OCHRONA RADIOLOGICZNA PACJENTA. Budowa atomu, wytwarzanie promieniowania rentgenowskiego, oddziaływanie promieniowania z materią.

Transkrypt

1 OCHRONA RADIOLOGICZNA PACJENTA Budowa atomu, wytwarzanie promieniowania rentgenowskiego, oddziaływanie promieniowania z materią.

2 2

3 Protony i neutrony (nukleony) wchodzą w skład jądra atomowego Chmura elektronowa jest to obszar w zasięgu oddziaływania jądra atomowego, w którym istnieje prawdopodobieństwo znalezienia elektronów Powłoka elektronowa jest to część chmury elektronowej, w której prawdopodobieństwo znalezienia elektronu jest największe Protony mają ładunek elektryczny +1 i masę = 1,007u (ok masy elektronu) Neutrony nie mają ładunku a ich masa = 1,008u (ok. 1838,5 masy elektronu) Elektrony mają ładunek elektryczny 1 i masę spoczynkowa 9,1 * 10^-28g 3 Budowa atomu

4 Budowa atomu Jądro atomowe jest bardzo małe w porównaniu z atomem (10^4-10^5 razy mniejsze), znajduje się w jego centrum i w nim skupiona jest prawie cała masa atomu Liczba protonów w jądrze atomu jest równa liczbie elektronów w chmurze elektronowej - liczba atomowa Z (określa główne właściwości chemiczne) Liczba nukleonów to liczba masowa A, N liczba neutronów w jądrze Każdy atom można opisać za pomocą liczby atomowej i masowej: A Z X 4

5 Budowa atomu masa jądra: nie jest liczbą całkowitą (< sumy mas nukleonów w jądrze), odstępstwo mas (zmierzonej od liczby A): deficyt masy (= M- A), czynnik upakowania (f=(m-a)/a) energia wiązania jądra: różnica sumy mas składników jądra (nukleonów) i jego rzeczywistej masy ładunek elektryczny: ładunek elektronu (e=1,6*10^-19c) [ładunek kwarków: 1/3 lub 2/3, u(2/3), d(-1/3), s(-1/3), c(2/3), b(-1/3), t(2/3)] siły jądrowe: mały zasięg, silne oddziaływanie (natężenie < od sił kulombowskich), wysycenie (nukleon oddziałuje tylko z sąsiednimi nukleonami niewielki zasięg), niezależność ładunku (podobna siła n-p, p-p), potencjał 5

6 Budowa atomu izotopy: atomy tego samego pierwiastka różniące się tylko liczbą neutronów w jądrze (Z=const., A zmienne), np. prot ( 1 1 H), deuter ( 2 1 H), tryt (3 1 H), izotopy węgla: 11 6 C, 12 6 C, 13 6 C, 14 6 C izotony: atomy różnych pierwiastków, te same liczby neutronów w jądrze (N=const., Z zmienne), np C, 12 5 B, 15 8 O (A-Z=N=7) izobary: atomy różnych pierwiastków mające identyczne liczby masowe (A=const, Z zmienne), np B, 12 6 C, 12 4 N izomery jądrowe: identyczne liczby A i Z, różny stan energetyczny (stany metastabilne, po średnim czasie życia w stanie izomerycznym (10^-13s) tracą energię emisja gamma), np. 99m 43 Tc i Tc 6

7 Budowa atomu Cząstka Symbol Masa Ładunek Inne cechy Foton 0 0 c=3*10^10 cm/s Elektron e, β- 9.1*10^-28 g -e Pozyton β+ 9.1*10^-28 g +e Proton p 1836,1 me +e Neutron n 1838,5 me 0 Neutrino ν 0 0 Spiny przeciwnie skierowane Antyneutrino 0 0 7

8 Budowa atomu Modele atomu: Thomsona ciasto z rodzynkami, atom kula dodatnio naładowana z wtopionymi elektronami, całość elektrycznie obojętna Rutheforda układ planetarny, w środku maleńkie jądro (ładunek dodatni), elektrony krążące wokół niego po orbitach (przyciągane zgodnie z prawem Coulomba, siła odwrotnie proporcjonalna do kwadratu odległości) Bohra - układ planetarny, w środku maleńkie jądro (ładunek dodatni), elektrony krążące wokół niego po orbitach, opis ruchów elektronów (tylko pewne orbity są dozwolone, pobyt elektronu na konkretnej orbicie związany jest z posiadaniem przezeń ściśle określonej energii: tym większej im orbita wyższa (dalej od jądra), możliwe są przejścia elektronu z orbity wyższej na niższą emisja promieniowania, z orbity niższej na wyższą absorpcja, powłoki zamknięte (max.liczba elektronów), elektron walencyjny elektron na nie zamkniętej powłoce, model nie uwzględnia spinu elektronu i jego własnego momentu magnetycznego, dobrze opisuje wodór, podwójnie zjonizowany hel, dwukrotnie zjonizowany lit 8

