Słownictwo kompleksowych badań i modelowania potoków ruchu

Transkrypt

1 Referat opublikowany w materiałach konferencyjnych II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowo Technicznej: Modelowanie podróży i prognozowanie ruchu Kraków, listopada 2010 Słownictwo kompleksowych badań i modelowania potoków ruchu dr inż. Andrzej Krych Instytut Inżynierii Lądowej Politechniki Poznańskiej Tel. kom a.krych@bit-poznan.com.pl mgr inż. arch. Maciej Kaczkowski Pracownia Projektowo Urbanistyczna UM Sosnowiec Tel kier.ppu@um.sosnowiec.pl 1. Cel i opis problemu Unifikacja słownictwa (terminologii) przez nadanie znaczeń dla stosowanych pojęć jest pożyteczna w procesie komunikacji między badaczami i technikami, także innych specjalności, ważna w procesie tłumaczeń obcojęzycznych instrukcji i publikacji, pożądana w procesie normalizacji i standaryzacji produktu, niezbędna zaś w ustawodawstwie i efektywnych procedurach zamówień publicznych. Podkreślić należy, że naturalnym krokiem w kierunku ujednolicenia słownictwa jest wypracowanie słownika, jako potencjalnej dyrektywy terminologicznej. Istotne jest, że budowa słownika opartego na konsensusie środowiska, jest zarazem procesem porządkowania sfery pojęciowej. Słownictwo stosowane w badaniach i modelowaniu ruchu ma w kraju wieloletnią tradycję, inspirowaną działalnością dawniejszych centralnych jednostek badawczych i badawczo projektowych, a zarazem od wielu lat podlega ewolucji w stosunkowo silnie zdezintegrowanej praktyce. Problem narasta także wobec rozwoju technik, metod i narzędzi 1

2 badawczych, braku ustanowionych standardów, a także narastającej obecności obcojęzycznych instrukcji, instrumentów, firm i ekspertów na krajowym rynku. Od pięciu lat problem słownictwa i standaryzacji badań podejmowany był w dyskusjach na kilku konferencjach naukowo - technicznych w Gdańsku, Krakowie i Poznaniu. Niniejszym przedstawia się wstępną propozycję słownika z jednoznaczną intencją dyskusji prowadzącej do zakreślenia jego ram, formy i treści. 2. Założenia ogólne Przyjęto następujące założenia: 1. Najbardziej uniwersalne podejście teoretyczne do planowania systemów transportowych reprezentuje monografia P. A. Steenbrinca [1]. Porządkuje ona znaczną część struktury pojęciowej związanej z optymalizacją systemów i sieci transportu w bardzo dobrze przetłumaczonej polskiej wersji językowej. To założenie, szczegółowiej zaprezentowane w rozdziale 3.2, uznano za nadrzędne. 2. W zakresie badań kompleksowych i modelowania ruchu uznano jako podstawę słownictwo zastosowane w publikacjach Instytutu Kształtowania Środowiska, później Instytutu Gospodarki Komunalnej i Przestrzennej (Z. Lilpop, A. Sidorenko, A. Waltz [2], W. Suchorzewski [3]), w znacznym stopniu odnoszącego się do tekstów źródłowych (głównie z języka angielskiego), zatem w swej warstwie pojęciowej ugruntowanego na teorii i praktyce anglosaskiej. Mimo braku definicji, publikacje te operowały słownictwem w znaczny stopniu przyswajalnym poprzez kontekst, w tym odniesienie do ówczesnej praktyki planowania układów transportowych i norm planowania przestrzennego. Próba jego uogólnienia na znacznie szersze obecnie i bardziej zróżnicowane pola zastosowań modelu ruchu i niejednokrotnie w sposób istotny pozbawiona jest tego historycznego odniesienia. Problem definicji i uogólnienia znaczeń stał się bardziej złożony, zależny od ujęcia systemowego transportu, o czym wyżej. Wyrażenia układ komunikacyjny, sieć komunikacyjna, układ tras komunikacyjnych stosowane w kontekście planu miejscowego miasta mogły mieć niejednokrotnie to samo znaczenie, co nie wykluczało odmienności w stosowaniu tych znaczeń w odmiennych kontekstach. Uznano zatem, że to założenie ma charakter drugorzędny wobec pierwszego. 3. Dla budowy słownika terminologicznego zasadnicza podstawę winny stanowić opracowania monograficzne. Jeżeli nawet nie zawierają dostatecznej warstwy definicji, to z jednej strony poprzez tok redakcyjny pracy nad tekstem, jak przez kontekst stosowanego słownictwa formują one struktury pojęciowe, mające pozytywny wpływ na spójność i ujednolicenie słownictwa, w następstwie zaś na łatwiejsze ich definiowanie. 2

3 W zakresie teorii formowanych w obrębie inżynierii ruchu - jako fundamentalne w kraju uznać można słownictwo zastosowane w dwóch monografiach. Dotyczą one przede wszystkim inżynierii ruchu drogowego (S. Gaca, W. Sucharzewski, M. Tracz [4]). Zawarte w nich słownictwo w wystarczającym stopniu definiowane jest przez kontekst inżynierii drogowej, co w niewielkim stopniu daje się odnieść do z natury bardziej ogólnej sfery modelowaniu popytu transportowego (por. charakterystyki mikroskopowych modeli symulacyjnych str. 162 [4]), nie mówiąc już problemie ujęcia systemowego. Bardziej stosowną pod względem monograficznym wydawała by się praca J. Podoskiego [5] z 1977 r., osadzająca transport publicznym w szerszym kontekście Inżynierii ruchu drogowego [4] i jeszcze szerszym - planowania układów transportowych. Jednak Transport w miastach [5] znajduje spójne rozwinięcie samych zagadnień modelowania ruchu i planowania układów transportowych w późniejszych, bardziej nowoczesnych, cytowanych wyżej pracach [2,3]. Podsumowując, analiza opracowań monograficznych prowadzi do tożsamych wniosków jak założenie Dyskusja zagadnień węzłowych 3.1. Kategorie kluczowe W ramach założeń ogólnych uznano za wskazane określenie słownictwa w następujących, wzajemnie powiązanych kategoriach logicznych pojęć: a. systemowe ujęcie transportu, b. modelowanie potoku ruchu c. kompleksowe badania ruchu d. koszty transportu i miary ruchu e. zagospodarowanie przestrzenne. Powyższym kategoriom przypisano niżej określone węzłowe pola dyskusji Podejście systemowe W systemowym ujęciu transportu podstawową kwestią jest definicja systemu transportu i jego elementów składowych. Przyjęto, że: 1. Wg P. A. Steenbrinca [1] wyartykułować należy odrębność dwóch struktur - podaży i popytu, z których pierwsza wiąże się z układami, sieciami i trasami transportowymi, druga prowadzi do centralnego zagadnienia jakim jest model i modelowanie ruchu. Te 3

