Makrostruktury gospodarcze

Transkrypt

1 1 Kinga Łukasik Makrostruktury gospodarcze Sektor publiczny jest częścią gospodarki, która zajmuje się dostarczaniem dóbr i usług dla państwa i obywateli. Jego działalność ma zastosowanie na poziomie państwowym, regionalnym oraz lokalnym. Aktywność sektora publicznego opiera się przede wszystkim na zapewnieniu obywatelom opieki socjalnej, gwarantowaniu bezpieczeństwa narodowego i planowaniu zagospodarowania przestrzeni. Zakres działania sprowadza się do wojskowości i obronności, ładu prawno instytucjonalnego, bezpieczeństwa wewnętrznego, ochrony własności i wolności jednostek, edukacji, ochrony zdrowia, infrastruktury, sektora badan i rozwoju, pomocy społecznej i samorządu. Do funkcji sektora publicznego zalicza się funkcję alokacyjną, redystrybucyjną oraz stabilizacyjną. Funkcja alokacyjna polega na takim rozmieszczeniu dóbr i usług w gospodarce, które zapewnia efektywny rozwój całej gospodarki, ma zawsze wymiar rzeczowy oraz polega na wykorzystaniu funkcji publicznych i społecznych państwa do zaspokajania potrzeb. Funkcja redystrybucyjna natomiast nazywana często funkcją sprawiedliwości społecznej, polega na niwelowaniu różnic pomiędzy dochodami obywateli oraz na rozdzielaniu części dochodu narodowego i przesuwaniu siły nabywczej pieniądza pomiędzy regionami, pomiędzy jednostkami sektora publicznego, sferą budżetową a społeczeństwem lub też podmiotami organizacyjnymi. Ma wymiar finansowy (przejmowanie, rozdysponowywanie dochodów), przestrzenny- kształtowanie sytuacji dochodowej poszczególnych regionów przez system zasileń. Zasilanie regionów słabszych. Wyrównywanie dysproporcji między regionami (Przyczyną różnic są cechy społeczeństwa takie jak przedsiębiorczość, umiejętność współpracy. W Polsce jest ok. 7% ludzi przedsiębiorczych. Czynnik dystrybuowanych środków nie ma wpływu na taką sytuację.) i makroekonomiczny- oznacza podział dochodu na konsumpcję i inwestycje. Przesuwanie siły nabywczej pieniądza pomiędzy sferę budżetową i pozabudżetową, między regionami między budżetem a ludnością. Duże znaczenie ma tu pojęcie kosztów i korzyści. Funkcja stabilizacyjna polega na oddziaływaniu za pomocą systemu finansów publicznych na gospodarkę w celu zmniejszenia amplitudy wahań koniunkturalnych. Współcześnie na sektor publiczny wpływa wiele czynników, między innymi globalizacja, odmienne cywilizacje, rewolucja informatyczna oraz konkurujące teorie ekonomiczne. Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej. Jest on sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą. Po zatwierdzeniu staje się aktem prawnym umożliwiającym organom wykonawczym gromadzenie dochodów budżetowych oraz dokonywanie wydatków. Do najważniejszych funkcji budżetu zalicza się funkcję fiskalną, redystrybucyjną, stymulacyjną oraz alokacyjną. Do realizacji funkcji publicznych wykorzystuje się między innymi funkcje redystrybucyjną. Umożliwia ona dokonywanie zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak: zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego różnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych. Realizację tej funkcji umożliwiają system podatkowy oraz wydatki budżetowe. System podatkowy np. ze względu na progresywne opodatkowanie dochodów ludności, ulgi i zwolnienia podatkowe i zróżnicowanie stawek podatków pośrednich nakładanych na dobra konsumpcyjne. Natomiast wydatki budżetowe, które dokonywane są