När jag tänker på Jan Karski Gdy myślę Jan Karski. Pris: 27 SEK. tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny

Transkrypt

1 tidskriften för kultur och information / kwartalnik kulturalno-informacyjny Pris: 27 SEK 4Nr 4(45) 2014 årgång/rok XIII När jag tänker på Jan Karski Gdy myślę Jan Karski

2 *T/R resa från Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. Priset gäller vid köp på Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar.

3 Alla hade vänt ryggen till Wszyscy byli odwróceni Izraelska powieść Marka Hłaski o tym tytule, mówi wprawdzie o czymś innym, ale jej tytuł opisuje zapewne stan ducha Jana Karskiego, legendarnego posłańca z okupowanej Polski. O jego dramatycznej misji opowiada w tym numerze Adam Daniel Rotfeld. Tę opowieść uzupełnia Piotr Cegielski analizując dokumentalny film Claude a Lanzmanna Raport Karskiego. Jan Karski, działając na zlecenie polskiego rządu na emigracji, przedarł się z okupowanej Polski do Londynu, później pojechał też do USA, by, jako naoczny świadek, opowiedzieć o trwającym właśnie Holocauście. Rozmawiał z wieloma wpływowymi ludźmi. Uzyskał audiencję i u prezydenta Rossevelta. Liczył, że jego relacja, wsparta zresztą szerszymi danymi zebranymi przez polskie podziemie, w tym żydowskie organizacje działające w gettach, wstrząśnie światem i spowoduje jakąś akcję mającą na celu powstrzymanie, czy, choćby, ograniczenie Zagłady. Ale nikt mu nie uwierzył. Marek Hłasko, przypomnijmy, to polski pisarz z pokolenia Romana Polańskiego. Większą część życia spędził na emigracji. W 1958 roku, kiedy jako dwudziestoczterolatek, już popularny i nagradzany pisarz, wyjechał z Polski, by nigdy nie wrócić, prasa pisała o nim wschodnioeuropejski James Dean, bo był do aktora uderzająco podobny. A i życie przeżywał w podobnie desperacki i tragicznie zakończony sposób jak Dean, którego pamiętamy z kultowego filmu Buntownik bez powodu. Wtedy w Szwecji wyszło parę książek Hłaski. Ostatnia ponad pół wieku temu; była to powieść Następny do raju. Chyba się nie zestarzała, ale jej wznowienie w Szwecji zakrawałoby na cud. Bohaterowie powieści i opowiadań Marka Hłaski miotają się bezradnie w poszukiwaniu miłości, czemu obojętny świat nawet się nie przygląda, bo patrzy w inną stronę. Marek Michalak, Rzecznik Praw Dziecka w Polsce, opowiada w wywiadzie o swojej działalności, której patronuje Janusz Korczak. O Korczaku piszemy często, ostatnio w poprzednim numerze. Wpływ tego wychowawcy i myśliciela na naszą współczesność jest większy niż sobie wyobrażamy. W ostatnich latach zaszła w Polsce rewolucyjna zmiana: coraz więcej ludzi odrzuca bicie dzieci jako środek wychowawczy. W dużej mierze do tej zmiany przyczynił się rzecznik Michalak. A zainicjowana przez jego urząd bezterminowa kampania Reaguj na przemoc wobec dzieci Masz Prawo ma, w gruncie rzeczy, jedno przesłanie: nie bądź odwrócony. Marek Hłaskos israeliska berättelse med denna titel handlar egentligen om någonting annat, men själva titel uttrycker ändå med största sannolikhet den sinnesstämning som präglade Jan Karski, legendariskt sändebud från det ockuperade Polen. Om hans dramatiska mission skriver Adam Daniel Rotfeld i detta nummer. Berättelsen kompletteras av Piotr Cegielski som analyserar dokumentären Karskis rapport av Claude Lanzmann. Jan Karski, som verkade på uppdrag av den polska exilregeringen, lyckades ta sig från det ockuperade Polen till London och senare även till USA för att som ögonvittne berätta om den pågående Förintelsen. Han talade med många inflytelserika personer och fick audiens hos president Roosevelt. Han räknade med att hans berättelse, med alla de uppgifter som kom från den underjordiska rörelsen i Polen, däribland judiska organisationer som verkade i gettona, skulle skaka världen och väcka viljan att förhindra, eller åtminstone begränsa, Förintelsen. Men ingen trodde honom. Marek Hłasko, kan vi påminna oss, var en polsk författare ur samma generation som Roman Polański. Större delen av sitt liv tillbringade han i exil. När han som tjugofyraårig redan populär och prisad författare, lämnade Polen 1958 för att aldrig mer återvända, kallades han Östeuropas James Dean i pressen eftersom han var oerhört lik skådespelaren. Även han fick han uppleva samma desperata och tragiska slut på livet som Dean, som vi minns från kultfilmen Ung rebell. I Sverige kom några böcker av Hłasko att ges ut, senast för över femtio år sedan: Paradiset nästa. Berättelsen har säkert inte åldrats, men en återutgivning i Sverige skulle vara att jämföra med ett mirakel. Hjältarna i Hłaskos berättelser driver hjälplöst av och an på spaning efter kärleken, vilket den likgiltiga omvärlden inte ens lägger märke till eftersom den vänt ryggen till. Marek Michalak, barnombudsman i Polen, berättar i en intervju om sin verksamhet som är präglad av Janusz Korczaks idéer. Vi skriver ofta om Korczak, senast i förra numret. Inflytandet på vår samtid från denne uppfostrare och tänkare är större än vi kan föreställa oss. Under de senaste åren har en revolutionerande förändring ägt rum i Polen: allt fler avfärdar barnagan som uppfostringsmetod. Det kan till stor del tillskrivas barnombudsmannen Michalak. Den av hans ämbete initierade kampanj som numera löper på obestämd tid Du har rätt att reagera på våld mot barn har, när det kommer till kritan, bara ett budskap vänd inte ryggen till.

4 Chopin på en gammal flygel, det är ju meningslöst! protesterade motståndarna. Några citerade Krystian Zimerman som skulle ha sagt att en gammal flygel var en trasig flygel. Idag, när man lyssnar på Tobias Koch, Staier eller i de tidigare upplagorna Bezuidenhout, kan man knappast tveka att gamla klaverinstrument helt enkelt kräver rätt attityd och kunskaper. De som behärskar konsten att spela på flyglar med resonansbotten i brons, dvs. på Erard-, Pleyel- och Grafflyglar, bekräftar deras unika klang- och uttrycksmöjligheter. Läs sid. 21 Chopin na starym fortepianie ależ to bez sensu, zawodzili oponenci. Niektórzy cytowali Krystiana Zimermana, który podobno miał powiedzieć, że stary fortepian to zepsuty fortepian. Dziś słuchając Kocha czy Staiera, nie można było wątpić, że gra na dawnych instrumentach klawiszowych wymaga tylko odpowiedniego podejścia i umiejętności. Ci którzy opanowali kunszt grania na brązowych Erardach, Pleyelach i Grafach potwierdzali ich niezwykłe możliwości kolorystyczne i wyrazowe. Czytaj str. 21 Foto: polona.pl Innehåll Spis treści Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. Omslaget I / Okładka I: en väggmålning på en bostadshusvägg vid Lubelskagatan i Warszawa/ mural na warszawskiej Pradze, ul. Lubelska 30 Foto: Stefan Markiewicz När jag tänker på Jan Karski Adam Daniel Rotfeld Gdy myślę Jan Karski Den historiska förintelsen och det nutida kriget Historyczna zagłada i współczesna wojna Chopin och hans Europa Chopin i jego Europa Den vackraste platsen på jorden Zbigniew Bidakowski Najpiękniejsze miejsce na świecie Kära döden Mila Zaydel Droga Pani Śmierć Lech Dzierżanowski Piotr Cegielski Korczak var före sin och före vår tid Zbigniew Bidakowski samtalar med Marek Michalak, Polens barnombudsman Korczak wyprzedzał swój czas i wyprzedza nasz z Markiem Michalakiem, Rzecznikiem Praw Dziecka rozmawia Zbigniew Bidakowski Åka skridskor i Warszawa Emi-Simone Zawall Na łyżwach w Warszawie

