Treść numeru. kolegium redakcyjne

Transkrypt

1 3/2012

2 Treść numeru Do Czytelników Artykuły naukowe i inżynierskie Bagna wg Encyklopedii Rolniczej z 1890 r Problemy ochrony mokradeł w parkach narodowych prof. dr hab. inż. Waldemar Mioduszewski, dr hab. inż. Tomasz Okruszko Wpływ kopalni torfu na stosunki wodne przyległego torfowiska wysokiego dr hab. inż. Zbigniew Kowalewski, dr Marek Wierzba Zmiany warunków gospodarowania na zmeliorowanym torfowisku na przykładzie Krowiego Bagna prof. dr hab. Julian Gajda, dr inż. Helena Ćwintal, inż. Kazimierz Panasiuk Przewidywanie osiadania torfowisk przy projektowaniu modernizacji systemu melioracyjnego dr hab. Sergiusz Jurczuk Szkody bobrowe na terenie Polski w latach ze szczególnym uwzględnieniem województwa kujawsko-pomorskiego dr inż. Andrzej Baranowski, mgr inż. Katarzyna Mitura, inż. Damian Tamas Problemy z utrzymaniem Kopca Kościuszki w Krakowie prof. dr hab. Ryszard Kostuch, prof. dr hab. Krzysztof Maślanka Informator ITP Wnoszenie składników nawozowych z opadem atmosferycznym na powierzchnię Ziemi prof. dr Andrzej Sapek, prof. dr Barbara Sapek Wspomnienia Julian Raś ( ) Konstanty Pietraszko ( ) członek honorowy SITWM Informacje Wojewódzkich Zarządów Mielioracji i Urządzeń Wodnych Założenia projektu ustawy Prawo wodne. Projekt Uwagi do założeń projektu ustawy Prawo wodne IPS Award of Excellence 2012 dla profesora Piotra. Ilnickiego... III okł. Wydawca kolegium redakcyjne Redaktor nacz. prof. dr hab. WALDEMAR MIODUSZEWSKI Sekretarz red. GRAŻYNA GUTOWSKA Redaktorzy tematyczni: dr hab. SZCZEPAN L. DĄBKOWSKI, mgr inż. JERZY MAZGAJSKI dr inż. MAREK JAROSŁAW ŁOŚ, prof. dr hab. KAZIMIERZ PIEKUT Redaktor statystyczny: dr inż. TOMASZ SZYMCZAK Redaktor językowy: mgr OLGA GÓRCZAK-ŻACZEK Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych Wersja pierwotna papierowa RADA PROGRAMOWA Przewodniczący: prof. dr hab. Krzysztof Wierzbicki Zastępca przewodniczącego: prof. dr bab. Czesław Przybyła Członkowie: dr inż. Zbigniew Ambrożewski, mgr inż. Kazimierz Choromański, prof. dr hab. Andrzej Drabiński, mgr inż. Krzysztof Dzik, dr inż. Halina Jankowska-Huflejt, prof. dr hab. inż. Jerzy Jeznach, prof. dr hab. inż. Edmund Kaca, dr inż. Marek Kalenik, prof. dr hab. Ryszard Kostuch, mgr inż. Krzysztof Latoszek, dr inż. Edward Leśniak, mgr inż. Stefan Lorenc, dr inż. Marek Jarosław Łoś, prof. dr hab. inż. Zenon Pijanowski, prof. dr hab. Bogusław Sawicki, mgr inż. Tadeusz Sieradz, mgr inż. Stanisław Staniszewski, dr inż. Leonard Szczygielski Recenzenci artykułów naukowych i inżynierskich: dr Michał Fic, prof. dr Kazimierz Garbulewski, prof. dr Janusz Kindler, prof. dr Stanisław Kostrzewa, prof. dr Leszek Łabędzki, prof. dr Andrzej Łachacz, mgr inż. Piotr Michaluk, prof. dr Waldemar Michna, prof. dr Rafał Miłaszewski, prof. dr Edward Pierzgalski, prof. dr Piotr Stypiński, mgr inż. Stanisław Wiśniewski Redakcja: ul. Czackiego 3/5, Warszawa, tel. (22) , redakcja@sitwm.pl Adres do korespondencji: Warszawa 1, skr. pocztowa 15 warunki prenumeraty Wpłaty na prenumeratę Wiadomości Melioracyjnych i Łąkarskich przyjmuje: Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Wodnych i Melioracyjnych, Warszawa, ul. Czackiego 3/5 nr konta Prenumerata czasopisma na 2012 rok wynosi: 42 zł (w tym 5% VAT) za kwartał, 84 zł (w tym 5% VAT) za półrocze, 168 zł (w tym 5% VAT) za cały rok. Członkowie Stowarzyszenia i IIB otrzymują 50% zniżki. ISSN ; INDEKS 38213/38122C I okładka: fot. Tomasz Okruszko cena 1 egz. wynosi 42 zł (w tym 5% VAT) Nakład 550 egz.