głównie w formie transferów, czyli świadczeń społecznych zwiększających dochody ludności bez potrzeby świadczenia w zamian jakichkolwiek usług, to znaczy na przykład renty, emerytury, zasiłki dla bezrobotnych oraz zasiłki chorobowe. Kolejną funkcją wykorzystywaną przez rząd, jest funkcja stymulacyjna. Polega ona na oddziaływaniu dochodów i wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można na przykład wpływać na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji. W sferze życia społecznego polityka fiskalna może na przykład pobudzać lub hamować przyrost naturalny, ograniczać lub łagodzić społeczne skutki bezrobocia, zwiększać poziom aktywności zawodowej, osłabiać lub wzmacniać bodźce do pracy. Funkcja alokacyjna natomiast, umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Państwo, dysponując odpowiednimi dochodami budżetowymi, może przesunąć pewne zasoby czynników produkcji do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych czy prowadzenia prac badawczo-rozwojowych. Funkcja fiskalna polega na gromadzeniu dochodów budżetowych, pochodzących głownie z podatków, umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań. Wykonanie wymienionych funkcji jest możliwe głównie dzięki świadomemu kształtowaniu przez państwo systemu podatkowego, czyli określeniu podmiotów podlegających opodatkowaniu, rodzajów podatków, wysokości stawek opodatkowania, ulg i zwolnień podatkowych oraz formowaniu wydatków zgodnie z potrzebami państwa.

2 2 Kinga Łukasik Podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Wzrastające wydatki rządowe mogą być finansowane na przykład z podatków, pożyczek zaciąganych u społeczeństwa, sprzedaży części majątku państwa, dodatkowej emisji pieniądza czy z kredytów zagranicznych. Możliwości wykorzystania tych źródeł, a także konsekwencje wynikające z ich stosowania mogą być różne. Podniesienie podatków od dochodów osobistych nie jest popularną metodą politycznie oraz spotyka się z oporem wyborców, a ponadto wywołuje negatywne skutki ekonomiczne. Również podniesienie podatków od dochodów przedsiębiorstw prowadzi do negatywnych skutków ekonomicznych, ponieważ zmniejsza skłonność do inwestycji. Powszechniejszą formą zdobywania środków na pokrycie wydatków publicznych są pożyczki zaciągane przez rząd u ludności i przedsiębiorców oraz w bankach i instytucjach finansowych. Prowadzi to do powstawania długu publicznego. Jest on finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku których państwo płaci odszkodowanie. Przez sprzedaż obligacji państwowych lub bonów skarbowych państwo mobilizuje niewykorzystane oszczędności i przeznacza je na finansowanie wydatków publicznych, ale równocześnie zmniejsza potencjalny popyt. Także sprzedaż części majątku publicznego prowadzi do przejmowania przez państwo części oszczędności ludności lub przedsiębiorstw. Problem zaczyna się komplikować gdy oszczędności ludności są niewystarczające lub gdy trudno je przekształcić w obligacje państwowe z powodu małego zainteresowania ludności ich zakupem. W ten sposób powstaje deficyt budżetowy, czyli nadwyżka wydatków budżetowych państwa nad dochodami budżetowymi. Państwo może uciekać się do emisji dodatkowych pieniędzy. Dzieje się to za pośrednictwem banku emisyjnego, któremu rząd zleca zakup obligacji pod zastaw rządowych papierów wartościowych. W zamian za obligacje bank emisyjny otwiera państwu długoterminowy kredyt umożliwiający