3 ) oraz publiczne nierynkowe (y 1, y 2 ) funkcje gospodarstwa leśnego 3.2. Konsekwencje: nowe ustawy o lasach: Niemcy 1975, Austria 1975 podnoszą znaczenie ochronnych i socjalnych (m.in. wypoczynek) funkcji lasu, ograniczanie pozyskania drewna z powodu realizacji tych funkcji,

5 - 5 - w Niemczech w lasach państwowych w 1974 r. koszty realizacji funkcji publicznych wyniosły 54 DM/ ha lasu, w lasach państwowych Niemiec dochód netto w 1986 r. w stosunku do 1953 r. zmniejszył się dziesięciokrotnie, w latach 90. XX w. lasy państwowe w Niemczech i Austrii przynosiły juŝ tylko straty. 4. Dekada przełomu XX i XXI w Niemcy (lasy państwowe): na 3,6 mln ha lasów państwowych, 400 tys. ha (12%) podlega ostrym ograniczeniom produkcyjnym, w tym 8,3 tys. ha (2,3%) zakazowi jakiejkolwiek działalności z uwagi na ochronę przyrody, 215 tys. ha lasów (6%) jest wyposaŝonych w urządzenia rekreacyjne, ponadto do realizacji tej funkcji jest dostosowane dalsze 2,7 mln ha lasów (75%), statystycznie na 1 ha lasów przypada 168 turystów rocznie, tylko 4% obywateli nie jest zainteresowanych rekreacją w lesie, rocznie notuje się 1,5 mld osoboodwiedzin lasów, w 2004 r. przychody z produkcji drewna 283 /ha oraz 43 /m³ pozyskania, koszty zaś odpowiednio 382 /ha i 58 /m³, stąd wynik gospodarczy ujemny: minus 100 /ha i minus 15 /m³, struktura kosztów realizacji funkcji pozaprodukcyjnych (100%): rekreacyjne 67%, glebo- i wodochronne 24%, ochrona bioróŝnorodności 9%, urynkowienie wynosi tylko 2% wartości obciąŝenia gospodarki leśnej z tytułu omawianych funkcji, wg danych szacunkowych konsekwencje Natury 2000 w lasach wyniosą 126 /ha lasów objętych Naturą 4.2. Inne kraje Federalne Lasy Austrii Federalne Lasy Austrii (524 tys. ha, z tego dwa parki narodowe o pow. 50 tys. ha) osiągnęły w 2004 r. obrót z działalności gospodarczej 166 mln, z tego: prod. drewna 99 mln (60%), turystyka 8 mln (5%), ochrona przyrody 4,9 mln (3%),

6 - 6 - zysk z produkcji drewna 28 /ha lasu oraz 7,5 /m³ pozyskania, infrastruktura turystyczna: 2000 km górskich szlaków rowerowych, 606 km szlaków do jazdy konnej, 278 km narciarskich tras biegowych, przychody lasów państwowych od 1 turysty 60, ochrona przyrody: lasy ochronne (o ograniczonym uŝytkowaniu) 70 tys. ha (13%), w tym 2 parki narodowe o pow. 50 tys. ha, przychody z ochrony przyrody na podstawie umów: rekompensata za utracone korzyści oraz odpłatności usług świadczonych na rzecz ochrony przyrody; razem przychody z tego tytułu do 70 /ha lasów objętych ochroną, umowy o ochronę przyrody są zawierane; w odniesieniu do parków z władzami Federacji, dla innych form ochrony z władzami landu (rezerwaty), rosnącym źródłem dochodów są umowy na zaopatrzenie w wodę, np. z Wodociągami dla Wiednia na kwotę 400 tys. rocznie Inne kraje Finlandia lasami państwowymi o pow. 8,8 mln ha, w tym lasy gospodarcze 4,8 mln ha, zarządza przedsiębiorstwo państwowe Metsähallitus, struktura ww. przedsiębiorstwa obejmuje 5 pionów, w tym: zagospodarowanie lasów, ochrona przyrody, łowiectwo i turystyka, pion ochrony przyrody jest nadzorowany przez ministra środowiska i jest finansowany z budŝetu państwa. 5. Kilka problemów w najbliŝszej przyszłości przebudowa drzewostanów na gatunki o większej tolerancji na zmiany temperatury i suszę (Db, Bk, Jd); dotacje z tego tytułu w Bawarii do 5,2 tys. /ha, wzrost popytu na drewno energetyczne; Rezolucja w sprawie biomasy na cele energetyczne Rady Europy przewiduje zapotrzebowanie na drewno energetyczne do 235 mln m³ rocznie; potrzeby w Austrii 4,2 mln m³, w Niemczech 20 mln m³ rocznie, głównym odbiorcą drewna budownictwo (50%); atrybuty Polski - 39% ludności mieszka na wsiach, zaś grupa wiekowa ludności lata stanowi 24%, według Platformy Technologicznej sektora leśno-drzewnego zuŝycie drewna w 2015 r. moŝe wynieść w Europie 1,3 m³ na mieszkańca,

7 - 7 - wysokie koszty produkcji drewna prowadzą do jego szczupłości ekonomicznej i utraty zdolności konkurencyjnej (Niemcy), w Polsce dalszy wzrost kosztów płac; w Niemczech koszt pracy robotnika leśnego 12,5 /h, w leśnictwie Austrii przeciętna płaca roczna robotnika 32,8 tys. /osobę, pracownika umysłowego 41,4 tys. /osobę, wyzwaniem utrzymanie miejsc pracy w sektorze leśno-drzewnym oraz zwiększenie jego udziału w PKB i wpłat do budŝetu; w Niemczech 100 m³ pozyskanego drewna to jedno stałe miejsce pracy w przemyśle oraz 100 wpływu do budŝetu, stanowisko rządu w Niemczech z 2008 r.: Niemcy są krajem zbyt ubogim w zasoby naturalne i dlatego nie stać je na dalsze zwiększanie powierzchni lasów objętych ochroną bioróŝnorodności, nadal nie rozwiązany został problem ustalenia optymalnej struktury (relacji, proporcji) wszystkich poŝądanych funkcji lasu; optymalna struktura ma miejsce wtedy, gdy zwiększenie podaŝy jednej dowolnej funkcji moŝliwe jest tylko przez pogorszenie podaŝy jednej z pozostałych funkcji, nadal brak zdefiniowania stanu równowagi wielofunkcyjnego lasu: moŝe on oznaczać, a) Ŝe: Fi ( t) = Fj ( t) dla i j Rys. 7. Stan zrównowaŝonej realizacji dwóch funkcji przez dwa róŝne gospodarstwa leśne

8 - 8 - b) lub: F ( t) = F ( t + t) i i Rys. 8. Stan zrównowaŝonej relacji jednej funkcji przez dane gospodarstwo leśne w róŝnym czasie (równowaga międzygeneracyjna) Dziękuję za uwagę