5 Ombyggnads-& inredningsprojekt ROT-avdrag tfn e-post:

6 När jag tänker på Gdy myślę Jan Karski Adam Daniel Rotfeld Drogowskazem moralnym dla Jana Karskiego i najważniejszą busolą były wartości chrześcijańskie i wiara. O takich ludziach jak on mówi się integralni moralnie (moral integrity). Osnową tej integralności dla Karskiego było chrześcijaństwo. W moim przekonaniu Karski byłby znakomitym i właściwym kandydatem do beatyfikacji. Jakkolwiek nikt nigdy nie zgłosił propozycji, by wszcząć jego proces beatyfikacyjny. Swoją wiarę wyniósł z domu. Był katolikiem i chrześ cijaninem w najbardziej szlachetnym rozumieniu tych słów. Paradoks polega na tym, że mimo ponad 85 lat życia, w tym ponad 50 na emigracji, Karski był bardziej znany w elitarnych amerykańskich środowiskach akademickich niż wśród amerykańskiej Polonii. Tradycyjna część polskiej emigracji raczej go odrzucała. Jan Karski w istocie był bardzo narodowy. Żył sprawami Polski i Polaków. Był patriotą, chociaż nie zawsze w tradycyjnym rozumieniu tego słowa. Sam o sobie mówił z ironią, że jest dzieckiem sanacji, czyli tego nurtu w polskich elitach przed II wojną światową, któremu nadał ton i przewodził Józef Piłsudski postać uznawana za ojca polskiej niepodległości po I wojnie światowej po 123 latach niewoli. To pomogło Janowi w początkach dyplomatycznej kariery. Przedwojenny szef działu kadr w MSZ kapitan Wiktor Drymer uważał, że takie pochodzenie jest najlepszą rękojmią dla adepta studiów dyplomatycznych Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Drymer dostrzegł w młodym człowieku obiecującego urzędnika. Rodzina Kozielewskich takie było prawdziwe nazwisko Jana Karskiego a zwłaszcza jego starszy brat, piłsudczyk, który był szefem warszawskiej policji była bliska marszałkowi Piłsudskiemu, twórcy odrodzonego państwa pol skiego. Jan, który w czasie wojny przybrał w konspiracji nazwisko Karski, wyrastał w duchu propaństwowym. Swoją przyszłość postrzegał i utożsamiał ze służbą młodemu państwu. Idei niepodległości Polski był bezgranicznie oddany, czemu dał w czasie wojny liczne dowody. Powszechnie sądzi się, że główne osiągnięcia Polski w dwudziestoleciu pomiędzy pierwszą i drugą wojną światową to zintegrowanie w jednym organizmie państwowym trzech części, które w końcu XVIII wieku zostały wcielone do Austrii, Prus i Rosji. Sukcesem była też budowa portu w Gdyni i Centralnego Okręgu Przemysłowego. W moim przekonaniu jednak prawdziwym i największym dokona 6 Jan Karskis moraliska vägvisare och viktigaste kompass var hans kristna värderingar och tro. Sådana människor, säger man, har moralisk integritet. Kristendomen lade grunden för denna integritet hos Karski. Jag är övertygad om att Karski skulle passa utmärkt för och vara lämplig nog att helgonförklaras. Men ännu har ingen lagt det förslag som skulle kunna inleda en helgonförklaringsprocess. Sin tro fick han med sig hemifrån. Han var katolik och kristen i de ädlaste av bemärkelser. Paradoxen grundar sig i att Karski, som blev över 85 år och tillbringade 50 av dem som emigrant, var mer känd inom den amerikanska akademiska eliten än bland exilpolackerna i USA. Traditionalisterna bland exilpolackerna avfärdade honom snarast. I själva verket var Jan Karski nationalist. Han levde nära de frågor som rörde både polackerna och Polen. Han var patriot, men kanske inte alltid i den traditionella betydelsen av ordet. Han beskrev sig själv ironiskt som ett barn av saneringen, det vill säga den strömfåra som utgjordes av den polska eliten före andra världskriget, styrd och präglad av Józef Piłsudski, den figur som brukar betraktas som helt avgörande för Polens självständighet efter första världskriget efter 123 år av ofrihet. Detta hjälpte Jan i början av hans diplomatiska karriär. Personalchefen på Utrikesministeriet, kapten Wiktor Drymmer, uppfattade en sådan inställning som den bästa försäkran en student på diplomatprogrammet på Jan Kazimierz-universtetet i Lwów kunde ha. Drymmer kunde på så sätt ana att en lovande tjänsteman var i tillblivelse. Kozielewskifamiljen det var Jan Karskis riktiga efternamn och i synnerhet hans äldre bror som var chef för Warszawapolisen stod marskalk Piłsudski, grundaren av den pånyttfödda polska staten, nära. Jan som under kriget tog sig namnet Karski, växte upp i denna nybyggaranda. Att tjänstgöra för det unga landet var det han identifierade som sin framtid. Han var gränslöst lojal mot idén om ett fritt Polen, vilket han även kom att ge flera bevis på under kriget. Idag brukar man säga att Polens största landvinning under nittonhundratalet, mellan första och andra världskriget, var att lyckas integrera de tre områden som under slutet av sjuttonhundratalet hade delats mellan Österrke-Ungern, Preussen och Ryssland, till en helhet. Även byggandet av hamnen i Gdynia och Centrala Industriregionen var lyckade projekt. Jag tror emellertid att det nya landets viktigaste och största