3 Szanowni Czytelnicy Na plakacie zapraszającym do udziału w seminarium poświęconym obchodom Światowego Dnia Mokradeł (4 lutego) czołowe miejsce zajmuje hasło MELIORACJA POWRÓT DEMONÓW SPRZED LAT???. Nie wiemy jaka padła odpowiedź na tak zadane pytanie i o jakie demony tu chodzi. Warto zastanowić się, a może również wyjaśnić, jaka była przyczyna przez długie lata negatywnego stosunku człowieka do mokradeł, że aż wykorzystywał demony do ich niszczenia? Po co człowiek odwadniał te bagna zamiast korzystać z ich dobrodziejstw? Pytanie dotyczy nie tylko polskich, ale wszystkich mokradeł, znajdujących się na globie ziemskim. Pewnie różne były przyczyny, ale jedna zasadnicza to konieczność pozyskiwania nowych terenów dla rolnictwa, konieczność zwiększenia produkcji dla wyżywienia wzrastającej liczby ludności, Dlatego właśnie w bogatych, sytych krajach Europy Zachodniej nie ma już praktycznie mokradeł. W miejsce tego występuje nadmiar żywności. Zwiększenie plonów przy stosowaniu ekstensywnych, mało wydajnych form gospodarki rolnej było zasadniczą przyczyną odwodnień mokradeł zarówno w średniowieczu jak i w Polsce powojennej. Dzisiaj sytuacja ulega istotnym zmianom. Dzięki postępowi biologicznemu, wydajnym formom gospodarki rolnej wystarczy znacznie mniejsza powierzchnia upraw dla wyprodukowania odpowiedniej ilości żywności. Dlatego też niektóre tereny rolnicze mogą być przekazane środowisku naturalnemu. Są to głównie słabe gleby piaszczyste oraz tereny o nadmiernym, z uwagi na wymagania roślin uprawowych, uwilgotnieniu. Te tereny nadmiernie uwilgotnione to zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną ekosystemy od wody zależne, które podlegają ochronie prawnej. 0,33% 0,64% 2,36% 2,91% 1,90% 0,99% 14,88% 29,36% 46,63% Szuwary wodne i wodno-lądowe Szuwary wielkoturzycowe Młaki niskoturzycowe torfowisk niskich Mszary torfowisk przejściowych Mszary torfowisk wysokich Zbiorowiska łąk wilgotnych Zbiorowiska łąk świeżych i muraw napiaskowych Lasy i zarośla brak danych W Polsce na ponad 75% powierzchni mokradeł występują zbiorowiska różnie uwilgotnionych łąk, a jedynie 9% zajmują zbliżone do naturalnych zbiorowiska bagienne (szuwary, młaki i mszary). Inaczej mówiąc mokradła w Polsce to głównie łąki o różnym stopniu intensywności rolniczego użytkowania. W większości są one wyposażone w systemy odwadniające (sieć rowów o różnej intensywności odwadniania, niekiedy z możliwością prowadzenia nawodnień). Największy zakres prac odwodnieniowych prowadzono po okresach głodu powodowanego wymakaniem roślin oraz po wojnie gdy występowały braki żywności. Inne zagadnienie to czy te odwodnienia prowadzone w Polsce po II wojnie światowej były racjonalne? Podkreślić jednak należy, że bagna odwadniano nie dlatego, żeby je zniszczyć (może i takie pojedyncze przypadki zdarzały się), ale z uwagi na cele gospodarcze, a szczególnie dla umożliwienia zwiększenia produkcji żywności. Dzisiaj też nie prowadzimy renaturyzacji bagien aby zniszczyć łąki i pastwiska (to nie jest cel ochrony mokradeł), ale aby tworzyć warunki dla powstania cennych przyrodniczo ekosystemów bagiennych charakteryzujących się dużą biologiczną różnorodnością. W obecnej strukturze zbiorowisk roślinnych polskich mokradeł wyraźnie dominują zbiorowiska różnie uwilgotnionych łąk (na podstawie danych z Systemu Informacji Przestrzennej o Mokradłach Polski [2006] oprac. Z. Oświecimska-Piasko). Podnóża gór w rozległym grzęzną bagnie, A z bagna zieje jad aż tu nad morze. Osuszyć łęgi zgniłe, oto, czego pragnie Ostatnia myśl ma, nim ręce założę. Zdobywam przestrzeń dla miliona ludzi, Johann Wolfgang Goethe Faust (część II, Akt V) (przełożył M. Świniarski) W niniejszym numerze Wiadomości sporo materiału poświęcamy problemom terenów bagiennych. Jest to jedno z trudniejszych zagadnień stojących przed gospodarką wodną na terenach rolniczych. Bardzo często trudno jest znaleźć rozwiązanie zadowalające zarówno rolnictwo jak i środowisko przyrodnicze. Działania melioracyjne mogą i powinny być dostosowane do planowanego użytkowania terenu. Na terenach