4 dwie struktury wchodzą w interakcje wzajemne, podlegają regulacjom rynkowym (stan opisowy) i interwencjom regulującym (stan normatywny). 2. Z definicji systemów i jego teorii wynika ujęcie systemowe, które jest budowane z punktu widzenia określonego problemu lub zadania. Zatem mówić możemy o systemie transportu publicznego, inteligentnych systemach transportowych, systemie taryfowym, parkingowym czy systemie sterowania ruchem tak, jak mówimy o systemie transportowym w ogóle jako pewnym integralnym, wyodrębnionym obszarowo, podmiotowo i czasowo zbiorze współzależnych komponentów systemowych. System tak rozumiany nie jest rzeczywistością, lecz abstrakcyjnym sposobem ujmowania jej w sposób podporządkowany postawionemu problemowi w celu praktycznej ingerencji w jej kształt. 3. W powyższym kontekście zasadne jest zdefiniowanie problemu, wokół którego buduje się ujęcie systemowe w transporcie, co zaproponowano (za [6]) w formule, jak się wydaje wystarczająco ogólnej i pojemnej - zadania transportowego i propozycji jego szczególnej formuły ( zadanie transportowe dualne ). Formuły te wydaja się kluczowe dla powiązania słownictwa modelowania rozkładu ruchu (w sieci, w przestrzeni i na środki transportu) z miarami potoku ruchu, zaś w szczególności ze strukturą pracy transportowej i kosztem transportu. 4. Problem wiąże się z także z potocznie stosowanymi pojęciami układu transportowego, sieci transportowej, trasy transportowej, podsystemu. Uporządkowane podejście systemowe w transporcie wymaga stosownego zdefiniowania lub redefiniowania tych pojęć, zawsze bowiem winny być odnoszone do stosownych, nieraz zróżnicowanych komponentów podejścia systemowego. Zarysowane wyżej zasady uznano za wystarczająco ogólne, zważywszy że w większości zastosowań i cytowanych monografii pojęcie systemu jest stosowane zarówno w konotacjach ujęcia systemowego dla zadania normatywnego (np. zintegrowany system bezpieczeństwa), jak również ujęcia systemu jako złożonej z różnych komponentów rzeczywistości w zadaniu opisowym (np. krajowy system bezpieczeństwa) Modelowanie potoków ruchu a inżynieria ruchu Trzecie spośród głównych założeń (rozdz. 2) ma o tyle zasadnicze znaczenie, że podejmując próbę uporządkowania słownictwa kompleksowych badań i modelowania ruchu zadać należy pytanie o możliwą autonomię słownika tej węższej (?) dziedziny inżynierii ruchu wobec integralnych związków wszystkich jej dziedzin (por. definicja inżynierii ruchu drogowego [4]). Teoria bezpieczeństwa ruchu, teoria strumienia ruchu, teoria modelowania ruchu i teoria sterowania ruchem nie dadzą się integrować w jedną ogólną teorię inżynierii ruchu, aczkolwiek wszystkie łączy integralnie praktyka zarządzania ruchem i praktyka 4

5 kształtowania układów transportowych. Jest rzeczą istotną, by w stosunku do tej praktyki właśnie, na gruncie kompleksowych badań i modelowania ruchu ujednolicone zostało słownictwo oparte na założeniach nadrzędnych (punkt 1 a następnie 2 rozdziału 2), a zarazem w granicach nakreślonych przez monograficzne słownictwo inżynierii ruchu i to nie tylko drogowego. W istocie mówimy o inżynierii ruchu lotniczego, transportu kolejowego, transportu publicznego czy morskiego. Czy wobec tego teoria modelowania potoków ruchu nie jest w istocie integratorem ogólnej inżynierii ruchu? Proponuje się rozgraniczyć sferę słownictwa badań kompleksowych i modelowania ruchu od słownictwa inżynierii ruchu drogowego przez rozróżnienie pojęcia potoku od pojęcia strumienia ruchu w tym sensie, że strumień ruchu opisany może być podstawowym równaniem ruchu ( model strumienia ruchu ) podczas gdy potok ruchu jest produktem pochodnym macierzy rozkładu przestrzennego ruchu (czyli modelu potoków ruchu ). W tym rozróżnieniu jedyną wspólną miarą potoku i strumienia ruchu pozostaje natężenie ruchu. Pozwala to z jednej strony respektować inne pochodne związki (np. formuły ograniczonej przepustowości z teorią przepustowości skrzyżowań), z drugiej konsekwentnie uwypuklać różnice w modelowaniu potoków ruchu (model makrosymulacyjny) od modelowania strumieni ruchu (model mikrosymulacyjny). Podkreślić należy, że niniejszą propozycją słownika objęto wyłącznie te badania ruchu i związane z nim pojęcia (miary), które są związane z modelowaniem potoku ruchu w wyżej opisanym sensie, pozostawiając sferę zastosowań i standardów dalszym rozważaniom. 3.4 Miary ruchu i koszty a zadanie transportowe. Ważnym i dyskusyjnym zagadnieniem słownictwa jest standaryzacja miar ruchu. Za centralny punkt uznano zagadnienie pracy transportowej i jej związek z uogólnionymi kosztami ruchu. Te ostatnie są zarazem istotnym komponentem modelowania potoków ruchu. Potoczne stosowanie pojęcie pracy transportowej jest niejednolite (stosowane jest także praca przewozowa, praca eksploatacyjna) i wieloznaczne np. w transporcie publicznym (praca przewozowa potoków pasażerskich a praca transportowa pojazdów transportu publicznego). W użyciu potocznym dopiero kontekst jednostki miary (pojazdokilometr, wozokilometr, pasażerokilometr czy np. wozogodzina) stanowią wystarczające doprecyzowanie pojęcia. Sprzeciw jednak budzi definiowanie pojęć poprzez jednostki miary. Mając dodatkowo na uwadze wieloznaczność pojęcia kosztów (chociażby ich rozmycia z punktu widzenia płatników i beneficjentów) wydawało się pożądane zaproponowanie bardziej ścisłych interpretacji. W rozwijaniu teorii modelowania ruchu (np. S. Erlander N. F. Steward [6], także Steenbrinc [1]) czynniki czasu i dystansu albo czasu lub dystansu są często w równaniach 5