7 Jan Karski Foto: wikipedia.org 7

8 Den som inte fördömer den tillåter Karski, väggmålning/mural, Warszawa Foto: Stefan Markiewicz niem odrodzonego państwa było wychowanie pokolenia młodzieży, które nie tylko identyfikowało się z polskim państwem, ale było gotowe w jego obronie oddać własne życie. Tę gotowość do poświęcenia udowodniło w czasie II wojny światowej. Pokolenie to wyrastało z marzeń rodziców o niepodległej Polsce oraz ich postawy w czasie wojny polsko-bolszewickiej Wojna ta ukształtowała model polskiego patriotyzmu w 20-leciu międzywojennym. To pozwoliło potem stawić opór i tworzyć Państwo Podziemne (Secret State) po najeździe najpierw Hitlera (1 września 1939), a w dwa tygodnie później siedemnastego września 1939 r. inwazji wojsk Stalina. 8 Misja Jesienią 1942 roku Karski wyjechał z okupowanej Warszawy, incognito, by po nielegalnym przedarciu się przez wiele granic dotrzeć okrężną drogą do Londynu, gdzie znajdowała się siedziba Polskiego Rządu na uchodźstwie. Głównym celem misji było poinformowanie o działaniach podejmowanych pod niemiecką okupacją przez władze polskiego państwa podziemnego. Była to unikalna w skali całej Europy ciągłość funkcjonowania w podziemiu struktur wolnego kraju, które swoją aktywnością przeciwdziałały okupacyjnej, ludobójczej rzeczywistości. Karski wydał zresztą bezpośrednio po wojnie w Ameryce książkę Tajne państwo (The Secret State). Publikacja stała się bestsellerem. Miała kilka edycji. Była dowodem na to, że niepodległe państwo jest dla Polaków wartością nadrzędną. Zadanie Karskiego sprowadzało się do tego, by jako kurier i naoczny świadek mógł przedstawić przywódcom świata zachodniego w Londynie i Waszyngtonie sytuację w kraju z perspektybedrift var att fostra den nya generation ungdomar som inte bara identifierade sig med den polska staten, utan också var beredda att ge sitt liv för att försvara den. Denna beredvillighet kom sedan att påvisas under andra världskriget. Den unga generationen växte upp med föräldrarnas dröm om ett fritt Polen och hållningen under polsk-sovjetiska kriget Kriget lät den polska patriotiska modell som uppstått under mellankrigstiden på 1920-talet komma till uttryck. Detta ledde senare till att en underjordisk stat hade möjlighet att uppstå och bereda motstånd först mot Hitler (som anföll Polen den första september 1939 och startade på det viset andra världskriget) och sedan mot Stalins armé som invaderade Polen i samröre med Hitler två veckor senare den sjuttonde september Missionen Under hösten 1942 lämnade Karski det ockuperade Warszawa incognito för att olagligt kunna passera flera gränser och på omvägar nå London där den polska exilregeringen hade sitt huvudsäte. Målet med missionen var att informera om den polska underjordiska statens verksamhet under den tyska ockupationen. Denna underjordiska stat var till sitt omfång en för hela Europa unik, underjordisk, kontinuerligt fungerande struktur vars aktivitet ständigt arbetade för att motverka ockupation och folkmord. Direkt efter kriget utgav Karski boken Den hemliga staten (The Secret State) i USA. Boken blev en bestseller. Den kom i flera upplagor. Den var ett bevis för att en oberoende stat är ett avgörande värde för polacker. Karskis uppgift blev att han som budbärare och ögonvittne fick beskriva situationen i landet för ledarna i väst, både i London och i Washington, utifrån de

9 politiska grupperingarnas perspektiv i det ockuperade Polen. Han skulle också avlägga rapport till exilregeringen och alla polska politiska krafter i exil som fanns representerade i London. För att ge en fullständig bild ville Karski även redovisa de olika politiska strömningar som fanns bland de judiska samhällsgrupper Förintelsens hot hängde över. På förfrågan från företrädare för olika judiska organisationer tog han sig till lägret i Izbica för att kunna prata inte bara om det han hört utan också om det han sett med egna ögon. Denna del av uppdraget hade han själv tagit på sig vilket innebar att Förintelsen kom att bli ett moraliskt dilemma för honom för resten av livet. Han informerade den fria världens ledare om omfattningen av nazisternas brott gentemot judarna. Men denna del av hans uppdrag kom, enligt hans mening, inte att bli fullföljd. För trots hans vittnesbörd lyckades inte den antinazistiska koalitionen förhindra Förintelsen. Hans redogörelse fick inget större inflytande på Storbritanniens och USA:s ledare Churchill och Roosevelt. De gjorde inte ens ett försök att rädda folk undan den ofrånkomliga döden. Felix Frankfurter, som var jude med österrikiskt ursprung och en av domarna i USA:s högsta domstol, och dessutom vän till president Roosevelt, erkände för Karski: Jag är inte i stånd att tro på det ni har berättat för mig. Han rådde Karski att inte berätta något för Roosevelt om Förintelsen, eftersom det var ofattbart. Karski berättade ändå sanningen för Roosevelt om det han sett, men blev bedrövad när presidenten visade större intresse för situationen inom det polska jordbruket och ville skicka hästar percheronhästar från USA att ta i anspråk på åkrarna. Jag vill inte kalla Roosevelts hållning för amoralisk. Han såg på världen som en ledare vars huvudsakliga mål var att vinna andra världskriget och skapa ordning i världen efter krigsslutet. Politiker och världsledare är ofta illa sedda av sina medborgare. Man anklagar dem för att de inte visar tillräcklig förståelse för vanliga människors öden och att de inte gör det de borde. Både i London och i Washington fick Karski höra att det bästa sättet att hjälpa judarna skulle vara att påskynda de allierades seger över Hitlers tredje rike. Vid krig är högsta prioritet att vinna över sina motståndare. Andra motiv för den överdrivna återhållsamheten var rädslan att en insats för att rädda judarna skulle kunna utnyttjas av den tyska propagandan som skulle se det som en bekräftelse på Hitlers tes att kriget drevs på av judarna och skedde i deras intresse. Amerikanerna räddade ett hundratal, kanske till och med ett tusental judar, men det var miljoner som försvann. Ett helt folk försvann. Det är viktigt att komma ihåg att Förintelsen till och med efter krigsslutet utgjorde ett slags tabu. Något vittnesmål från dem som överlevde fanns praktiskt taget inte eller blev marginaliserade. Förintelsen blev upptäckt på nytt först av nästa generation. Man kan inte bara värdera utifrån historisk kontext, framför allt måste man ta hänsyn till dåtidens mentalitet. Och då utgjorde Förintelsen inte det största problemet. Efter kriget hängdes järnridån upp mellan de allierade. Kalla kriget inleddes. Idag är vi mer mottagliga för Förintelsen som ämne. Vi har också en helt annan lagstiftning både internationell som nationell. Då fanns det inget sådant. En stor och tyvärr inte tillräckligt uppskattad roll kring upprättandet av denna lagstiftning, spelade Rafał Lemkin, en framstående polsk jurist som under kriget befann sig i wy wszystkich sił politycznych okupowanej Polski. Miał też złożyć raport polskiemu rządowi na emigracji i wszystkim polskim siłom politycznym reprezentowanym na emigracji w Londynie. Uważał, że dla pełni obrazu powinien też przedstawić na Zachodzie różne nurty polityczne w społeczności Żydów polskich, nad którymi zawisła groźba Zagłady. To na prośbę przedstawicieli organizacji żydowskich przedostał się do obozu w Izbicy, by nie tylko mówić o tym, co usłyszał, ale i o to, co zobaczył na własne oczy. Ta część misji, której sam się podjął sprawiła, że problem Zagłady Żydów był dla niego moralnym ciężarem do końca życia. Poinformował przywódców wolnego świata o skali zbrodni nazistowskich wobec Żydów. Jednak uważał, że ta część jego misji nie została spełniona. Bowiem mimo jego świadectwa koalicja antyhitlerowska nie powstrzymała Holocaustu. Jego raport nie wpłynął na zmianę postaw przywódców Wielkiej Brytanii i USA Churchilla i Roosevelta. Nie podjęli oni choćby próby ratowania ludzi skazanych na niechybną zagładę. Jeden z sędziów amerykańskiego Sądu Najwyższego Felix Frankfurter, przyjaciel prezydenta Roosevelta, Żyd austriackiego pochodzenia, przyznał Karskiemu: Nie jestem w stanie uwierzyć w to, co mi pan powiedział. Poradził, by Karski nie mówił Rooseveltowi o Holocauście, bo jest to niewyobrażalne. Karski powiedział Rooseveltowi prawdę o tym, co widział. Miał żal, że prezydenta bardziej interesowała sytuacja w polskim rolnictwie i perspektywa wysłania do Polski po wojnie koni perszeronów z USA do uprawy roli. Nie nazwałbym postawy Roosevelta amoralną. Patrzył na świat jak przywódca, którego głównym celem było wygranie II wojny światowej i zaprojektowanie porządku światowego po jej zakończeniu. Politycy i przywódcy na całym świecie są często źle postrzegani przez własne społeczeństwa. Zarzuca się im, że są nie dość wrażliwi na losy zwykłych ludzi i nie robią tego, co powinni. Zarówno w Londynie jak i w Waszyngtonie Karski usłyszał, że najlepszym sposobem na pomoc Żydom jest przyspieszenie zwycięstwa aliantów nad Rzeszą hitlerowską. W czasie wojny priorytetem priorytetów jest zwycięstwo nad przeciwnikiem. Innym motywem nadmiernej powściągliwości przywódców zachodnich była obawa, że umieszczenie wśród celów wojny sprawy ratowania Żydów mogłoby być wykorzystane przez niemiecką propagandę jako potwierdzenie hitlerowskiej tezy, że wojna była prowadzona z powodu Żydów i w ich interesie. Amerykanie pomogli ratować setki, być może nawet tysiące Żydów, ale ginęły miliony. Ginął naród. Warto pamiętać, że nawet bezpośrednio po zakończeniu wojny sprawa Holocaustu była swoistym tabu. Praktycznie nie ukazywały się świadectwa tych, którzy przeżyli albo je marginalizowano. Holocaust niejako odkryto na nowo dopiero w następnym pokoleniu. Takie zachowanie należy nie tylko oceniać w kontekście historycznym, ale przede wszystkim uwzględniać ówczesną mentalność. Holocaust nie był wówczas problemem numer jeden. Po wojnie między aliantami zawisła żelazna kurtyna. Zaczynała się zimna wojna. Dziś jesteśmy bardziej wrażliwi na sprawę Zagłady. Mamy też odpowiednie akty prawne międzynarodowe i narodowe. Wtedy tego nie było. Wielką choć niedocenianą przez współczesnych rolę w powstaniu tych aktów prawnych odegrał mierze Rafał Lemkin, wybitny polski prawnik, który znalazł się w czasie 9