finansowanie jego wydatków. Równowaga budżetowa występuje gdy wydatki budżetu państwa (także budżetów organów samorządowych) są w całości pokryte dochodami tych jednostek. Nierównowaga budżetowa rozumiana dosłownie nie występuje nigdy. Najczęściej mamy do czynienia z odchyleniami od stanu równowagi (budżet państwa wykazuje jakieś saldo, czyli nadwyżkę lub deficyt). Przyjmuje się jednak, że nierównowaga budżetu występuje tylko wówczas, gdy w budżecie pojawia się deficyt. System podatkowy to zespół podatków, które funkcjonują równocześnie w obrębie danego państwa i tworzą całość zarówno w sensie prawnym jak i ekonomicznym. Jest to zbiór przepisów prawnych i instytucji finansowych, które ustanawiają podatki oraz określają i zajmują się ich poborem. W jego skład wchodzą zarówno przepisy, które związane są z samymi podatkami jak i określające podmioty pobierające podatki, płatników podatków i instytucje wyznaczające wysokość i warunki płacenia podatków. Historycznie ukształtowały się dwie typowe koncepcje systemu podatkowego. Jedna z nich związana jest z powstaniem liberalizmu ekonomicznego i była reakcją przeciw lekceważeniu przez państwo praw i interesów jednostki, przeciwko nadużyciom fiskalnym epoki merkantylizmu. Katalog zasad podatkowych charakterystycznych dla tej koncepcji, do dzisiaj aktualnych, sformułował w XVIII w Adam Smith. Postulował on, by podatki były dla wszystkich równe, pewne dla podatników, dogodne dla nich i tanie w poborze. Według drugiej koncepcji system podatkowy powinien uwzględnić nie tylko interes podatnika, lecz także interes publiczny i możliwości interwencyjnego oddziaływania przez państwo na gospodarkę. Koncepcja ta głosi, iż w systemie podatkowym powinno się dojść do kompromisu między interesem Skarbu Państwa a interesem gospodarki, a w konsekwencji, że podatek nie może być neutralny wobec gospodarki, ale powinien stwarzać możliwości oddziaływania na nią. Dlatego też system podatkowy według tej koncepcji powinien być tak skonstruowany, by podatki były wydajne, pewne dla Skarbu, elastyczne ze względu na przebieg cyklu koniunkturalnego. Podatek powinien także jak najmniej szkodzić gospodarce, w miarę możliwości nie wyczerpywać zdolności podatkowej podatników, a także być tani, pewny i dogodny dla opodatkowanych. Ponadto system podatkowy powinien urzeczywistniać sprawiedliwość podatkową przejawiającą się w powszechności opodatkowania, nieuznawaniu przywilejów osobistych i grupowych oraz równości podatkowej, wymagającej od wszystkich równomiernej ofiary na cele publiczne. Podatki bezpośrednie to podatki nakładane na dochody i majątek, czyli płace, czynsze, odsetki, zyski. Termin bezpośrednie wywodzi się stąd, że podmiot odpowiedzialny za płacenie podatku ponosi jego ciężar i bezpośrednio rozlicza się z budżetem państwa. Natomiast podatki nakładane na wydatki określane są jako podatki pośrednie, czyli vat, akcyza. Zawarte są one w cenie nabywanego dobra lub usługi. Obciążenia podatkowe mogą być naliczane proporcjonalnie, progresywnie lub regresywnie. Opodatkowanie proporcjonalne polega na tym, że wszyscy podatnicy płacą ten sam procent swoich dochodów, czyli obowiązuje jedna stopa podatkowa. Opodatkowanie progresywne natomiast, występuje wówczas, gdy osoby uzyskujące wyższe dochody obciążone są wyższą stopą podatkową. Opodatkowanie jest regresywne gdy wraz ze wzrostem dochodu, nakładane są coraz mniejsze procentowe stawki podatkowe.