6 uogólniane jako czynnik lub składnik kosztowy, koszt średni, koszt jednostkowy, czy koszt uogólniony właśnie. Zaproponowany zbiór definicji, zdążając w kierunku uporządkowania tej sfery pojęć, siłą rzeczy jest kolejną płaszczyzną do dyskusji. Propozycja definicji poprzez pojęcie zadania transportowego wynika między innymi z potrzeby zachowania spójności pomiędzy słownictwem, o czym wyżej, ale także związanej z tym potrzeby domknięcia sfery pojęciowej słownictwa. Za kluczowe uznano: - okoliczność, iż praca transportowa w ścisły sposób wiąże się z kosztami transportu, które to koszty wpływają zarówno na zachowania komunikacyjne (model mikroekonomiczny), jak na ich modelowy opis (opór przestrzeni i struktura macierzy O-D, wybór środka transportu i wybór drogi). - tożsamość matematycznej struktury modelu ruchu [6] z tymi problemami transportu, których szczególnym przypadkiem jest zadanie transportowe dualne. Zadanie transportowe jest zarazem pojęciem uogólniającym dla znacznie szerszego pola zastosowań modelu potoków ruchu - ponad praktykę kształtowania układów transportowych (por. założenie 2 w rozdz. 2) Modelowanie potoków ruchu a logistyka transportu. Kluczowym również zagadnieniem w tej kwestii jest sam podmiot badań, pomiarów i miar. W definicji potoku zaproponowano jego trójwarstwową strukturę: podróż osób, przejazd pojazdów oraz przewóz ładunków, związanych z miarami ruchu, definicją potoku ruchu, wektora transportowego i trasy transportowej. W stosunku do powszechnej praktyki inżynierskiej planowania układów transportowych w formie ruchu ciężarowego - przewóz ładunków rozszerza aplikacje modelowania ruchu o sferę zagadnień ujmowanych najczęściej w teorii geografii i ekonomii transportu (szczególnie w logistyce transportu). W istocie struktura modelu ruchu, niezależnie czy dotyczy osób czy pojazdów jest analogiczna jak struktura modelowania przewozu ładunków (model grawitacyjny w rozkładzie przestrzennym, wybór środka transportu, wybór trasy w sieci transportowej). Pomija ona jednak zagadnienie ruchu pojazdów przeznaczonych do przewozu ładunków bez przewozu ładunku. Zarazem w ujmowaniu potoku ruchu ciężarowego w inżynierii ruchu drogowego występuje ruchu pojazdów które przeznaczone są do innych celów, niż przewóz ładunków (maszyny mobilne). Każde z obu podejść w modelowaniu potoków ruchu może się okazać daleko idącym uproszczeniem w zależności od postawionego problemu transportowego. Uznano, że bardziej właściwe jest zachowanie uogólnionego teoretycznie zakresu pojęć w definicji pozostawiając kwestie szczegółowe praktycznemu podejściu do procesu modelowania. 6

7 Szczególną konsekwencją jest odniesienie modelowania ruchu do opisu zachowań transportowych, zdefiniowanych następnie przez formułę modelu mikroekonomicznego decyzji w sposób respektujący problemy logistyczne Modelowanie potoków ruchu a planowanie przestrzenne Występują dwie okoliczności tych związków w formule zadania transportowego określić je można jako strukturę opisową lub normatywną zadania. Struktura opisowa jest istotna w procesie budowy modelu ruch matematycznego opisu związków pomiędzy zagospodarowaniem przestrzennym a zachowaniami komunikacyjnymi. W strukturze normatywnej mieści się zadanie optymalizacji zarówno struktury zagospodarowania przestrzennego jak struktury transportu, często obu tych struktur. Problem słownictwa wiąże się jednak przede wszystkim z tym polem zastosowań modelowania potoków ruchu, jakim jest kształtowanie układów transportowych dla potrzeb planowania przestrzennego, w którym podmiot budowy, przekształceń lub rozwoju wyrazić należy językiem planowania przestrzennego. Należy uznać, że: - transport jest jednym z elementów struktury zagospodarowania przestrzennego, - systemowe ujęcie transportu na ogół uwzględnia transport jako element tej struktury, - transport jako podmiot planowania przestrzennego uwzględnia jego systemowe ujęcie poprzez zapis fizycznej struktury jednego lub więcej układów transportowych. Zatem powyższą konkluzję w szczególny sposób zawarto w definicji układu transportowego (por. plan układu transportowego), który z jednej strony obejmuje jedną lub więcej sieci transportowych z tymi atrybutami nałożonymi na sieć transportową (lub sieci), które mają wymiar fizyczny i normatywny związany z prawem o planowaniu przestrzennym, prawem o drogach publicznych i innych atrybutów, w szczególnych przypadkach ujętych w zapisie planu miejscowego. W celu właściwego ujęcia systemowego transportu zagadnienia zagospodarowania przestrzennego wyrażono poprzez związek jego struktury z rynkową interpretacją ośrodków centralnych oraz oddziaływanie ruchotwórcze tej struktury w definicji modeli interakcji transportowych. Dodać należy, że szczególnie dualna forma zadania transportowego poprzez decyzje oparte na modelu mikroekonomicznym stwarza nowe możliwości interpretacyjne dla szerszego rozumienia wzajemnych oddziaływań Zakres słownika i kryteria Słownik otwarty Rozwój teorii modelowania w obrębie różnych szkół i języków narodowych powoduje, ze znaczna część pojęć jest w fazie dopasowania. Jest to proces żywy i wymagający pracy 7

8 oraz dyskusji zespołowej, prowadzącej do konsensusu uwzględniającego różne potrzeby rozwijanego pola badań i stan zaawansowania teorii. Założono, że poza pojęciami uznanymi za klasyczne, wzbogacanie niniejszej propozycji i przyszłego słownika również należy poddać takiemu otwartemu, permanentnemu i zespołowemu procesowi to znaczy dążeniu do wprowadzania nowych pojęć do kanonu pojęć klasycznych Słownik języka polskiego Zdecydowanym ograniczeniem jest rozszerzanie definicji do poziomu znajdującego odniesienie w słowniku języka polskiego, o ile słownik definiuje pojęcie w sposób nie sprzeczny ze strukturą pojęciową teorii i praktyki planowania układów transportowych. Przykładem banalnym takiego ograniczenia może być transkrypcja pojęcia sieci kolejowej wg słownika PWN [8] jako rozgałęzionego systemu torów kolejowych podczas gdy w jednym z przykładów objaśnienia słowa system w tymże słowniku odnajdujemy przykład, że system dróg to układ w którym one funkcjonują jako całość. Ale też znajdujemy w nim, że system jest to sposób działania lub organizacji czegoś, oparty na jakichś zasadach lub założeniach. O ile uznano to za powód wystarczający dla pominięcia definicji pojęcia system, o tyle dla pojęć układu i sieci transportowych słownik języka polskiego nie stanowi wzorca arbitralnego Słownictwo potoczne Język słownika terminologicznego, którego kryterium definicji zasadza się z jednej strony na uogólnieniu, z drugiej strony na logice jest z natury hermetyczny. Idea dyrektywy przypisana słownikowi sprowadza się za tym nie tyle do postulatu wyparcia jego znaczeń z języka potocznego, ile tworzenia spójnej i logicznej sfery pojęciowej. Jest to w istocie proces podobny, jak tłumaczenie literatury pięknej z języka obcego. Zastosowanie słownika terminologicznego w konsultacjach społecznych wymaga tyle samo umiejętności, ile jest potrzebnych bez tego słownika. Zarazem przy zachowaniu spójności logicznej buduje lepsze relacje o charakterze dydaktycznym Definicje ustawowe Przyjęte w procedurach legislacyjnych definiowanie słownictwa zwykle opatrzone jest klauzulą ograniczającą znaczenie definicji do treści ustawy. W stosunku do treści ustawy budowana jest zatem swoista dla ustawy struktura pojęciowa. Ze względu na tę okoliczność kryterium definicji ustawowej w słowniku terminologicznym ograniczono do nielicznych przypadków, uznając za nadrzędne kryterium spójności terminologicznej. 8