10 wojny w Stanach Zjednoczonych. Doprowadził po wojnie do przyjęcia przez ONZ konwencji o zapobieganiu zbrodni ludobójstwa (9 grudnia 1948 r.). Jego koncepcja stanowi podwalinę ukształtowanego w latach 90-tych ubiegłego wieku międzynarodowego prawa karnego. Był to długi proces. Ważnym ogniwem w tym procesie jest też raport niezależnej międzynarodowej Komisji pt. Responsibility to Protect, który legitymizuje prawo do międzynarodowej interwencji jeśli jest ona podejmowana dla ochrony ludności cywilnej. Ma to uzasadnienie, kiedy określone państwo nie jest w stanie zapewnić bezpieczeństwa swoim obywatelom, a w szczególności ma chronić ludzi przed zbrodniami własnego rządu, w tym zbrodnią ludobójstwa. Dokument ten ma jak dotychczas charakter zobowiązania politycznego. Z czasem zapewne będzie to nowa norma prawnomiędzynarodowa. U początków tego procesu były działania i misja Jana Karskiego. Jego postawa i wysokie kryteria moralne oddziaływają nadal na kształtowanie standardów zachowania państw w zapobieganiu zbrodni ludobójstwa. Raport polskiego rządu Na podstawie informacji Karskiego polski rząd emigracyjny opublikował raport o sytuacji ludności żydowskiej w Europie wschodniej, który był rozsyłany do innych rządów. Była to pierwsza oficjalna i tak szeroko rozpowszechniana informacja o Zagładzie Żydów. Fakt ten zasługuje na przypomnienie. Tym bardziej, że w odniesieniu do Holocaustu utrzymuje się sporo niesprawiedliwych stereotypów o Polsce. Hitlerowska machina propagandowa pobudziła w całej okupowanej Europie najgorsze postawy. Inspirowała je i na różne sposoby wspierała. Warto przy tym pamiętać, że nie ma narodów dobrych i złych. Każdy naród w ekstremalnych warunkach, zainfekowany ideologią zła i pod przywództwem zbrodniarzy jest zdolny do popełniania zbrodni. Gdyby w Niemczech nie doszła Jego raport nie wpłynął na zmianę postaw przywódców Wielkiej Brytanii i USA Churchilla i Roosevelta. Nie podjęli oni choćby próby ratowania ludzi skazanych na niechybną zagładę. do władzy w 1933 r. ekipa ludzi do gruntu zdeprawowanych, kierujących się nienawiścią do innych narodów, to Niemcy nie musiałyby obrać drogi rozboju, przestępstw i ludobójstwa. Jednak w każdym narodzie tkwi także ziarno dobra. W Polsce wielu ludzi w czasie okupacji zdobywało się na czyny heroiczne także wobec Żydów. Niekiedy płacili za to cenę życia własnego i własnych rodzin. Polski rząd emigracyjny w sprawie Holocaustu stanął na wysokości zadania: przyjął postawę godną najwyższego uznania. Tej moralnej odwagi i konsekwencji nie zademonstrowały inne rządy emigracyjne okupowanej przez Niemcy Europy. Można się zastanawiać, dlaczego polski raport o Holocauście został zignorowany. Informacje Karskiego nie wpłynęły w istocie na stanowisko głównych mocarstw demokratycznego świata w sprawie zapobieżenia lub choćby zmniejszenia 10 USA. Efter kriget fick han FN att anta Folkmordskonventionen (9 december 1948). Hans tankar har utgjort själva grundvalen för utvecklingen av den internationella straffrätten under 1990-talet. Det har varit en lång process. Ett viktigt led i processen har också den internationella oberoende Kommissionens rapport Responsibility to Protect spelat som legitimerar rätten till internationell intervention om denna vidtas med syfte att skydda civila. En sådan intervention är motiverad om en viss stat inte har möjlighet att säkra sina medborgares säkerhet och ska i synnerhet genomföras för att skydda människor för brott som begås av den egna regeringen, exempelvis folkmord. Dokumentet har hittills bara haft karaktären av ett politiskt löfte. Men med tiden blir det säkert en ny internationellrättslig norm. Denna process tog sin början i Jan Karskis aktiviteter och uppdrag. Hans ställningstaganden och etiska kriterier lämnar fortfarande sitt avtryck i utformningen av principerna för staternas agerande i syfte att förhindra folkmord. Den polska regeringens rapport Den polska exilregeringen publicerade en rapport, baserad på Karskis information, om den judiska befolkningens situation i Europa. Rapporten sändes till andra regeringar. Det var den första officiella och så pass spridda informationen om Förintelsen av judar. Detta faktum förtjänar att bli ihågkommet. I synnerhet som det finns många orättvisa stereotyper om Polen beträffande Förintelsen. I hela det ockuperade Europa underblåstes de allra värsta ståndpunkterna av Hitlers propagandamaskin. Den inspirerade och stödde dem på olika sätt. Man bör därför minnas att det inte finns några goda eller onda folk. Alla folk kan smittas av det ondas ideologi och är kapabla att begå brott under extrema förhållanden och under ledning av en förbrytare. Om det inte vore för att en grupp fullständigt depraverade människor, som styrdes av hat mot andra folk, kom till makten år 1933 skulle inte Tyskland ha varit tvungen att välja förödelsens, förbrytelsernas och folkmordets väg. Men hos varje folk finns också ett frö av godhet. I Polen var det många människor som dristade sig till heroiska dåd under ockupationen även gentemot judar. Ibland fick de betala med sitt eget och sin familjs liv. Den polska exilregeringen visade sig uppgiften vuxen: den intog en aktningsvärd ståndpunkt. Inga andra exilregeringar i tyskockuperade Europa visade det moraliska modet och samma följdriktighet. Man kan fundera på varför den polska rapporten om Förintelsen ignorerades. I själva verket påverkade inte Karskis information ståndpunkten hos den demokratiska världens huvudmakter i fråga om att förhindra eller åtminstone begränsa den planerade och systematiska judeutrotningen. Livet på nytt I kommunistiska efterkrigspolen fanns ingen plats för Karski. Här väntade honom fängelse eller till och med dödsstraff. I USA började Karski livet på nytt. Han tog en till examen och disputerade. Först arbetade han som föreläsare på en militärskola för spionage och kontraspionage, sponsrad av Pentagon, och därefter blev han professor på det jesuitiska Georgetown University vid Institutionen för utrikestjänstgöring. Han fick amerikanskt medborgarskap år 1954.