przewidywanych do intensywnego użytkowania musi być zapewniona pełna ochrona przed powodzią oraz regulacja uwilgotnienia gleb. Tu mogą odzywać się rozwiązania podpowiadane przez demony sprzed lat, choć może w zmienionej formie. Wymaga tego jednak dostosowanie konkurencyjności polskiego rolnictwa do poziomu europejskiego. Uwarunkowania ekologiczne powinny być tu brane pod uwagę, ale należy liczyć się, że w wielu przypadkach okaże się niezbędne, stosowanie typowych rozwiązań technicznych. Natomiast wszędzie tam gdzie tereny nie są użytkowane rolniczo lub przewiduje się jedynie ekstensywne użytkowanie dominować powinna gospodarka wodna dostosowana do wymagań wynikających z zachowania walorów przyrodniczych mokradła. Planowanie przestrzenne i polityka żywnościowa kraju są podstawowymi elementami decydującymi o potrzebach i zakresie prac melioracyjnych. Kierując się tą zasadą przedstawiamy kilka zagadnień związanych z gospodarką wodną na terenach bagiennych, mając pełną świadomość, że prezentowane materiały to tylko drobna część bardzo szerokiego i złożonego problemu. Redakcja 101

4 czasopismo poświęcone budownictwu wodnomelioracyjnemu, łąkarstwu, inżynierii wiejskiej, z uwzględnieniem zagadnień ekologicznych nr 3 (434) lipiec-wrzesień rok LV 2012 Złota Odznaka Honorowa SITWM wiadomości melioracyjne i łąkarskie Mioduszewski w., Okruszko T. Problemy ochrony mokradeł w parkach narodowych. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 108 Obszary mokradłowe jako jedne z cenniejszych ekosystemów podlegają prawnej ochronie. Najcenniejsze fragmenty obejmowane są najwyższą formą ochrony jakim są Parki Narodowe. Utrzymywanie wysokiego uwilgotnienia, które jest warunkiem zachowania walorów przyrodniczych tych obszarów wywołuje niekiedy konflikty z użytkownikami terenów przyległych. W pracy przedstawiono analizę sytuacji konfliktowych jakie wystąpiły w Biebrzańskim, Narwiańskim i Kampinoskim Parku Narodowym. Odprowadzenie nadmiaru wody z terenu zabudowanego lub użytkowanego rolniczo wymaga ingerencji w naturalny reżim obiegu wody na terenie chronionym. Przeprowadzona analiza pozwoliła na wskazanie możliwych rozwiązań kompromisowych. Słowa kluczowe: parki narodowe, mokradła, ochrona przyrody, gospodarka wodna Kowalewski Z., Wierzba M. Wpływ kopalni torfu na stosunki wodne przyległego torfowiska wysokiego. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 113 Torfowiska zaliczane są do mokradeł i jako cenne ekosystemy zależne od wody znajdują się pod szczególną ochroną. Jednocześnie torf jest cennym surowcem wykorzystywanym głównie w ogrodnictwie. W pracy omówiono badania hydrologiczne przeprowadzone w celu oceny wpływu kopalni torfu funkcjonującej od połowy lat 50. XX w. na stosunki wodne torfowiska wysokiego. Zasięg oddziaływania systemu odwadniającego kopalni jest niewielki, co wynika z właściwości torfu wysokiego. Wykazano, że torfowisko wysokie o dużych walorach przyrodniczych położone w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni torfu zachowuje swoją wartość ekologiczną. Słowa kluczowe: torfowisko wysokie, hydrologia, biologiczna różnorodność, kopalnia torfu Gajda J., ĆWINTAL H., PANASIUK K. Zmiany warunków gospodarowania na zmeliorowanym torfowisku na przykładzie Krowiego Bagna. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 119 Torfowisko Krowie Bagno zaczęto meliorować w latach trzydziestych ub. wieku, a skończono na podstawie szczegółowych badań i projektu technicznego w okresie r. Obecnie użytkownikami łąk są spółki rolne i indywidualni rolnicy z okolicznych wsi. O efektach zrealizowanych inwestycji świadczy wysoka obsada bydła. Wielkość urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych oraz prowadzenie racjonalnej gospodarki łąkowo-pastwiskowej wymaga stałej troski o zmeliorowane łąki torfowe. Słowa kluczowe: Krowie Bagno, torfowisko, melioracje, łąka, zagospodarowanie, użytkowanie, nawadnianie, obsada bydła MIODUSZEWSKI W., OKRUSZKO T. Problems of swamp protection in national parks. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 108 Swamp areas as a one of valuable ecosystems are subject to legal protection. The most valuable fragments are enfolding to the highest form of protection, which are National Parks. Keeping high wetting, which is a condition of those area natural values preservation causes sometimes conflicts with utilisation of adjacent areas. Analyse of conflict situations occurred in Biebrza National Park and Kampinos National Park were presented in the paper. Water surplus drain off from built-up terrain or agricultural used requires interference in natural water circle regime on protected terrain. Carried out analyse allowed on pointing out of the possible compromise solutions. Key words: national parks, swamps, nature protection, water management KOWALEWSKI Z., WIERZBA M. Effect of peat mine on water conditions of adjacent raised bog. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 113 Peatbogs are numbered to wetlands and as valuable ecosystems depend upon water are under special protection. Peat at the same time is valuable raw material used mainly in horticulture. Hydrological research carried out for assessment the effect of peat mine work from the half fifties of the XX centaury on water conditions of the raised bog were discussed in the paper. Range of mine s draining system effect is small, which results from raised bog properties. It has been proved that raised bog with high natural values located in the close vicinity of peat mine was preserving its ecological value. Key words: raised bog, hydrology, raised bog, biological diversity, peat mine GAJDA J., ĆWINTAL H., PANASIUK K. Changes of management conditions on drained peatland on the example of Krowie Bagno. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 119 Peatbog Krowie Bagno was started draining in years th and finished on the base of detailed investigations and technical project in period Currently users of meadows are agricultural partnerships and individual farmers from surrounding villages. High cattle density testified results of realised investment. Basic and detailed amelioration facilities magnitude and conducting rational meadows and pastures management requires stable care of the reclaimed peatbog meadows. Key words: Krowie Bagno peatbog, amelioration, meadow, management, utilisation, irrigation, cattle density 102

5 Jurczuk S. Przewidywanie osiadania torfowisk przy projektowaniu modernizacji systemu melioracyjnego. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 129 Przewidywanie osiadania całego złoża torfowego jak i jego warstw składowych zarówno dla całego wielolecia jak i dla wybranych okresów po melioracji umożliwia skonstruowany matematyczny model osiadania. Analiza modelu osiadania wykazuje, że osiadanie powierzchni torfowisk w wieloleciu po melioracji zależy przede wszystkim od poziomu wody gruntowej w okresie wegetacji oraz od miąższości złoża torfowego, a w pierwszym okresie po melioracji także od gęstości objętościowej torfu. Poziom wody gruntowej można dobierać według zakładanej intensywności użytkowania lub zakładanej wartości mineralizacji materii organicznej. Podano przykłady obliczeń. Słowa kluczowe: model osiadania torfowiska, mineralizacja materii organicznej, modernizacja systemu melioracyjnego, nawodnienia podsiąkowe Baranowski A., Mitura K., Tamas D. Szkody bobrowe na terenie Polski w latach ze szczególnym uwzględnieniem województwa kujawsko-pomorskiego. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 134 W artykule przedstawiono wymiar szkód wyrządzanych przez bobry (Castor fiber) na terenie Polski w latach ze szczególnym uwzględnieniem województwa kujawsko-pomorskiego. Reintrodukcja gatunku w kraju okazała się na tyle skuteczna, że populacja odbudowała się w takim stopniu, iż powoduje z roku na rok coraz większe straty gospodarcze, szczególnie w sektorze: rolnictwa, leśnictwa i rybołówstwa. Wskazane jest przyspieszenie prac nad Krajową strategią gospodarowania populacją bobra europejskiego celem zmniejszenie strat wyrządzanych przez ten gatunek. Dane pozyskano z Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy oraz Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Słowa kluczowe: bóbr europejski (Castor fiber), szkody bobrowe, konflikt interesów, odszkodowania, odstrzał Kostuch R., Maślanka K. Problemy z utrzymaniem Kopca Kościuszki w Krakowie. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 138 Kopiec Kościuszki podlega zmiennym oddziaływaniom atmosferycznym. Obsrewuje się zniszczenia skarpy (osuwiska i zanik pokrywy trawiastej). Podejmowane są próby ratowania tego zabytku. W pracy przedstawiono generalne założenia wykonanych prac w ostatnich latach. Wzmocniono korpus ziemny kopca i obsiano specjalnie dobranymi gatunkami traw. Słowa kluczowe: Kopiec Kościuszki, erozja, odwadnianie i nawadnianie, analiza eksploatacji Sapek A., Sapek B. Wnoszenie składników nawozowych z opadem atmosferycznym na powierzchnię Ziemi Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 140 Skrótowo omówiono rolę różnego rodzaju opadów atmosferycznych w obiegu i bilansie składników nawozowych: azotu, fosforu, magnezu oraz potasu. Podkreślono ich znaczenie w środowisku przyrodniczym i rolnictwie. Omówiono procesy odpowiadajace za ich emisję i rozproszenie w atmosferze oraz drogi ich powrotu na powierzchnię ziemi wraz z różnego rodzaju opadami. Słowa kluczowe: składniki nawozowe, opady atmosferyczne, atmosfera, rolnictwo JURCZUK S. Foresight of peat settling down at design of amelioration system modernisation. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 129 Foresight of entire peat bed settling down and its composing layers both for all multiyear as its composing layers for chosen periods after draining enables constructed mathematical model of settling. Analyse of settling model proves, that peatbog surface settling in multiyear after draining dependents above all upon ground water level in vegetation period and peat bed thickness, and in the first period after draining also peat volume density. Ground water level can be select accordingly to established utilisation intensity or organic matter mineralisation value. Examples of calculation are given. Key words: peatbog settle down model, organic matter mineralisation, amelioration system medernisation, infiltration irrigation BARANOWSKI A., MITURA K., TAMAS D. Damages caused by beavers on the territory of Poland in the years with particular regard to the Kuyavian-Pomeranian Voivodship. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 134 Extent of the damages caused by beavers (Castor fiber) in the years with particular regard to the Kuyavian- Pomerian Voivodeship was described in the paper. The reintroduction of the species in the country turned out to be so effective that the population was restored to such extent that it caused increasing economic losses, particularly in the sectors of agriculture, forestry and fisheries each year. It is advisable to accelerate the work on the National Strategy for the European Beaver Population Management in order to reduce losses caused by this species. The data was obtained from the Office of the Kuyavian-Pomerian Voivodship in Bydgoszcz and from the Regional Directorate for the Environment Protection. Key words: European beaver (Castor fiber), beaver s damage, conflict of interest, compensations, shooting KOSTUCH R., MAŚLANKA K. Problems with keeping of Kosciuszko Mound in Krakow. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 138 Kosciuszko Mound is subject to changeable atmospheric impacts. Destructions of escarp (landslides and decay of grass coverage) are observed. Attempts of saving of this monument are undertaking. General assumptions of done works in the last years were presented in the paper. Earth body was reinforced and seeded with special selected grass species. Key words: Kościuszko Mound, erosion, draining and irrigation, exploitation analyse SAPEK A., SAPEK B. Input of nutrient components with precipitation on Earth surface. Wiad. Mel. i Łąk. 2012, t. LV; nr 3, s. 140 The role of different kind of precipitation in circulation and balance sheet of nutrients: nitrogen, phosphorus, magnesium and potassium were briefly discussed. Their significance in natural environment and in agriculture was underlined. Processes corresponding to their emission and diffusion in atmosphere and ways of their return on earth surface with different kind of precipitation were discussed. Key words: nutrient compounds, precipitationl, atmosphere, agriculture 103