9 3.7.5 Związki frazeologiczne i synonimy W językoznawstwie słowniki synonimów i słowniki frazeologiczne stanowią istotne uzupełnienie sfery pojęciowej. Słownik terminologiczny z zasady oparty jest na związkach frazeologicznych, pozwalających wyodrębnić określony termin z zbioru jego znaczeń wieloznacznych lub potocznych (np. wektor transportowy ). Zasadniczym elementem w propozycji niniejszego słownika jest słowo transport jako podmiot wyodrębniony z komunikacji. Nie mniej w kilku znaczeniach zachowanie utrwalonych, tradycyjnych związków frazeologicznych może być dyskusyjne. Jest zatem pytanie, czy zachować niektóre terminy związane z szerszą wykładnią terminu komunikacja (np. zachowania komunikacyjne, jako rezultat wyboru transportu zamiast innego sposobu komunikacji). W niektórych przypadkach tradycyjny związek frazeologiczny zachowywany może być z powodów subiektywnych. Przykładem może być linia komunikacyjna tak zakorzeniona w języku potocznym, że opozycyjna linia transportowa wydała się tworem dość sztucznym (zaproponowano linia transportu zbiorowego ). Mając jednak na względzie potrzebę środowiskowego konsensusu dalszy proces budowania słownika może zawierać w formie komentarza do definicji synonimy, wzmacniające właśnie ze względów subiektywnych, dyrektywną funkcję słownika. 4. Układ słownika i wnioski Przedstawiono w załączeniu pod dyskusję propozycje słownika w układzie kategorii logicznych ułatwiając, w przeciwieństwie do jednolitego układu alfabetycznego, analizę tekstu i kontrolowanie spójności dalszych propozycji. Poprzez odsyłacze ( ), zapis odwołań do definicji haseł zapisanych kursywą i załączenie zestawu słów z adresem przyporządkowania ich do kategorii logicznej możliwe jest łatwiejsze odszukanie znaczeń. Proces budowy słownika terminologicznego proponuje się powierzyć zespołowi, który rozwinie przedstawioną propozycję do stadium projektu zapewniającego konsensus środowiska zajmującego się badaniami i praktycznym zastosowaniem modelowania potoków ruchu. Tak wypracowany zespołowo projekt winien zostać poddany procedurze redakcyjnej opartej na recenzjach wiodących w tej dziedzinie ośrodków akademickich w kraju. Źródła 9

10 [1] Steenbrinc P., A., Optymalizacja sieci transportowych (tłum. Za Optimization of transport networks, John Wiley& Sons, New York, 1974 ), WKiŁ., Warszawa, 1986 [2] Lilpop, Z., Sidorenko, A., Waltz, A. Prognozowanie ruchu miejskiego. IKŚ, Warszawa, 1983 [3] Suchorzewski, W., z zespołem, Planowanie systemów transportu w miastach. IGPiK, Warszawa, 1992 [4] Gaca, S., Suchorzewski, W., Tracz, M., Inżynieria ruchu drogowego. Teoria i praktyka. WKiŁ, Warszawa, 2008 [5] Podoski, J., Transport w miastach, WKiŁ, Warszawa, 1977 [6] Erlander, S., Stewart N., F., The gravity model in transportation analysis. VSP BV, Utrecht,

11 Streszczenie Potrzeba ujednolicenia słownictwa wynika z postępującego w kraju procesu dezintegracji praktyki badań i modelowania ruchu, potrzeby postępu w badaniach teoretycznych i zwiększenia konkurencyjności na rynku jej zastosowań. Mając to na względzie oraz kilka niżej przedstawionych założeń zaprezentowano wstępną propozycję słownika terminologicznego, który doskonalony w dalszej współpracy środowiska zawodowego ustanowił by pomocną dyrektywę terminologiczną. Słowa kluczowe: systemy transportu, planowanie układów transportowych, inżynieria ruchu, modelowanie ruchu, kompleksowe badania ruchu, miary ruchu, koszty ruchu Summary There is a great need for vocabulary standardization on traffic research and modelling. This paper presents the preliminary proposition of the terminological dictionary which improved in cooperation with profession can become useful terminological directive. Keywords: transport systems, optimization of traffic network, traffic and control engineering, modelling in transportation, traffic research, measuring on flow, traffic cost 11

12 Słownik kompleksowych badań i modelowania potoków ruchu w podziale na kategorie logiczne Klucz do słownika w kategoriach logicznych: Ujęcie systemowe Kompleksowe Badania Ruchu Modelowanie potoków ruchu Koszty transportu i miary ruchu Planowanie i zagospodarowanie przestrzenne - US - KBR - KO - ZP Zestaw słownika z odniesieniem do kategorii: Badania ankietowe kierowców - KBR Badania ankietowe pasażerów - KBR Badania reprezentacyjne podróży - KBR Centroidy Czas obsługi - KO Czynniki ruchotwórcze - US MOD ZP Czynnik kosztowy - KO Decyzje transportowe - US MOD KO Dostęp do układu transportowego - US MOD Eksploatacyjna praca transportowa - KO Energetyczny wskaźnik kosztu - US KO Funkcja oporu przestrzeni Funkcja oporu drogi Graf zorientowany - US MOD Handlowa praca transportowa - KO Inny transport zbiorowy - US Kompleksowe badania ruchu (KBR) - KBR Koszt transportu - KO Koszt transportu w sieci - KO Linia transportu zbiorowego - US Macierz O-D Metody grawitacyjne Metody iteracyjne Metody modelowania podziału ruchu na środki transportu Metody probabilistyczne Metody wyboru jednej lub wielu tras Miary potoków ruchu - US MOD KO Model interakcji transportowych - US MOD ZP Modelowanie ograniczonej przepustowości 12

13 Modelowanie podziału ruchu na środki transportu Modelowanie potoków ruchu Modelowanie rozkładu ruchu w sieci transportowej Model potoków ruchu Model produkcji ruchu Model rozkładu przestrzennego Model sieci transportowej Model układu transportowego Motywacja podróży Natężenie ruchu Obszar KBR Obszar zewnętrzny KBR Odległość przepływu Plan układu transportowego Planowanie układów transportowych Podróż Podział ruchu na środki transportu Pojazdy ciężarowe Pomiar ekranowy Pomiar kordonowy Popyt transportowy Potok ruchu Praca transportowa Praca transportowa w sieci Praca transportowa w obszarze Prędkość eksploatacyjna pojazdów Prędkość komunikacyjna pojazdów Produkcja ruchu Prognozowanie ruchu Projekt układu transportowego Publiczny transport zbiorowy Przejazd osób Przejazd pojazdów Przewozowa praca transportowa Przewóz ładunków Rejony transportowe Rozkład jazdy transportu zbiorowego Rozkład przestrzenny ruchu Rozkład ruchu w sieci transportowej Rozwiązanie grawitacyjnego zadania transportowego Ruch absorbowany Ruch generowany - US MOD - KBR MOD KO - KBR - KBR - KO - ZP - ZP - US KBR MOD - US KBR - KBR - KBR - US MOD - US KBR MOD - KO - KO - KO - KO - KO - MR ZP - ZP - US - US KBR MOD - US KBR MOD - KO - US KBR MOD ZP - US - US - US 13