3 3 Kinga Łukasik Planowany poziom i rodzaje podatków, a także struktura wydatków budżetu państwa wpływają na stopę życiową każdego obywatela. Artur Laffer wprowadził do teorii ekonomii narzędzie analityczne pokazujące związek między wysokością obciążeń podatkowych a dochodami budżetowymi z tytułu podatków. Według niego zwiększenie stopy opodatkowania powoduje, że łączne wpływy do budżetu rosną. Oznacza to, że osiągnięta została optymalna stopa opodatkowania dochodów. Dalsze zwiększanie optymalnej stopy opodatkowania prowadzi do zmniejszenia łącznego dochodu fiskalnego. Kształt krzywej wskazuje, że państwo może zwiększać dochód fiskalny zarówno przez wzrost, jak i przez obniżanie stopy opodatkowania. Zbyt wysokiej i rosnącej stopie podatkowej towarzyszą niekorzystne zjawiska gospodarcze: - spadek aktywności gospodarczej, ograniczanie produkcji, mniejsza skłonność do inwestowania - unikanie płacenia podatków, ukrywanie dochodów Krzywa Laffera T dochód t wysokość podatku; t* może być umieszczony w dowolnym miejscu wykresu, niekoniecznie w połowie. Stopy t 1 i t 3 dają takie same wpływy (dochody) Dochód narodowy jest to produkt narodowy netto wytworzony w gospodarce. Dokładniej jest to ilość pieniędzy jaką dysponuje gospodarka na wydatki na dobra i usługi, po odłożeniu odpowiedniej ilości pieniędzy wystarczającej do sfinansowania amortyzacji i utrzymania istniejącego zasoby kapitału na dotychczasowym poziomie. Źródłami dochodów budżetowych państwa są podatki, cła, dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe, sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów budżetowych są podatki. Pozostałe źródła w praktyce odgrywają niewielką rolę. Jak już wcześniej wspomniałam podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych. Ze względu na przedmiot opodatkowania wyróżnia się: 1. Podatki dochodowe pobierane od dochodów osobistych ludności oraz od dochodów osób prawnych. 2. Podatki konsumpcyjne nakładane na dobra i usługi będące przedmiotem obrotu. 3. Podatki majątkowe płacone od posiadanego majątku oraz od przenoszenia praw do majątku. Wśród podatków pobieranych w krajach rozwiniętych gospodarczo najważniejszą pozycje zajmuje podatek od towarów i usług. Stanowi on przeciętnie ponad 30% dochodów budżetów państwa z tytułu podatków. W większości przypadków jest to podatek od wartości dodanej (VAT) lub podatek obrotowy obciążający dobra konsumpcyjne. Ważnym źródłem dochodów budżetowych jest także podatek od dochodów osobistych ludności. Dostarcza on przeciętnie około 26% dochodów sektora publicznego z tytułu podatków. Jest on pobierany od dochodów uzyskiwanych z różnych źródeł: z pracy najemnej, z indywidualnej działalności gospodarczej i z gospodarstw rolnych, z tytułu wykonywania wolnych zawodów, z prac dorywczych, rent i emerytur, a także z dochodów z kapitału. Składki na ubezpieczenia społeczne są kolejną znaczącą pozycja dochodów budżetowych. Składki te płacone są częściowo przez pracodawcę, a częściowo przez pracownika. Można je traktować jako formę opodatkowania dochodów, ze względu na ich powszechny i obowiązkowy charakter. Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej współcześnie w krajach wysoko rozwiniętych jest niski udział podatków od dochodów przedsiębiorstw w dochodach budżetu państwa. Z reguły nie przekraczają one 10% ogółu dochodów budżetowych. Wielkość i struktura wydatków publicznych odzwierciedlają rolę, zakres i kierunki działalności państwa. Z punku widzenia przeznaczenia można wyróżnić trzy grupy wydatków publicznych: 1. Wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji, jak: obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości. 2. Wydatki związane z realizacją celów społecznych m.in. oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne.