6 Bagna wg Encyklopedii Rolniczej z 1890 roku Mokradła (bagna) to zgodnie z definicją podaną w Wikipedii tereny okresowo lub stale zabagnione, podtopione lub pokryte warstwą wody, siedlisko hydrogeniczne, obszar o płytkim poziomie wody gruntowej, teren silnie uwilgotniony, zalany wodą lub okresowo zabagniony, o glebach mineralnych lub organicznych. Przypisuje się mokradłom wiele dodatnich cech, w tym regulatora obiegu i magazynowania wody. Biolodzy bardzo często podkreślają, że osuszenie bagien oddziałuje negatywnie na zasoby wodne i przyczynia się do wzrostu strat powodowanych powodziami oraz suszami. Ta zależność zasoby wodne mokradła nie jest tak prosta jak to przedstawia się zazwyczaj. Nie ulega natomiast najmniejszej wątpliwości, że obszary bagienne charakteryzują się dużą biologicznie różnorodnością, bogactwem roślin i zwierząt znacznie większym niż suche tereny lądowe. Na terenach podmokłych spotyka się największą liczbę cennych gatunków flory np. storczyki, owadożerne rosiczki oraz fauny, w tym szczególnie dużą różnorodność ptaków. Kiedyś uważano, że osuszenie bagien przynosi nie tylko bogactwo dla kraju, ale jest bez zaprzeczenia dobrodziejstwem dla ludzkości. To, co dzisiaj uważamy za dużą zaletę bagien (możliwość i zdolność retencjonowania wody) w dawnych czasach było jedną z zasadniczych wad. Długie utrzymywanie wody na powierzchni terenu jest podstawową przyczyną szkodliwości bagien. Bagna, mając wodę stojącą, w której się nagromadzają przez spływanie części organicznej, w miarę, jak porą letnią przez parowanie częściowo osuwają się, odkrywają miejsca wyższe, i wtedy odkryte ciała organiczne, wystawione na ciepło, fermentując, zaraz gniją, a gnijąc zanieczyszczają zaraźliwymi miazmatami okoliczne powietrze i są przyczyną wielu zaraźliwych chorób, z których niektóre są wyłączeniem dla ludzi tylko na bagnach żyjących i znane są pod ogólną nazwą chorób malaria. Bagna wpływają wiele na oziębienie powietrza, przez co opóźniają dojrzewanie i zbiór uprawianych w sąsiedztwie ich roślin. Przed wiekami obszar Polski i Europy pokryty był przepastnymi borami i nieprzebytymi bagnami. Jaką powierzchnię stanowiły bagna za Bolesława Chrobrego trudno ocenić. Obecnie tereny o wysokim poziomie wód gruntowych, uznawanych za mokradła pomimo ich częściowego odwodnienia to nie więcej niż 12% powierzchni kraju, w tym 3,5% zajmują torfowiska. Większość bagien to obecnie zbiorowiska łąk wilgotnych i łąk świeżych (ok. 70% powierzchni bagien). Przed 1890 rokiem (publikacja Encyklopedii) niewiele terenów bagiennych zostało osuszonych. Autorzy encyklopedii z ubolewaniem więc stwierdzają stan zaniedbania na terenie Polski w zakresie prac odwadniających mokradła. Uważają, że pozostawienie tych przestrzeni w stanie bezużytecznym przynosi jedynie straty, w tym gospodarcze. Lubo nasz kraj, ogólnie uważając, nie należy do płaskich, przecież pod błotami i bagnami ma przeszło 300,000 morgów, które ma się rozumieć, są stracone dla rolnictwa. Nader, więc ważną jest kwestia, aby te błota zamienić na łąki, a przez to podnieść bogactwo krajowe. Żadne z większych błot w Królestwie Polskim dotąd osuszone nie zostało; było kilka projektów, jak np. osuszenia błot rzeki Strona tytułowa Encyklopedii Rolniczej, z 1890 roku Nie zawsze jednak bagna uważane były za cenne obszary. Wprost przeciwnie przepisywało się im bardzo niekorzystne cechy. Encyklopedya Rolnicza z 1890 roku wydana przez Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie (hasła opracowywane przez pracowników naukowych) wyraźnie podkreśla szkodliwość terenów bagiennych. Powierzchnie ziemi zajęte pod błota i bagna są szkodliwymi nieużytkami, a w każdym razie straconymi dla rolnictwa. Roje kąsających owadów, wylegających się w błotnistych położeniach, nadzwyczaj są dokuczliwe dla zwierząt i ludzi. Te wszystkie powyżej wymienione niedogodności i wiele innych mniej znacznych, a brak zupełny pożytku, przemawiają dobitnie za usunięciem błot i bagien. Kopanie rowów na Polesiu (około 1920 roku) 104