14 Ruch wewnętrzny Ruch zewnętrzny Ruch zewnętrzny docelowy Ruch zewnętrzny źródłowy Ruch tranzytowy Sieć transportowa Sieć tras rowerowych Składnik kosztowy transportu Struktura podażowa transportu Struktura popytowa transportu Struktura zagospodarowania przestrzennego Studium układu transportowego System transportowy Średnia odległość obsługi Średni czas obsługi Średni koszt transportu w obszarze Transportowy model grawitacyjny Transport zbiorowy Trasa transportowa Układ transportowy Wektor transportowy Wewnętrzna struktura macierzy O-D Węzły sieci transportowej Wskaźnik kosztu Zachowania transportowe Zadanie optymalne Zadanie transportowe Zadanie transportowe dualne Zagospodarowanie przestrzenne Zatłaczana sieć transportowa - US - US KBR MOD - US - US - US KBR MOD - US MOD ZP - US ZP - KO - US - US - US MOD ZP - ZP - US MOD ZP - KO - KO KO - US KBR - US MOD - US MOD ZP - US MOD - US MOD - KO - US KBR MOD - US KO - US MOD KO - US MOD KO - US ZP 14

15 Ujęcie systemowe (US) Czynniki ruchotwórcze cechy zagospodarowania przestrzennego, socjalno demograficzne i dostępu do układów transportowych składające się na określone decyzje transportowe i zachowania transportowe, ujmowane w model interakcji transportowych stosownie do zastosowanego ujęcia systemu transportowego. Decyzje transportowe decyzje o podróżach osób i przewozach ładunków oparte na modelu mikroekonomicznym, zgodnie z którym każdy podmiot mikroekonomiczny maksymalizuje różnice korzyści i kosztów (zysk). W decyzjach transportowych decyzja o podjęciu podróży lub przewozu, wyborze celu, środka transportu i trasy przejazdu wynika z maksymalizacji różnicy korzyści z podróży (lub przewozu) oraz kosztów transportu ujętych w formie zadania transportowego. Dostęp do układu transportowego - zbiór cech określających warunki korzystania z układów transportowych i sieci transportowych obejmujący elementy: - prawa, - informacji (np. system opłat, rozkład jazdy, nawigacja) - organizacji (np. organizacja ruchu, linie komunikacyjne, możliwości parkowania, sterowanie ruchem) - ograniczeń fizycznych (odległość od przystanków, sprawność fizyczna, spowolnienie lub ograniczenie ruchu środkami fizycznymi). Energetyczny wskaźnik kosztu koszt lub średni koszt obejmujący wszystkie, z wyłączeniem kosztu czasu składniki kosztowe transportu przypadające na jednostkę długości trasy transportowej lub średniej odległości przepływu potoku ruchu Graf zorientowany - graf zawierający połączenia między węzłami istotne z punktu widzenia zwrotu wektora między nimi, deklarowane przez następstwo węzłów na kierunku zwrotu. Inny transport zbiorowy - świadczenie usług transportowych dla podróży osób, zorganizowany na innych zasadach jak określone ustawą o publicznym transporcie zbiorowym (np. taksówki, przewozy szkolne, przewóz pracowników, transport zakładowy). Linia transportu zbiorowego - regularne połączenie w transporcie zbiorowym na określonej rozkładem jazdy trasie transportowej z wyznaczonymi przystankami i innymi określonymi atrybutami dostępu do układu transportowego 15

16 Miary potoków ruchu - natężenie ruchu lub praca transportowa przypisane do określonego potoku ruchu Model interakcji transportowych obejmuje matematyczny lub inny opis wyodrębnionych dla potrzeb modelowania potoków ruchu związków zachodzących między: - komponentami struktury popytowej transportu - komponentami struktury popytowej transportu i struktury podażowej transportu, - komponentami struktury popytowej transportu i jego systemowego otoczenia, Za kluczowe dla modelu interakcji uznać należy czynniki ruchotwórcze mieszczące się poza lub pomiędzy strukturą popytową i podażową transportu, związane z zagospodarowaniem przestrzennym. Zarówno w strukturze modelu ruchu jak w strukturze modelu układu transportowego i w strukturze zagospodarowania przestrzennego poprzez model interakcji zawierane są atrybuty ich wzajemnego, integralnego związku systemowego. Motywacja podróży kategoria dóbr, których rozmieszczenie i jakość buduje rynek tych dóbr w przestrzeni obsługiwanej przez transport obejmujący podróże osób lub przewóz towarów. Kategorie motywacyjne w podróżach osób buduje się w modelu potoków transportowych w oparciu o identyfikowane cechy ilościowe i jakościowe zagospodarowania przestrzennego oraz zróżnicowane wartości czasu w decyzjach transportowych. Podróż - umotywowane przemieszczenie się osoby pieszo lub z wykorzystaniem jednego lub więcej przejazdów środkami transportu pomiędzy określonymi jako źródło i cel podróży miejscami, z których każdemu miejscu da się przypisać jedną z wyodrębnionych kategorii motywacji podróży. Pojazdy ciężarowe - pojazdy samochodowe nie przeznaczone do podróży osób dotyczy więc także ciągników i innych samobieżnych maszyn dopuszczonych do ruchu na drogach publicznych i wykonujących przejazd nie przewożąc ładunków Popyt transportowy - potrzeby transportowe wynikające z zachowań transportowych w obrębie wydzielonej jednostki terytorialnej opisany potokami ruchu w poszczególnych komponentach struktury popytowej systemu transportowego. Potok ruchu - zbiór przypisany do określonego wektora transportowego: - podróży osób, - przejazdów osób - przejazdów pojazdów, - przewóz ładunków, Alternatywnie: przejazd pojazdów = jazda 16

17 Publiczny transport zbiorowy część transportu zbiorowego podlegająca Ustawie o publicznym transporcie zbiorowym Przejazd osób część podróży odbywająca się wykorzystaniem jednego środka transportu. Przejazd pojazdów przemieszczanie się pojazdu pomiędzy określonymi miejscami, z których każde związane jest z celem lub źródłem w realizacji podróży co najmniej jednej z osób będących pasażerem pojazdu a miejsce rozpoczęcia przejazdu i jego zakończenia jest przejazdem w podróży jego kierowcy Przewóz ładunków przemieszczanie się pojazdu pomiędzy określonymi miejscami, z których każde miejsce zatrzymania związane jest z odbiorem lub wyładowaniem ładunku. Rozkład jazdy transportu zbiorowego zbiór informacji związanych z organizacją pracy transportowej pojazdów transportu zbiorowego w czasie i na trasach linii transportu zbiorowego wyznaczonych przez przystanki stanowiące węzły jego sieci transportowej. Ruch absorbowany podróże osób zamieszkałych poza wydzieloną jednostka terytorialną lub przejazdy pojazdów przypisanych tym obszarom. Ruch generowany - podróże osób zamieszkałych w wydzielonej jednostce terytorialnej lub przejazdy pojazdów przypisanych do tej jednostki. Ruch wewnętrzny - potok ruchu, którego wektor transportowy zawiera w sieci transportowej węzły nadania i odbioru wewnątrz wydzielonej jednostki terytorialnej. Ruch zewnętrzny potok ruchu docelowego, ruchu źródłowego i ruchu tranzytowego w sieci transportowej wydzielonej jednostki terytorialnej. W modelowaniu potoków ruchu wyróżnić można ruch absorbowany i ruch generowany. Ruch zewnętrzny docelowy - potok ruchu, którego wektor transportowy wyprowadzony jest spoza wydzielonej jednostki terytorialnej (jako zbioru węzłów nadania ruchu) i skierowany do zawartego wewnątrz niej obszaru (jako zbioru węzłów odbioru ruchu). Ruch zewnętrzny źródłowy - potok ruchu, którego wektor transportowy skierowany jest poza wydzieloną jednostkę terytorialną (jako zbioru węzłów odbioru ruchu) a wyprowadzony z zawartego wewnątrz niej obszaru (jako zbioru węzłów nadania ruchu). 17