11 Karski lyckades dock resa till Polen i början av sjuttiotalet, då han arbetade på sin monografi The Great Power and Poland ( ) From Versailles to Yalta. [Stormakterna och Polen ( Från Versailles till Jalta]. Han samlade material på Centralarkivet för nya handlingar i Polen. Han gav ut en lysande avhandling som presenterar Västs förhållande till Polen. I sin bok visade Karski att Polen i princip spelade en historisk roll endast en gång under första halvan av 1900-talet då man 1920 slog tillbaka bolsjevikinvasionen och på så sätt skyddade hela Hans redogörelse fick inget större inflytande på Storbritanniens och USA:s ledare Churchill och Roosevelt. De gjorde inte ens ett försök att rädda folk undan den ofrånkomliga döden. Europa mot revolutionens potentiella brand. Vad som är intressant är att Polen gjorde det nästan helt på egen hand, även om man fick hjälp av Frankrike. Man fattade i princip suveräna beslut som visade sig vara effektiva. Under senare år intog Polen flera gånger en moraliskt korrekt ståndpunkt, som dock var föga effektiv. Karskis bok om stormakternas politik gentemot Polen var ett säreget testamente. Jag läste den första gången i mitten på åttiotalet och drömde om att den någon gång skulle komma ut i Polen. Jag trodde inte att det skulle bli möjligt så fort. Jan Karski var akademisk lärare åt några statssekreterare och till och med åt några presidenter. Så när idén föddes om att postumt tilldela Karski Amerikanska Presidentens frihetsmedalj var det inga större problem att motivera beslutet. Trots att det väldigt sällan händer att någon tilldelas utmärkelsen postumt. Som vanligt i Amerika krävdes en aktiv lobbyverksamhet innan beslutet kunde fattas. Om det inte hade funnits personer som Zygmunt Rolat, Wanda Urbańska och Andrzej Rojek i Washington och New York, och Ewa Wierzyńska i Polen, skulle det säkerligen ha varit svårare att få ett medgivande från USA:s president. Många händelser i mitt liv beror på tillfälligheter. Så var det även när jag av Barack Obama fick ta emot Frihetsmedaljen som tilldelades Karski postumt år Några veckor före festligheterna i Washington bjöd minister Radosław Sikorski mig på lunch och lade fram förslaget. Jag försökte föreslå andra personer kandidater som var mer värdiga att representera Polen under ceremonin, till exempel professor Władysław Bartoszewski eller den förre presidenten Lech Wałęsa. Det hela slutade med att jag skulle åka. Jag tror att mina krigsöden inte var utan betydelse. Först tänkte jag att det skulle bli ett av de trevligaste uppdragen i mitt liv. I praktiken visade det sig dock bli ett av de svåraste. När president Obama läste upp prismotiveringen konstaterade han att Karski informerade världen om existensen av polska dödsläger. Det fanns inga sådana planowanej i wykonywanej w sposób systematyczny eksterminacji Żydów. Życie od nowa W powojennej, komunistycznej Polsce nie było dla Karskiego miejsca. Czekało go tu więzienie albo nawet kara śmierci. W USA Karski zaczynał swoje życie od nowa. Skończył drugie studia, obronił doktorat. Pracował najpierw jako wykładowca w szkole wywiadu wojskowego i kontrwywiadu sponsorowanej przez Pentagon, a potem został profesorem jezuickiego uniwersytetu Georgetown na Wydziale Służby Dyplomatycznej. Amerykańskie obywatelstwo uzyskał w 1954 r. Karskiemu udało się jednak przyjechać do Polski na początku lat 70, gdy przygotowywał swoją monografię Wielkie mocarstwa wobec Polski ( ). Od Wersalu do Jałty. Zbierał materiały w Archiwum Akt Nowych w Polsce. Opracował świetną naukową rozprawę. Ukazuje ona stosunek Zachodu do naszego kraju. Karski dowodził w swej pracy, że w pierwszej połowie XX w. Polska odegrała historyczną rolę w zasadzie tylko raz wtedy, gdy odparła w 1920 r. najazd bolszewicki i w ten sposób uchroniła całą Europę przed potencjalną rewolucyjną pożogą. Co ciekawe Polska zrobiła to niemal samodzielnie, jakkolwiek korzystała z pomocy Francji. Jednak w zasadzie podejmowała suwerenne decyzje, które okazały się skuteczne. W późniejszych latach Polska wielokrotnie zajmowała stanowisko moralnie słuszne, ale mało skuteczne. Książka Karskiego o polityce mocarstw wobec Polski była swoistym testamentem. Po raz pierwszy przeczytałem ją w połowie lat 80-tych. Marzyłem, by ukazała się kiedyś w Polsce. Nie sądziłem, że będzie to możliwe tak szybko. Karski był nauczycielem akademickim kilku późniejszych sekretarzy stanu, a nawet prezydentów. Gdy więc zrodziła się idea pośmiertnego wyróżnienia Jana Karskiego prezydenckim Medalem Wolności nie było większych problemów z uzasadnieniem tej decyzji. Jakkolwiek odznaczenie to przyznawane jest niezwykle rzadko pośmiertnie. Jak to w Ameryce, decyzja taka wymagała zatem aktywnego społecznego lobbingu. Gdyby nie było w Waszyngtonie i Nowym Jorku takich ludzi jak Zygmunt Rolat, Wanda Urbański czy Andrzej Rojek, a w Polsce Ewa Wierzyńska, to z pewnością uzyskanie zgody ze strony Prezydenta Stanów Zjednoczonych byłoby znacznie trudniejsze. Wiele zdarzeń w moim życiu jest sprawą przypadku. Tak było z odebraniem Medalu Wolności nadanego pośmiertnie Karskiemu przez prezydenta Baracka Obamę w 2012 r. Na kilka tygodni przed uroczystością w Waszyngtonie minister Radosław Sikorski zaprosił mnie na lunch i zaproponował tę misję. Próbowałem sugerować ministrowi inne osoby kandydatów bardziej godnych do reprezentowania Polski podczas tej ceremonii np. prof. Władysława Bartoszewskiego lub byłego prezydenta Lecha Wałęsę. Stanęło w końcu na tym, że to ja pojadę. Myślę, że nie bez znaczenia były moje losy wojenne. Początkowo sądziłem, że to będzie jedna z przyjemniejszych misji w moim życiu. W praktyce okazała się jedną z trudniejszych. Prezydent Obama odczytując uzasadnienie przyznania nagrody stwierdził, że Karski poinformował świat o istnieniu polskich obozów śmierci. Nie było takich obozów. W Polsce okupowanej przez hitlerowskie Niemcy były tylko nazistowskie niemieckie obozy koncen 11