7 Niedogodności mieszkania na skraju chronionego mokradła Bzury i Neru, Puszczy Kampinoskiej, Błot Mamczyńskich pod Warszawą, Bachorzy w Kujawach, ale żaden z nich, prócz ostatniego, wykonany nie został. Problem odwodnień i wykorzystania rolniczego mokradeł zupełnie inaczej, już w ubiegłym wieku był traktowany w bardziej rozwiniętych krajach europejskich. Największe obszary bagienne (głównie torfowiska) w Europie utrzymały się w stanie zbliżonych do naturalnego głównie w Polsce, Białorusi i krajach nadbałtyckich. Bogate kraje dużo energii i środków finansowych kierowały na pozyskiwanie nowych terenów pod uprawy rolnicze. Również prowadzono prace odwodnieniowe w celu umożliwienia rozwoju urbanizacji i budowy dróg. Osuszanie błot w innych krajach, a mianowicie w Anglii, Francji, Niemczech i Włoszech było pod szczególną opieką rządów. Dopełniono tam wiele znakomitych osuszeń. W Irlandii ¼ części powierzchni kraju jest już sztucznie osuszona. We Francji już przeszło od 2½ wieków zajmowano się osuszaniem błot. W Niemczech północnych całe prowincje systematycznie osuszano; do ostatnich należą wielkie błota w Pomeranii, na których lat 9 roboty wykonywano. Osuszenie bagien, zaprojektowanie i wykonanie sieci odwadniającej wymaga znajomości hydrauliki i hydrologii oraz konstrukcji budowli. Nawet przy obecnym stanie wiedzy nie zawsze osiągano, budując systemy odwadniające, pozytywne (spodziewane) efekty. Dlatego podziwiamy dzisiaj umiejętność naszych przodków w budowie kanałów urządzeń hydrotechnicznych. Do historycznych inżynierskich osiągnięć zaliczyć można nie tylko kanał Augustowski, ale również budowę Kanału Woznawiejskiego i Rudzkiego w dolinie Biebrzy i wiele innych przedsięwzięć hydrotechnicznych i melioracyjnych. Dzisiaj zastanawiamy się jak zlikwidować te kanały i odtworzyć dawne stosunki wodne. Encyklopedya nie podaje szczegółów technicznych wykonania odwodnień, ale przytacza kilka interesujących zasad. Osuszenie mniejszych błot wykonywa się przez urządzenie i odpowiednie zabezpieczenie odpływu wodom sprawiającym zalew błota. To dopełnia się za pomocą kanałów odpływowych osuszających. W zasadach tylko przyjąć można: 1) że dno kanału odpływowego powinno być, albo niżej, albo przynajmniej równo z płaszczyzną panująca powierzchnia dna, czyli podłoża błota; 2) że kanał ten powinien przechodzić takim kierunkiem, aby najmniej było wykopu; 3) że otwór kanału powinien być ściśle zastosowany do ilości mającej się w nim przepuścić wody i do gatunku gruntu w którym jest kopany; 4) że najlepszy system jest ten, jeżeli jest wyrobiony tylko jeden kanał główny, a do niego dopiero dopuszczana potrzebna ilość kanałów bocznych, a które nie koniecznie jednocześnie z kanałem głównym muszą być budowane. Okazuje się, że wykonanie systemu odwodnienia, często ograniczane było możliwościami technicznymi, a szczególnie brakiem dostatecznie dokładnych pomiarów geodezyjnych niezbędnych dla poprowadzenia kanałów i rowów z odpowiednimi spadkami podłużnymi w bardzo płaskim terenie. Długo panowało mniemanie, że kotlina Polesia leży niżej poziomu wód w rzekach i nie może być osuszona. Dopiero przygotowawcze prace i staranna niwelacja przeprowadzona przez specjalną komisję, pod naczelnym kierownictwem generała Żylińskiego, wykazały całą mylność tego mniemania. Prace te przekonały, że ogólny spadek wód Prypeci wynosi około 4,4 cali angielskich na wiorstę, dalej, że poziom tej rzeki pod Pińskiem wynosi 560 stóp nad powierzchnią Morza Czarnego, a 126 stóp przy ujściu jej do Dniepru. Takie warunki uznane zostały jako zupełnie dostateczne do odprowadzenia nadmiaru wód zabagniających całą przestrzeń, za pomocą łożyska Prypeci i pomocniczych kanałów do Dniepru. Cechą