18 Ruch tranzytowy część potoku ruchu w sieci transportowej wydzielonej jednostki terytorialnej, którego wektor transportowy nie zawiera węzłów transportowych nadania i odbioru ruchu w granicach jej obszaru. Sieć transportowa - zbiór węzłów i łączących je odcinków, możliwy do opisania w postaci grafu zorientowanego ( modelu sieci transportowej) przeznaczona dla podróży osób, przewozu ładunków i przejazdu pojazdów, przypisana wyodrębnionej jednostce zarządzającej siecią, wyodrębnionej jednostce terytorialnej lub wyodrębniona dla określonego sposobu użytkowania. Sieć transportowa jest podstawowym komponentem układu transportowego. Przykładowo najczęściej wyróżnia się sieć drogowo uliczną (miasta), sieć dróg publicznych, krajowych, regionalnych, powiatowych, gminnych, sieć autostrad, sieć kolejową, sieć transportu zbiorowego, lub publicznego transportu zbiorowego, sieć komunikacji szynowej, sieć tras rowerowych. Sieć tras rowerowych sieć transportowa przeznaczona dla użytkowników rowerów obejmująca drogi rowerowe, wydzielone pasy dla ruchu rowerzystów i odcinki innych sieci transportowych spełniających warunki, które nie wymagają wydzielenia dróg i pasów dla ruchu rowerów. Struktura podażowa transportu - przynależny do systemu transportowego zbiór komponentów na które składają się układy transportowe przypisane do systemu wraz z przynależnymi do ich sieci transportowych atrybutami oraz inne elementy ważne z punktu widzenia związków przyczynowo skutkowych wpływających na popyt transportowy, wśród których wyróżnić należy atrybuty związane z: - sposobem zarządzania, - obowiązującym prawem, - opłatami i regulacjami przepływów finansowych, Struktura popytowa transportu przynależny do systemu transportowego zbiór komponentów na które składają się potrzeby transportowe realizowane w wyodrębnionej jednostce terytorialnej podzielonej na zawarte w jej granicach obszary ( rejony transportowe) i wydzielone w jej granicach układy transportowe. Na opis struktury popytowej składają się potoki ruchu określone w następujących komponentach: - przypisane potencjałom produkcji ruchu w rejonach transportowych, - rozłożone na każdą parę wektorów transportowych pomiędzy rejonami transportowymi ( rozkład przestrzenny ruchu), - podzielone na środki transportu wyróżnione dla wydzielonych układów transportowych ( podział na środki transportu), - rozłożone na trasy transportowe przypisane sieciom transportowym wydzielonego układu transportowego ( rozkład ruchu na trasy). 18

19 Struktura popytowa transportu opisana może być modelem ruchu który poprzez model interakcji transportowych wpływa na zmianę struktury popytu w zakresie każdego z wymienionych komponentów. Struktura zagospodarowania przestrzennego - rozmieszczenie elementów zagospodarowania przestrzennego, które jako czynnik ruchotwórcze formują rynek dóbr w ujęciu teorii rynków centralnych (W. Christaler, 1936), to znaczy rynków formowanych na zasadzie komunikacyjnej (tu: transportowej) i zasadzie rynkowej (hierarchicznej struktury ośrodków centralnych). System transportowy - systemowo ujęty zbiór elementów na który składają się wyodrębnione dla celów badawczych elementy struktury podażowej i struktury popytowej transportu wzajemnie od siebie zależne (por. teoria systemów). Ujęcie systemowe jest metodą badawczą a system transportowy modelem dla wyodrębnionej w określonym czasie jednostki terytorialnej, na który składają się model potoku ruchu i model układu transportowego wzajemnie powiązane przez model interakcji transportowych. Zgodnie z zasadami teorii systemów wyróżnić należy elementy leżące w obszarze ujęcia systemowego i przynależne do otoczenia ujęcia systemowego a w modelowaniu interakcji - oddziaływania instrumentalne (decyzyjne) i nieinstrumentalne (czynniki zewnętrzne). W potocznym określeniu systemu, jako systemu transportowego właśnie podkreśla się domyślnie znaczenie komponentów jakie składają się na jego strukturę podażową i popytową, wewnętrzne komponenty w obrębie każdej z tych struktur oraz interakcje pomiędzy wszystkimi komponentami. Transport zbiorowy świadczenie usług transportowych dla podróży osób, zorganizowany na zasadach określonych ustawą o publicznym transporcie zbiorowym oraz inny transport zbiorowy. Trasa transportowa segment sieci transportowej opisany poprzez wyspecyfikowane od początkowego przez pośrednie do końcowego węzły sieci transportowej połączone między sobą odcinkami międzywęzłowymi, którym przypisać można potok ruchu o jednej, określonej wartości natężenia ruchu lub jedną określoną wartość pracy transportowej. Trasy transportowe stanowią atrybut modelu układu transportowego. Np. na sieć tras rowerowych składać się mogą sieci dróg rowerowych i elementy sieci drogowej lub drogowo-ulicznej pozbawione dróg rowerowych, stanowiących powiązania sieci dróg rowerowych. Trasa transportowa, jako element sieci przypisana może być linii transportu zbiorowego (jako jej marszruta) a zbiór tras wszystkich linii transportu zbiorowego, jako sieć transportu zbiorowego może być komponentem układu transportowego wydzielonej jednostki terytorialnej. 19