12 tracyjne i hitlerowskie obozy śmierci. Od lat polska dyplomacja, media i środowiska opiniotwórcze starają się, by raz na zawsze zniknął z obiegu obraźliwy dla Polski i Polaków zwrot o polskich obozach. Bezpośrednio po II wojnie było jasne, że określenia typu polskie, austriackie czy czeskie obozy odnosiły się wyłącznie do aspektu geograficznego i określenia miejsca, w którym Niemcy zakładały obozy śmierci. Jednak po latach sprawy przestały być dla nowych pokoleń takie oczywiste. Znamienne, że dziennikarze używający zwrotu polskie obozy w odniesieniu do obozów na terenie Austrii czy Niemiec stosują dodatkową kwalifikację i precyzują, że były to obozy nazistowskie lub hitlerowskie. Natomiast w odniesieniu do Polski ograniczają się do określenia geograficznego, co wywołuje u osób niepoinformowanych wrażenie, jakoby w czasie wojny istniały jakieś polskie obozy śmierci. Miałem świadomość, że trzeba natychmiast to przejęzycze nie prezydenta sprostować. Przy tym należało postępować umiejętnie i delikatnie, ponieważ nie było wątpliwości, że intencje Obamy były jak najlepsze. Prezydent USA przecież chciał wyróżnić Polaka, a nie zniesławić Polskę. Ceremonię oglądały przed telewizorami miliony. Cały świat usłyszał z ust prezydenta USA słowa, które nas ranią. Wspólnie z ambasadorem Polski w Waszyngtonie Robertem Kupieckim postanowiłem doprowadzić do szybkiego sprostowania i to nie tylko na stronie internetowej jak to sugerowali urzędnicy z otoczenia Białego Domu. Należało skorygować słowa Prezydenta w sposób, który raz na zawsze zdjąłby sprawę polskich obozów z porządku dziennego. Tak też się stało. Prezydent Barack Obama napisał w tej sprawie otwarty i przyjazny list do prezydenta Bronisława Komorowskiego. W swoim liście prezydent Obama pisał: Wspominając o polskim obozie śmierci, a nie o nazistowskim obozie śmierci w okupowanej przez Niemcy Polsce, omyłkowo użyłem zwrotu, który przez lata wywoływał cierpienie u wielu Polaków i w związku z którym Polska słusznie podjęła kampanię na rzecz wyeliminowania go z publicznego dyskursu na całym świecie. Żałuję błędu i zgadzam się, że moment ten stanowi okazję, by zapewnić, że obecne i przyszłe pokolenia znają i będą znać prawdę. (...) Ponadto po prostu nie było polskich obozów śmierci. Ośrodki zabijania w Auschwitz-Birkenau, Bełżcu, Treblince i gdzie indziej w okupowanej Polsce były budowane i prowadzone przez reżim nazistowski. Odwrotnie, wielu Polaków ryzykowało swe życie i oddało swe życie by ocalić Żydów przed Holokaustem. Ten list pozostanie dokumentem i świadectwem, że przyznanie się do błędu przystoi każdemu nawet na najwyższym szczeblu. Świadczy tylko o klasie człowieka. Jestem przekonany, że już nigdy żaden amerykański urzędnik nie użyje zwrotu polskie obozy. Następnego dnia w prasie amerykańskiej ukazało się 995 komentarzy o gafie Obamy. A w świecie kilka tysięcy artykułów o Janie Karskim. Adam Daniel Rotfeld läger. I det tyskockuperade Polen fanns bara tyska, nazistiska koncentrationsläger och nazistiska dödsläger. Den polska diplomatkåren, media och opinionsbildande kretsar har i många år arbetat för att frasen polska läger, som är kränkande både för Polen och polacker, en gång för alla ska tas ur bruk. Direkt efter andra världskriget var det uppenbart att benämningar av typen polska, österrikiska eller tjeckiska läger uteslutande syftade på den geografiska aspekten och på namnet på den plats där tyskarna hade inrättat sina dödsläger. Men med tidens gång upphörde sakernas förhållande att vara lika självklara för de nya generationerna. Det är talande att samma journalister som använder benämningen polska läger lägger till extrainformation och preciserar att det var nazistiska eller tyska läger när de syftar på dödsläger i Österrike eller i Tyskland. Men i fråga om Polen begränsar de sig till den geografiska benämningen, vilket ger dåligt informerade personer intrycket att det under kriget fanns polska dödsläger. Jag insåg att presidentens felsägning genast behövde rättas till. Dessutom krävde situationen att man gick smidigt och försiktigt tillväga, för det fanns inga tvivel om att Obama hade de bästa intentioner. USA:s president ville ju utmärka en polack, inte förtala Polen. Det var miljoner tevetittare som såg ceremonin. Hela världen fick höra ord som sårar oss ur presidentens mun. Jag och Polens ambassadör i Washington, Robert Kupiecki, beslutade att vi skulle få till stånd en rättelse så fort som möjligt och inte bara på Vita husets internetsida vilket presidentens ämbetsmän föreslog. Presidentens ord behövde korrigeras på ett sådant sätt att de polska lägren försvann från dagordningen en gång för alla. Så blev det också. President Barack Obama skrev ett öppet och vänskapligt brev till president Bronisław Komorowski. I sitt brev skrev president Obama: Genom att nämna polska dödsläger istället för nazistiska dödsläger i tyskockuperade Polen har jag felaktigt använd en fras som genom åren har vållat lidande hos många polacker och som därför Polen helt korrekt har inlett en kampanj för att eliminera ur den allmänna diskursen i hela världen. Jag beklagar mitt misstag och håller med om att detta ögonblick utgör ett utmärkt tillfälle att försäkra sig om att nuvarande och framtida generationer känner till och kommer att känna till sanningen. [ ] Dessutom fanns det helt enkelt inga polska dödsläger. Förintelselägren i Auschwitz-Birkenau, Bełżec, Treblinka och på andra platser i det ockuperade Polen byggdes och drevs av den nazistiska regimen. Tvärtom riskerade och offrade många polacker livet för att rädda judar undan Förintelsen. Detta brev förblir ett dokument och ett intyg på om att alla kan erkänna sina fel även på högsta nivå. Det vittnar bara om klassen på människan. Jag är övertygad om att ingen amerikansk ämbetsman kommer att använda frasen polska läger igen. Följande dag publicerades 995 kommentarer om Obamas blunder i amerikansk press. Och i världen flera tusen artiklar om Karski. Adam Daniel Rotfeld 12