9 Promieniowanie 9

10 10 Wytwarzanie promieniowania Promieniowanie X powstaje w czasie bombardowania tarczy przez wiązkę rozpędzonych elektronów. Lampa zbudowana jest z bańki szklanej opróżnionej z powietrza, pośrednio żarzonej katody (elektrody ujemnej) oraz anody (elektrody dodatniej). Elektrody podłączone są ze źródłem wysokiego napięcia rzędu kilkudziesięciu tysięcy wolt lub nawet większych. Katodę stanowi zwykle włókno wolframowe, które w czasie pracy lampy rozżarzone jest wskutek przepływu prądu z dodatkowego źródła żarzenia. Emitowane wskutek ruchów termicznych z rozżarzonej katody elektrony przyspieszane są w polu elektrycznym panującym w przestrzeni pomiędzy anodą i katodą. Elektrony są wyhamowywane w polu elektrycznym jąder atomów materiału anody. Większość energii elektronów (99%) ulega zamianie na ciepło, 1% energii zamieniany jest na promieniowanie rentgenowskie.

11 Wytwarzanie promieniowania Schemat budowy lampy rtg 11

12 Wytwarzanie promieniowania Widmo promieniowania Promieniowanie hamowania (bremsstrahlung) emitowane przez elektrony hamowane w polu elektrostatycznym jarda i elektronów atomu; zmianie ulega kierunek lotu elektronu, następuje emisja fotonu i zmniejszenie energii elektronu, kwanty tego promieniowania mają różne energie, od bliskich zera aż do odpowiadających największej energii elektronu, dlatego promieniowanie hamowania ma widmo ciągłe. 12

13 Wytwarzanie promieniowania Widmo promieniowania Promieniowanie charakterystyczne tarczy powstaje gdy elektrony bombardujące materiał anody wybijają elektrony z wewnętrznych powłok jej atomów. Przejścia elektronów z wyższych powłok na wolne miejsca związane jest z emisją kwantów promieniowania elektromagnetycznego. Ponieważ energie na poszczególnych orbitach są skwantowane emitowane są fale o ściśle określonych częstotliwościach (długościach fali) charakteryzujących rodzaj bombardowanego materiału. Widmo promieniowania charakterystycznego jest widmem dyskretnym. 13

14 Wytwarzanie promieniowania Widmo promieniowania cechy charakterystyczne: ściśle określoną wartość najmniejszej długości fali, czyli największej energii emitowanych fotonów - krótkofalowa granica widma największa energia jaką może oddać elektron w procesie pojedynczego hamowania co najwyżej może być równa jego początkowej energii kinetycznej. Widmo energetyczne promieniowania X lampy jest praktycznie widmem promieniowania hamowania (widmo ciągłe) z nałożonymi liniami charakterystycznymi tarczy - widmo promieniowania charakterystyczne dyskretne wartości energii fotonów odpowiadają przejściom na różne powłoki elektronów 14

15 Wytwarzanie promieniowania Maksymalna energia kwantów X w widmie odpowiada wartości maksymalnej stosowanego napicia znanej jako kvp (kilovoltage peak). Całkowite natężenie I [kwanty/s] emitowanego promieniowania jest zależne od wielu czynników, co można w przybliżeniu opisać wzorem: I =A Z i U 2 gdzie: A - stała zależna od konstrukcji lampy, Z - liczba atomowa materiału anody, i - prąd anodowy płynący przez lampę, U - napięcie na lampie. 15

16 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie alfa, beta, X, gamma, neutronowe Źródło: The Health Physics Society, University of Michigan, jonizacja, rozproszenie, absorpcja

17 Oddziaływanie promieniowania z materią Jonizacja: zjawisko polegające na powstaniu jonów dodatnich oraz jonów ujemnych w wyniku oderwania elektronów od elektrycznie obojętnego atomu Jonizacja Pośrednia Bezpośrednia 17 enedionisation.htm

18 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie alfa jonizacja (niemal cała tracona energia cząstek alfa, jonizacja bezpośrednia) jonizacja właściwa (liczba par jonów wytworzonych przez ciężką cząstkę naładowaną na jednostkę drogi), bardzo silnie jonizujące, duże LET (zdolność hamowania ośrodka liczbowo równa stracie energii cząstki na jednostkowej drodze, proporcjonalna do jonizacji właściwej, określa gęstość jonizacji wzdłuż torów cząstek), zdolność jonizacyjna ciężkich cząstek naładowanych tym większa, im większy jest ich ładunek i masa oraz im mniejsza jest ich szybkość zdnolność jonizacji takiej cząstki zwiększa się przy końcu jej toru, protony podobnie jonizują, ale mają mniejszy LET większy zasięg w materii) 18

19 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie alfa rozpraszanie cząstek (oddziaływanie z jądrami atomowymi, małe straty energii w porównaniu z jonizacją bardzo małe znaczenie z punktu widzenia ochrony radiologicznej) 19