20 Układ transportowy sieć transportowa (lub zespół sieci transportowych), którym przyporządkowane zostają atrybuty istotne z punktu widzenia opisu struktury podażowej systemu transportowego. Odpowiednio do postawionego problemu transportowego elementom modelu sieci transportowej przypisane zostają odpowiednie dla tych celów atrybuty modelu interakcji, tworząc łącznie model układu transportowego wiążący go z modelem ruchu. Podstawowym atrybutem układu transportowego lub jego modelu jest wyodrębniona jednostka terytorialna. Dla potrzeb badań i modelowania ruchu wyodrębniane są ponadto takie atrybuty, jak: - wielkości fizyczne elementów grafu związane z miarami ruchu ( przepustowość, pojemność transportowa sieci) - warunki dostępności do układu transportowego, w tym przez węzły integracyjne - trasy transportowe, - przyporządkowania instytucjonalne w zakresie zarządzania i organizacji transportu. Układ transportowy może być opisany wyróżnionymi warstwami w zależności od rodzaju użytkowania (drogowy, drogowo-uliczny, publiczny transport zbiorowy, dopuszczonych środków transportu, instytucji zarządzających bądź w postaci atrybutów odcinków i węzłów jednego ogólnego grafu lub poprzez wyróżnione grafy, np. układ drogowy, układ transportu zbiorowego, układ dróg rowerowych. Wektor transportowy - połączenie dwóch: - węzłów sieci transportowej lub określonych zbiorów węzłów, - rejonów transportowych lub określonych zbiorów rejonów transportowych, z których jeden jest zbiorem węzłów transportowych lub rejonów transportowych nadania potoku ruchu a drugi zbiorem węzłów lub rejonów transportowych jego odbioru. Węzły sieci transportowej elementy punktowe sieci transportowej stanowiące podstawę dla opisu numerycznego połączeń w formie grafu zorientowanego sieci. Wśród węzłów sieci transportowej wyróżnić można węzły nadania, odbioru i transferu ruchu. W modelowaniu układu transportowego węzły nadania i odbioru stanowią odwzorowanie dostępu do układu transportowego odpowiednio z i do rejonów komunikacyjnych za pośrednictwem centroidy. Pozostałe węzły stanowią podstawę modelowego odwzorowania tras transportowych i wektorów transportowych jako atrybuty modelu układu transportowego. Zachowania transportowe opisany miarami ruchu, wskaźnikami lub wartościami względnymi zbiór decyzji transportowych w określonej w stosunku do wyodrębnionej jednostki terytorialnej populacji o podjęciu podróży osób lub przewozu ładunków, lokalizacji celu, wyborze środka transportu i trasy podróży, przejazdu lub przewozu składających się na popyt transportowy i strukturę popytową systemu transportowego w określonym interwale czasowym. 20

21 Całokształt czynników wpływających na podejmowanie decyzji ujmowany jest w modelu ruchu i modelu układu transportowego poprzez model interakcji transportowych. Zadanie optymalne zadanie o strukturze określonej przez funkcję celu i zbiór ograniczeń prowadzących do wyznaczenia wartości ekstremalnej. Zadanie transportowe problem transportowy, którego rozwiązanie opiera się na strukturze formalnej zadania optymalnego z uwzględnieniem kosztów transportu (por. klasyczne zadanie transportowe). Szczególnym rodzajem zadania transportowego jest zadanie transportowe dualne. Zadanie transportowe dualne zadanie transportowe, którego rozwiązanie zasadza się na dychotomii wartości (c T ) i kosztu (C T = c t t) czasu (t) w stosunku do kosztu energii (C E = c E d) zależnego od dystansu (d) lub energetycznego wskaźnika kosztu środka transportu (c E ) ujętych w strukturze kosztu transportu. Zadanie transportowe jest uogólnieniem zadania optymalnego opartego na modelu mikroekonomicznym decyzji transportowych: [max (B C)], odpowiednio zdekomponowanego do potrzeb modelowania potoku ruchu albo jego zastosowań. Przykład: zadania minimalizacji kosztów [min (C T + C E )] gdy B = const. Model max (B C) decyzji określający zasadę maksymalizacji różnicy korzyści (B) i kosztów (C) dla B = const. (ustalona jest lokalizacja d poniesionej z podróży korzyści o wartości B) sprowadza się do zadania minimalizacji kosztu transportu. W przypadku zadania transportowego składowe kosztu transportu mają strukturę C = (c T x t + c E x d) co oznacza, że wybór dokonuje się pomiędzy: - środkiem szybszym chociaż droższym a wolniejszym ale za to tańszym w przypadku wyboru środka transportu, - trasą szybszą chociaż dłuższą a krótszą chociaż wolniejszą w przypadku wyboru trasy transportowej. Komentarz: Jeżeli środek transportu, trasa, rynek (lokalizacja) lub inny element systemu transportowego nie kompensuje większych kosztów dotarcia (koszt energii) stosownym zyskiem na czasie (zależnym od wartości czasu) to postawiony problem nie da się opisać w formie zadania transportowego. Środek transportu droższy i zarazem wolniejszy, podobnie jak trasa dłuższa a zarazem wolniejsza nie są problemem zadania transportowego Zadanie transportowe sprowadza się do procesu optymalizacji działań lub badania efektywności działań w systemie transportowym (zadanie normatywne: np. czy środek transportu, mimo, że jest szybszy nie jest przypadkiem zbyt kosztowny lub odwrotnie, por. także klasyczne zadanie transportowe) lub do procesu badania zachowań komunikacyjnych w 21

22 systemie transportowym (zadanie opisowe: - np. rozwiązanie optymalne grawitacyjnego zadania transportowego w modelu grawitacyjnym). Zagospodarowanie przestrzenne istniejące, planowane lub prognozowane elementy zagospodarowania terenów w obrębie wyodrębnionej jednostki terytorialnej o określonej strukturze zagospodarowania przestrzennego, mającej znaczenie dla podejmowanych decyzji transportowych i zachowań transportowych. Kompleksowe Badania Ruchu (KBR) Badania ankietowe kierowców - badania reprezentacyjne podróży, określonych na podstawie pomiaru natężenia ruchu populacji kierowców prowadzących pojazdy w potoku ruchu, których celem jest uproszczone modelowanie potoków ruchu przekraczającego przekrój drogi. W szczególnym przypadku (por. Kompleksowe Badania Ruchu) badania prowadzone są na wszystkich drogach na granicach obszaru w celu ustalenia struktury ruchu zewnętrznego w stosunku do tego obszaru (por. obszar KBR). Badania ankietowe pasażerów - badania reprezentacyjne podróży osób w populacji określonej na podstawie pomiaru natężenia ruchu, których celem jest uproszczone modelowanie potoków ruchu przekraczających przekrój trasy podróży. W szczególnym przypadku (por. Kompleksowe Badania Ruchu) badania prowadzone są na granicach obszaru w celu ustalenia struktury ruchu zewnętrznego w stosunku do tego obszaru ( obszar KBR). Przez granice obszaru w badaniach ankietowych pasażerów rozumieć należy odcinki między przystankami (stacjami) przecinającymi granice obszaru lub obszary stacji i dworców wyodrębnione jako zewnętrzne rejony transportowe. Badania reprezentacyjne podróży badanie zachowań komunikacyjnych przeprowadzone w formie wywiadu z osobami wybranymi w trybie losowania spośród badanej populacji osób, gospodarstw domowych lub pojazdów, w którym dobór osób i liczba udzielonych w tym trybie wywiadów (liczebność próby) powinny zapewnić reprezentatywność opisu zachowań komunikacyjnych populacji na poziomie określonego błędu statystycznego. Pojęcia związane: próba badawcza, liczebność i struktura próby, reprezentacja statystyczna próby, liczebność i struktura populacji, błąd reprezentacji (por. statystyka matematyczna badania reprezentacyjne). 22