13

14 Tjugoandra upplagan av Stockholms Judiska filmfestival 22 Stockholms Judiska Filmfestival Den historiska förintelsen och det nutida kriget Historyczna zagłada i współczesna wojna Piotr Cegielski Konflikt palestyńsko-izraelski oraz pamięć i wiedza o Holocauście takie były wiodące tematy tegorocznej, już dwudziestej drugiej, edycji Stockholms Judiska Filmfestival. A w wątku dotyczącym Zagłady znalazły się dwa ważne filmy dotyczące relacji żydowsko-polskich: Ida oraz The Karski Report. Program sztokholmskiego festiwalu filmu żydowskiego obejmował skromną liczbę 11 filmów z 7 krajów. W porównaniu z innymi imprezami filmowymi, prezentującymi setki obrazów, jest to wydarzenie o niewielkiej, wręcz mikroskopijnej skali, ale nie znaczy to, że mniej ważne. Zwłaszcza w kraju mówi szefowa festiwalu Christina Gamstorp w którym 13 proc. obywateli głosuje na partię skrajnie nacjonalistyczną. Tegoroczny przegląd odwoływał się przede wszystkim do problematyki współczesnej, czyli konfliktu palestyńsko -izraelskiego, jednak nie zabrakło też refleksji historycznej: co świat wiedział, a czego nie o Holocauście. Ten temat w jakiś sposób nawiązuje do niedawnej medialnej dyskusji na temat skandalicznej tezy lewackiego pisarza i dziennikarza, znanego aktywisty propalestyńskiego, Jana Guillou, iż Szwedzi niczego o Zagładzie nie wiedzieli aż do maja 1945 roku. Ale to była tylko przypadkowa zbieżność w czasie program festiwalu był już ustalony przed tą, niespodziewaną przecież, debatą. Wątek współczesny organizatorzy mieli ambicję pokazać z różnych stron, nie tylko z perspektywy interesów państwa Izrael. Stąd w programie tak niejednoznaczne filmy jak libański The Attack Ziada Doueri, czy izraelski Bethlehem Yuvala Adlera. Niejednoznane, bo nie potępiające bezwarunkowo terroryzmu. Najmniej było tym razem kina dającego wyobrażenie o współczesnej kulturze żydowskiej (był jakby na doczepkę interesujący film biograficzny o Susan Sontag), czy aktualnej izraelskiej produkcji filmowej. Trochę szkoda, ale i tak mieliśmy cztery dni pełne interesujących pokazów. Artystycznie festiwal zdominowany został przez jeden film: polską Idę Pawła Pawlikowskiego, która zresztą równocześnie weszła do normalnego szwedzkiego repertuaru kinowego. Ida była klasą dla siebie, filmowym majsterstykiem, który niestety obnażył warszatowe i myślowe słabości większości pozostałych tytułów festiwalu. Ale bądźmy wyrozumiali, takiej klasy kino jest dziś czymś rzad 14 Israel-Palestina-konflikten samt minnet av och vetskapen om Förintelsen detta var huvudteman på den tjugoandra upplagan av Stockholms Judiska Filmfestival. Beträffande Förintelsen fanns två viktiga filmer om de polsk-judiska relationerna: Ida och The Karski Report. Programmet för den judiska filmfestivalen var blygsamt och omfattade endast elva filmer från sju länder. I jämförelse med andra filmfestivaler som presenterar hundratals filmer är det en händelse av små, rent av mikroskopiska mått, men det betyder inte att den är mindre viktig. I synnerhet i ett land säger Christina Gamstorp, en av arrangörerna bakom festivalen där 13 % av invånarna röstar på ett ytterst nationalistiskt parti. Årets visningar anknöt framför allt till nutida problematik, det vill säga till Israel-Palestina-konflikten, men det saknades inte heller historisk reflektion: vad världen visste och inte visste om Förintelsen. Ämnet knyter på sätt och vis an till den diskussion som nyligen ägde rum i media om den kände Palestinavänlige aktivisten, vänsterförfattaren och journalisten Jan Guillous skandalösa tes att svenskarna inte visste något om Förintelsen förrän i maj Men det var bara en tillfällighet att det sammanföll tidsmässigt festivalprogrammet var spikat före den, i viss mån, oväntade debatten. Organisatörerna hade ambitionen att visa det nutida inslaget från olika håll, inte bara ur det perspektiv som ligger i staten Israels intresse. Därför fanns det i programmet så mångtydiga filmer som den libanesiska The Attack av Ziad Doueiri, och den israeliska Bethlehem av Yuval Adler. Mångtydiga, eftersom de inte villkorslöst fördömer terrorism. Minst antal filmer var det den här gången som gav en föreställning om den nutida judiska kulturen (som ett slags bihang fanns där en intressant biografisk film om Susan Sontag), eller den aktuella israeliska filmproduktionen. Det var lite synd, men vi fick ändå fyra dagar fyllda av intressanta filmer. Konstnärligt var det dock en film som dominerade festivalen: polska Ida av Paweł Pawlikowski, som för övrigt gick upp på den svenska biorepertoaren i samma veva. Ida var i en klass för sig, ett filmiskt mästerverk som tyvärr blottade de flesta andra filmernas hantverksmässiga och idémässiga svagheter. Men låt oss vara överseende, en sådan

15 klass på en biofilm är idag något sällsynt och exceptionellt. Ida har vunnit festivaler i London, Toronto, Warszawa och Gdynia samt ytterligare ett tiotal priser. Nu väntar kampen om en Oscar. Den enda film som i någon mån höll samma klass var nyss nämnda Bethlehem, fast det kändes hela tiden att den spelas av människor som inte är professionella skådespelare, filmens idémässiga dubbeltydighet var inte heller till dess fromma. Ida är en film med enastående skådespelarprestationer och fenomenalt svart-vitt foto, i vilken regissören, som också är manusförfattare och har judiska rötter, på ett ovanligt subtilt sätt berättar om de polska judarnas öde under ockupationen. Inte om Förintelsens stora nazistiska förbrytelser utan om enstaka bönders privata lösning på det judiska problemet. Och om vilka långsiktiga konsekvenser dessa dolda brott fick, i synnerhet i det mänskliga psyket. Hos offer såväl som hos bödlar. I Polen har Ida utlöst en animerad diskussion, däribland helt obegripliga anklagelser om antisemitism (vilka utlöstes av filmens dunkla stalinistiska åklagargestalt, judinnan Wanda Gruz i Agata Kuleszas skakande tolkning) samt om den stereotypa katolska framställningen av den unga novisen Anna, som till och med efter avslöjandet att hon är judinnan Ida väljer den enda rätta vägen, det vill säga avvisar sin autentiska identitet till förmån för den nya, kristna. Det har till och kommit anklagelser om att Pawlikowski försöker kristianisera Förintelsen. I Stockholm har man tyvärr inte förstått Ida fullt ut, trots ett fantastiskt mottagande på festivalen. Recensenten på Dagens Nyheter ser filmen främst som en road movie och har gett sin text titeln: Nunna och domare på roadtrip. Det var bra att hon såg sambandet mellan Ida och pjäsen Vår klass av Tadeusz Słobodzianek, som spelades hösten 2013 och i maj i år på Teater Galeasen i Stockholm. Men det är bedrövligt att hon inte förstår någonting av Wandas stalinistiska förvecklingar. Begreppet judekommunism har hon nog aldrig stött på. Lyckligtvis tolkar kritikern på Svenska Dagbladet filmen betydligt bättre, såväl på den historiska och politiska nivån som på den visuella, och ger Ida högsta betyg, det vill säga en sexa. I vilket fall som helst visar filmens mottagande kim i wyjatkowym. Ida to zwycięzca festiwali w Londynie, Toronto, Warszawie i Gdyni oraz laureatka kilkudziesięciu innych nagród. Teraz czeka ją wyścig o Oscara. Jedynym obrazem w jakimś stopniu zbliżonym klasą, było wspomniane już Bethlehem, choć czuć było w nim na każdym kroku, iż grany jest przez naturszczyków, zaś dwuznaczność ideowa filmu też nie jest jego walorem. Ida to film ze znakomitymi kreacjami aktorskimi i fenomenalnymi czarno-białymi zdjęciami, w którym reżyser i scenarzysta w jednej osobie, z żydowskimi korzeniami rodzinnymi, w niezwykle subtelny sposób opowiada o tragicznych losach polskich Żydów w czasie okupacji. Nie o wielkich hitlerowskich zbrodniach Holocaustu, ale o prywatnym chłopskim rozwiązywaniu problemu żydowskiego. I o dalekosiężnych skutkach tych ukrytych zbrodni, przede wszystkim w ludzkiej psychice. Zarówno wśród ofiar jak i katów. Ida w Polsce wywołała żywą dyskusję, w tym zupełnie niezrozumiałe zarzuty o antysemityzm (do czego prowokowała mroczna postać stalinowskiej prokuratorki Żydówki Wandy Gruz w porażającej interpretacji Agaty Kuleszy) oraz o sterotypowe katolickie ujęcie postaci młodziutkiej nowicjantki Anny, która nawet po ujawnieniu, iż jest Żydówką Idą, wybiera jedyną słuszną drogę, czyli odrzuca swoją autentyczną tożsamość na rzecz nowej, chrześcijańskiej. Padły nawet okarżenia, iż Pawlikowski usiłuje chrystianizować Holocaust. W Sztokholmie jest niestety Ida nie do końca zrozumiała, mimo świetnego przyjęcia na festiwalu. Recenzentka czołowego dziennika Dagens Nyheter widzi w filmie głównie kino drogi, tytułując swój tekst: Nunna och domare på roadtrip. Dobrze, że potrafi znaleźć związki Idy ze spektaklem Nasza klasa Tadeusza Słobodzianka, granym jesienią 2013 r. i w maju tego roku na deskach teatru Galeasen w Sztokholmie. Fatalnie, iż nie rozumie niczego ze stalinowskich uwikłań Wandy. Terminu żydokomuna chyba nigdy w życiu nie spotkała. Szczęśliwie film znacznie lepiej odczytuje, zarówno w warstwie historyczno-politycznej jak i wizualnej, krytyk gazety Svenska Dagbladet wystawiając Idzie maksymalną ocenę, czyli szóstkę. Tak czy inaczej, sztokholmska recepcja tego filmu kolejny raz pokazuje, z Foto: Ida, reż/regi Paweł Pawlikowski, Polen 15