20 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie beta jonizacja bezpośrednia oddziaływanie cząstki β z powłokami elektronowymi promieniowanie hamowania oddziaływanie cząstki β z jądrem atomu (przy dużej energii cz. β, czas jej oddziaływania z elektronami jest zbyt mały,by zdążyła ona zjonizować atom, dzięki dużej energii może znaleźć się w polu jądra, wskutek przyciągania jądra elektron jest wyhamowywany i traci energię emitując ją w postaci promieniowania e-m, straty energii na prom.hamowania proporcjonalne do Z^2) rozpraszanie (na elektronach atomowych, na jądrach), wzbudzanie atomów, anihilacja (β+) 20

21 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie beta derad / dejon.= Z*E /

22 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma jonizacja wtórna (pośrednia)! efekt fotoelektryczny (fotoefekt) rozproszenie Comptona tworzenie par negaton pozyton Promieniowanie X zmiany stanu energetycznego elektronów orbitalnych w atomach Promieniowanie gamma jądro wzbudzone wskutek przemian alfa, beta, procesy rozszczepienia jąder ciężkich 22

23 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt fotoelektryczny (absorpcja promieniowania) największe prawdopodobieństwo zajścia efektu: hν0 < 30keV Z ośrodka pochłaniającego duża 23

24 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt fotoelektryczny (absorpcja promieniowania) warunek zajścia procesu: energia kwantu większa od energii wiązania elektronu, energia fotoelektronu zależy od energii kwantu padającego hν0=ei+efe+eod przekrój czynny na zjawisko fotoelektryczne σf - prawdopodobieństwo zajścia zjawiska fotoelektrycznego dla pojedynczego atomu na elektronie z powłoki n-tej jest wielokrotnie większe niż na elektronie z powłoki wyższej np. hν0>ek (σf (hν0>ek )= σk + σl + σm +..., gdzie σl, σm można zaniedbać) 24

25 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt fotoelektryczny (absorpcja promieniowania) zjawisko fotoelektryczne zewnętrzne: całkowite przekazanie energii fotonu elektronowi zachodzi w metalach, naświetlenie płytki metalowej prom.gamma (również św.fioletowe i prom. nadfioletowe) spowoduje wysyłanie przez nią elektronów, gdy energia fotonu < pracy wyjścia elektrony nie są emitowane na zewn. (np. półprzewodniki) zjawisko fotoelektryczne wewnętrzne: elektron na orbicie atomu 25

26 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt Comptona (rozproszenie promieniowania) największe prawdopodobieństwo: hν 0 : 30keV 30 MeV 26

27 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt Comptona (rozproszenie promieniowania) oddziaływanie kwantów gamma (E= hν0) z elektronem swobodnym lub słabo związanym (hν0 >>Ei), w wyniku którego elektron zabiera część pędu i energii fotonu padającego oraz powstaje kwant gamma rozproszony o energii mniejszej hν (hν << hν0) hν0=ei+ee+eod +hν (zmniejszenie energii fotonu, zmniejszenie częstotliwości fali e-m, zwiększenie długości fali) 27

28 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Efekt Comptona (rozproszenie promieniowania) dla zderzenia centralnego (ϴ = 180st., φ=0st.) energia kinetyczna elektronu osiąga wartość maksymalną, dla ϴ = 180st. energia rozproszonego fotonu przyjmuje wartość minimalną (0,255MeV) elektrony odrzutu mogą ulegać rozproszeniu pod kątem od 0st. do 90st. promieniowanie rtg (przejście elektronów orbitalnych między powłokami) Nave R., Georgia State University, Department of Physics and Astronomy, Hyper Physics, Compton Scattering 28

29 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Tworzenie par pozyton elektron 29

30 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Tworzenie par pozyton elektron 30 Keenan A., Gamma-Ray Spectroscopy, Pair production, 2000

31 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma Tworzenie par pozyton elektron warunek - energia fotonów większa od 1,02MeV (zjawisko progowe) w pobliżu jądra atomowego powstanie negatonu i pozytonu anihilacja pozytonu dwa fotony gamma, rozbiegające się w dwóch przeciwnych kierunkach (każdy o E=0,51 MeV) efekt finalny: elektrony (możliwa dalej jonizacja bezpośrednia), kwanty prom.gamma o energiach niższych od energii fotonów padających (jonizacja pośrednia) 31

32 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma 32

33 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma 33

34 Oddziaływanie promieniowania z materią Promieniowanie gamma efekt fotoelektryczny absorpcja oddziaływanie z atomem efekt Comptona rozpraszanie niekoherentne oddziaływanie ze swobodnym elektronem tworzenie par pozyton elektron absorpcja oddziaływanie z jądrem atomu 34

35 Oddziaływanie promieniowania z materią Neutrony Promieniowanie neutronowe powstaje w reakcjach jądrowych, również w reakcjach jądrowych jest pochłaniane Neutrony są bardzo przenikliwe i mają małą zdolność jonizacji wywołują jonizację pośrednią (brak ładunku elektrycznego) za pośrednictwem innych cząstek wytworzonych w reakcjach jądrowych (jonizujące bezpośrednio) [np.reakcja (n, α) cząstka α może na swojej drodze wywołać jonizację, za którą w ostatecznym rozrachunku odpowiedzialny jest neutron] 35

36 36