4 4 Kinga Łukasik 3. Wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce oddziaływani na inwestycje produkcyjne i infrastrukturalne, subsydia dla rolnictwa, przedsiębiorstw państwowych i prywatnych oraz wydatki transferowe. Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji. Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków, jak i zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne. Zwiększenie dochodów budżetu, zwłaszcza przez podniesienie podatków, napotyka dość sztywne bariery. Jest trudne ze względów politycznych, ale także ma wiele negatywnych konsekwencji ekonomicznych: osłabia bodźce do pracy, zmniejsza popyt konsumpcyjny, ogranicza możliwości inwestycyjne i zniechęca do podejmowania inwestycji. Presja na wzrost wydatków budżetowych przy ograniczonych możliwościach zwiększenia dochodów prowadzi do powstawania deficytu budżetowego oraz prób jego likwidacji m.in. poprzez zaciąganie pożyczek u społeczeństwa. Pożyczki te w okresach późniejszych trzeba spłacić łącznie z odsetkami. W ten sposób poważną i trwałą pozycją w budżecie wielu rozwiniętych gospodarczo krajów staja się wydatki związane z obsługą długu publicznego. Kolejną charakterystyczną zmianą występująca po stronie wydatków budżetu państwa jest szybki wzrost tzw. wydatków sztywnych. Rosną one głównie z powodu wzrostu zobowiązań wobec banków oraz rosnących dopłat do systemu ubezpieczeń społecznych. W analizach teoretycznych można przyjąć, że wydatki państwa nie zmieniają się automatycznie wraz ze wzrostem lub spadkiem produkcji i dochodu. Poziom wydatków rządowych zależy od tego, jakie są potrzeby socjalne, gospodarcze itp. Mnożnik wydatków budżetowych (m g ) wskazuje, ile razy przyrost dochodu jest większy od przyrostu wydatków rządowych na dobra i usługi. Jeżeli symbolem k sk oznaczymy krańcową skłonność do konsumpcji, to podstawową formułę mnożnika wydatków budżetowych można przedstawić następująco: m g = = Y dochód narodowy G wydatki rządowe Wydatki rządowe na dobra i usługi są ważnym czynnikiem determinującym poziom dochodu narodowego i zatrudnienia. Jeżeli wydatki te wzrosną, produkcja będzie wzrastała w stopniu wyznaczonym przez wielkość mnożnika. Należy jednak wziąć pod uwagę, że mnożnik działa dwukierunkowo. Jeżeli wydatki rządowe spadają, a podatki i inne czynniki wpływające na dochód narodowy pozostaną bez zmian, kumulacyjne efekty mnożnikowe prowadzą do spadku dochodu narodowego. Wydatki rządowe mogą zatem wpływać stabilizująco lub destabilizująco na gospodarkę: wzrost wydatków rządowych w okresie recesji wpływa na wzrost dochodu narodowego, a ograniczenie wydatków wywołuje skutek odwrotny. Transfery wpływają na dochód narodowy pośrednio. Zwiększają one zasoby pieniężne ludności, sprawiają więc, że dochód do dyspozycji jest większy. Jednakże podatki wpłacane do budżetu równocześnie zmniejszają rozmiary dochodu do dyspozycji. W analizach teoretycznych wyjaśniających zależność między podatkami a dochodem narodowym często używany jest termin: podatki netto są różnicą między kwotą podatków wpłacanych do budżetu i kwotą transferów, które budżet wypłacił. O zmianach wielkości dochodu narodowego w wyniku zmiany kwot podatków informuje mnożnik podatkowy, który (przy założeniu że podatki są autonomiczne, T=T a ) przybiera postać: m t = = Mnożnik ten jest ujemny, ponieważ zmiany podatków i dochodu narodowego nie są jednokierunkowe. Kwotowe podwyższenie podatków obniża dochód do dyspozycji, a w konsekwencji wydatki konsumpcyjne, co w ostateczności prowadzi do obniżenia dochodu narodowego. Z kolei przy obniżeniu obciążeń podatkowych następuje proces odwrotny. Jednoczesny wzrost wydatków budżetowych i podatków może przyczyniać się do wzrostu dochodu narodowego, jeśli spełnione są następujące założenia: 1. Zwiększone wydatki budżetowe zostaną w całości przeznaczone na wydatki konsumpcyjne. 2. Wzrost podatków nie obniży wielkości wydatków konsumpcyjnych o pełną kwotę zapłaconych podatków, gdyż zazwyczaj nie całe dochody przeznaczane są na konsumpcję, a ponadto część wydatków konsumpcyjnych może być pokryta z oszczędności.

5 5 Kinga Łukasik BIBLIOGRAFIA 1. R. E. Hall, J.B. Taylor: Makroekonomia. PWN, Warszawa D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch: Makroekonomia. PWE, Warszawa 1994