16 Foto: The Attack, reż/regi Ziada Doueri, Libanon Foto: än en gång hur svårt det är för världen att förstå de dramatiska och invecklade polsk-judiska relationerna. Filmen Idas konstnärliga motpol på festivalen var Claude Lanzmanns film The Karski Report, en till synes obearbetad, knapp 50 minuter lång film, ett minimalistiskt dokument, men i själva verket en kraftigt manipulerad dokumentärfilm. Men mer om det längre fram. Först är det nödvändigt att förklara upphovet till Lanzmanns film. I september 2009 kom Yannick Haenels roman Jan Karski ut i Frankrike. Boken blandar fakta med fiktion och består av tre delar. Den första är uttalanden som Jan Karski gjorde i Lanzmanns uppmärksammade film Shoah. Den andra är en sammanfattning av Karskis egen bok om sina krigsupplevelser, som kom ut på engelska 1945 med titeln Story of a Secret State. Den sista, tredje delen, har rent litterär karaktär och formen av huvudpersonens inre monolog. Den handlar bland annat om de allierades medvetna overksamhet i förhållande till Förintelsen, av fruktan för att de skulle behöva ta emot miljontals judar som räddats undan Förintelsen. När Storbritanniens och USA:s makthavare genom Karskis redogörelse fick kännedom om situationen i Polen och tydliga krav framställdes om att de skulle vidta åtgärder för att förhindra tragedin, gjorde de ingenting, och Förintelsen kunde fortsätta för full maskin. Vetskapen som kuriren från Warszawa besatt och hans hjältedåd visade sig vara betydelselösa i krigsspelet. Jan Karski låg flera veckor på den franska bestsellerlistan. Den fick även kritikernas erkännande, den tilldelades det viktiga litterära priset Prix Interallié samt utnämndes till den stora bokhandelskedjans FNAC:s bokhandlar- och läsarpris för årets bästa bok. Boken väckte en stark reaktion hos Lanzmann. Regissören ansåg att den gav en felaktig bild av Karskis uppdrag och att den smutskastade de allierade, däribland president Roosevelt. Han anklagade Haenel för att ha manipulerat historien och för plagiat (angående de uttalanden av Karskis som hämtats från Shoah). Till svar anklagade författaren Lanzmann för att ha förvrängt innebörden i Karskis uttalanden. När Lanzmann övertalade Karski att samtala hade han lovat att frågan om att polackernas räddande av judarna skulle bli ett av filmens huvudteman. Gejakim trudem przychodzi światu zrozumienie dramatycznie poplątanych relacji polsko-żydowskich. Na drugim artystycznym biegunie festiwalu znajdował się film Clauda Lanzmanna The Karski Report (Raport Karskiego), na pozór surowy, niespełna 50-minutowy, minimalistyczny dokument, choć w istocie silnie zmanipulowany obraz publicystyczny. Ale o tym za chwilę. Na początku koniecznie jest bowiem przedstawienie genezy filmu Lanzmanna. We wrześniu 2009 r. ukazała się we Francji powieść Yannicka Haenela Jan Karski, łącząca literaturę faktu z fikcją literacką. Składa się ona z trzech części. Pierwsza jest zapisem wypowiedzi Jana Karskiego pochodzących z głośnego filmu Lanzmanna Shoah. Druga jest streszczeniem książki samego Karskiego o jego wojennych przeżyciach, która ukazała się w języku angielskim w 1945, zatytułowanej Story of a Secret State (Tajne państwo). Ostatnia, trzecia część, ma charakter czysto literacki i formę wewnętrznego monologu głównego bohatera. Mówi on m.in. o świadomej bezczynności aliantów wobec Holocaustu, którzy obawiali się perspektywy przyjęcia w swoich krajach milionów Żydów ocalałych z Zagłady. Władze Wielkiej Brytanii i USA, znając z relacji Karskiego sytuację na ziemiach polskich i słysząc wyraźne żądania podjęcia działań powstrzymujacych tę tragedię, nie robią nic, a Holocaust może iść dalej pełną parą. Wiedza kuriera z Warszawy i jego bohaterskie czyny okazują się bez znaczenia w wojennej grze. Jan Karski znajdował się przez wiele tygodni na francuskich listach bestsellerów. Zyskał też uznanie krytyków, otrzymał ważną nagrodę literacką Prix Interallie oraz nagrodę księgarzy i czytelników wielkiej sieci księgarskiej FNAC za najlepszą powieść roku. Książka wywołała gwałtowną reakcję Lanzmanna. Reżyser uznał, iż przedstawia ona misję Karskiego nieprawdziwie i oczernia niesłusznie aliantów, w tym zwłaszcza prezydenta Roosevelta. Oskarżył Haenela o manipulowanie historią i plagiat (jeśli chodzi o wypowiedzi Karskiego zaczerpniete z Shoah). W opowiedzi pisarz zarzucił autorowi Shoah, że to on zniekształcił sens wypowiedzi Karskiego. Namawiając go na rozmowę, obiecywał, iż kwestia ratowania Żydów przez Polaków będzie jednym z głównych tematów filmu. Wycinając świadomie część wywiadu, w której Karski opowiada 16