23 Kompleksowe badania ruchu (KBR) badanie zachowań komunikacyjnych w wyodrębnionej jednostce terytorialnej określonej jako obszar KBR obejmujące: - ruch generowany przez mieszkańców i pojazdy obszaru zawartego w jej granicach, - ruch absorbowany (pozostała część ruchu osób i pojazdów korzystających z układu transportowego zawartego w jego granicach). KBR mogą być prowadzone w zakresie podstawowym oraz rozszerzonym. W zakresie podstawowym obejmuje realizację: - badań reprezentacyjnych w zakresie niezbędnym dla budowy modelu ruchu, - pomiarów natężeń ruchu w elementach układu transportowego w zakresie niezbędnym dla potrzeb weryfikacji modelu ruchu ( pomiary ekranowe, kordonowe i w innych elementach układu transportowego) oraz określenia liczebności populacji dla badań reprezentacyjnych (pomiary kordonowe). - niezbędne pomiary warunków ruchu dla potrzeb budowy i weryfikacji modelu potoków ruchu, lub w zakresie rozszerzonym (np. inne pomiary warunków ruchu, badania jakości, ocen i oczekiwań). Natężenie ruchu liczba przemieszczających się osób, pojazdów lub masa przewożonych ładunków w potoku ruchu w określonej jednostce czasu. Obszar KBR - wyodrębniona dla potrzeb modelowania ruchu jednostka terytorialna w granicach określonych podziałem administracyjnym kraju obejmująca: - obszar wewnętrzny, zamieszkały przez populację gospodarstw domowych poddanych badaniom reprezentacyjnym i podzielony na wewnętrzne rejony transportowe (komunikacyjne) - otoczenie zewnętrzne, modelowane w formie zewnętrznych rejonów transportowych uwzględniających potoki ruchu przekraczające granice wyodrębnionej jednostki terytorialnej obszaru KBR z obszaru zewnętrznego KBR odpowiednio do oczekiwanych w modelu ruchu wektorów potoków ruchu. Obszar zewnętrzny KBR - obszary administracyjnego podziału kraju lub krajów sąsiednich położone poza obszarem KBR, które z uwagi na wyspecyfikowane potrzeby budowy modelu ruchu i oczekiwane w nim opisy wybranych wektorów transportowych dzielone są na zewnętrzne rejony transportowe Alternatywnie: - obszar poza wyodrębnioną jednostką terytorialną Kompleksowych Badań Ruchu, podzielony na rejony transportowe, dla którego w modelowaniu ruchu stosuje się zasady jak dla uproszczonego modelu ruchu. Podróż - umotywowane przemieszczenie się osoby pieszo lub z wykorzystaniem jednego lub więcej przejazdów środkami transportu pomiędzy określonymi jako źródło i cel 23

24 podróży miejscami, z których każdemu miejscu da się przypisać jedną z wyodrębnionych kategorii motywacji podróży. Pojazdy ciężarowe - pojazdy samochodowe nie przeznaczone do podróży osób dotyczy więc także ciągników i innych samobieżnych maszyn dopuszczonych do ruchu na drogach publicznych i wykonujących przejazd nie przewożąc ładunków Pomiar ekranowy - pomiar natężeń ruchu na wszystkich trasach transportowych przecinających wytyczoną linię rozdzielająca dwa obszary wyodrębnionej jednostki terytorialnej (np. obszaru KBR). Pomiar kordonowy - pomiar natężeń ruchu na wszystkich trasach transportowych przecinających granicę obszaru wydzielonego z wyodrębnionej jednostki terytorialnej (np. obszaru KBR). Potok ruchu - zbiór przypisany do określonego wektora transportowego: - podróży osób, - przejazdów osób - przejazdów pojazdów, - przewóz ładunków, Alternatywnie: przejazd pojazdów = jazda Przejazd osób część podróży odbywająca się wykorzystaniem jednego środka transportu. Przejazd pojazdów przemieszczanie się pojazdu pomiędzy określonymi miejscami, z których każde związane jest z celem lub źródłem w realizacji podróży co najmniej jednej z osób będących pasażerem pojazdu a miejsce rozpoczęcia przejazdu i jego zakończenia jest przejazdem w podróży jego kierowcy Przewóz ładunków przemieszczanie się pojazdu pomiędzy określonymi miejscami, z których każde miejsce zatrzymania związane jest z odbiorem lub wyładowaniem ładunku. Rejony transportowe wyodrębnione i ponumerowane, dla potrzeb budowy modelu potoków ruchu i jego zastosowań obszary w wydzielonej jednostce terytorialnej (rejony wewnętrzne) i poza jej obrębem (jako rejony zewnętrzne) w taki sposób, że aby: - dla każdego źródła i celu podróży przypisać można było odpowiedni numer rejonu transportowego, - każdemu rejonowi transportowemu można było w modelu układu transportowego przypisać węzły sieci transportowej (węzły nadania i odbioru ruchu) poprzez tylko jemu właściwe centroidy 24

25 Ruch zewnętrzny potok ruchu docelowego, ruchu źródłowego i ruchu tranzytowego w sieci transportowej wydzielonej jednostki terytorialnej. W modelowaniu potoków ruchu wyróżnić można ruch absorbowany i ruch generowany. Ruch tranzytowy część potoku ruchu w sieci transportowej wydzielonej jednostki terytorialnej, którego wektor transportowy nie zawiera węzłów transportowych nadania i odbioru ruchu w granicach jej obszaru. Transport zbiorowy świadczenie usług transportowych dla podróży osób, zorganizowany na zasadach określonych ustawą o publicznym transporcie zbiorowym oraz inny transport zbiorowy. Zachowania transportowe opisany miarami ruchu, wskaźnikami lub wartościami względnymi zbiór decyzji transportowych w określonej w stosunku do wyodrębnionej jednostki terytorialnej populacji o podjęciu podróży osób lub przewozu ładunków, lokalizacji celu, wyborze środka transportu i trasy podróży, przejazdu lub przewozu składających się na popyt transportowy i strukturę popytową systemu transportowego w określonym interwale czasowym. Całokształt czynników wpływających na podejmowanie decyzji ujmowany jest w modelu ruchu i modelu układu transportowego poprzez model interakcji transportowych. Modelowanie potoków ruchu ( MOD) Centroidy połączenia środka ciężkości rejonu komunikacyjnego z węzłami transportowymi nadania i odbioru w modelu sieci transportowej, którym przypisane mogą być wybrane atrybuty dostępu do układu transportowego oraz inne, związane z modelem interakcji transportowych. Czynniki ruchotwórcze cechy zagospodarowania przestrzennego, socjalno demograficzne i dostępu do układów transportowych składające się na określone decyzje transportowe i zachowania transportowe, ujmowane w model interakcji transportowych stosownie do zastosowanego ujęcia systemu transportowego. Decyzje transportowe decyzje o podróżach osób i przewozach ładunków oparte na modelu mikroekonomicznym, zgodnie z którym każdy podmiot mikroekonomiczny maksymalizuje różnice korzyści i kosztów (zysk). W decyzjach transportowych decyzja o podjęciu podróży lub przewozu, wyborze celu, środka transportu i trasy przejazdu wynika 25