ogólnej konfiguracji Polesia jest zlew wód przeważnie w okolicach Pińska; celem zatem kanalizacji musiało być odprowadzenie wód niektórych dopływów bezpośrednio do Dniepru, przez sprostowanie i oczyszczenie ich koryt i wykonanie kanałów przyjmujących ich wody. Problem osuszenia bagien to nie tylko potrzeba rolników dla pozyskania nowych terenów uprawowych, ale również był uznawany za obowiązek państwa, które powinno znaleźć odpowiednie środki finansowe na podejmowanie tego typu działań. Domagano się odpowiednich ustaw legislacyjnych, które określą zobowiązania różnych organów administracji państwowej; w zakresie prowadzenia prac inwestycyjnych, ustalą organa, które będą odpowiedzialne za osuszenie podmokłych terenów, jak również za utrzymanie systemów odwadniających. Potrzeba wmieszania się państwa do osuszania błot i bagien i wydania względem tego odpowiednich przepisów, wpływa z dwóch głównie powodów. Najprzód miejsca bagniste wywierają zgubny wpływ na zdrowie sąsiedniej ludności, będąc przyczyną chorób i za wielkiej śmiertelności. Następnie miejsca takie są niezdolne do uprawy, w skutek czego stanowią przeszkodę do rozwoju rolnictwa. Z obydwóch tych powodów państwo jest zmuszone do bardziej czynnego wystąpienia, jako przedstawiciel zbiorowych interesów społeczeństwa. Ustanawianie odpowiednich przepisów prawnych ma długą historię. Pierwsze przepisy prawne ustalające zasady prowadzenia odwodnień podejmowane były już za czasów starożytnego Rzymu. Warto podkreślić, że już w XIX w. zastanawiano się nad nadaniem formy prawnej stowarzyszeniom (prototyp Spółek Wodnych) podejmującym działania dla odwodnienia bagien. Obecnie we Włoszech, po ich zjednoczeniu pod berłem sabaudzkiem, daje się spostrzec silne dążenie do ujednolicenia prawodawstw. Prawo z 20 marca 1865 roku ustanowiło prze- 105

8 pisy, stosownie do których mają się tworzyć towarzystwa wodne, mające na celu uskutecznienie wspólnymi siłami robót, ułatwiających odpływ wód i zapobiegających zalewaniu nizin. Już w 1878 r. liczono takich towarzystw 960. W tymże celu 25 czerwca 1882 roku było wydane prawo o osuszaniu błot i miejsc bagnistych, dekret zaś z 23 marca 1883 roku ustanowił konkursy i nagrody dla osób prywatnych, za najlepsze prace osuszania lub irygacji. Prawo z 10 sierpnia 1884 r. ustanowiło przepisy co do odpływu wód z gruntów, stanowiących własność publiczną. Już w epoce jednoczenia się Włoch, parlament uchwalił znaczne sumy z funduszów państwowych na przeprowadzenie robót osuszania w maremmach toskańskich. Najważniejszymi jednak robotami tego rodzaju były przedsięwzięte ostatnie mi czasy w celu osuszenia, kampanii rzymskiej (agro romano), zagrażającej malarią samemu Rzymowi, i czyniącej niepodobnym prawie pobyt w tym mieście letnią porą. Kampania rzymska jeszcze w starożytności była okolicą niezdrową, pokrytą stojącymi, nie mającymi odpływu wodami. Wytrwałość jednak i usilna praca Etrusków i Rzymian przyprowadziła ją do pewnego stopnia kultury, o czym świadczą do dzisiejszego dnia sterczące samotnie resztki wodociągów lub wykopywane od czasu do czasu fundamenty dawnych budynków. Po upadku jednak państwa rzymskiego zaniedbane zostały wszelkie roboty, mające na celu uzdrowotnienie tej okolicy. W skutek tego ogromna przestrzeń 200,000 hektarów przepadła dla rolnictwa, niezdrowe zaś miazmy, wydzielające się z niej, nietylko niedozwalały dłuższego w niej pobytu, ale nawet tępiły ludność miejscową i sąsiedniego Rzymu. całego Rzymu pasmem gruntów uprawnych, szerokim na 10 kilometrów od słupa milowego na Forum, któryby bronił to miasto od malarii i innych chorób powstających w jego bagnistym sąsiedztwie. Dalej jeszcze pod tym względem poszło prawo z d. 8 lipca 1883 r., wskazując bliżej sposób wykonania robót melioracyjnych przez właścicieli gruntów, położonych w wyżej wymienionym pasie zdrowotnym naokoło Rzymu. Na mocy tego prawa wykonanie tych robót było uznane za obowiązkowe. Nic dziwnego, że dzisiaj nie ma już obszarów bagiennych w okolicach Rzymu. Większość mieszkańców Rzymu i Włoch nie mówiąc o turystach nie zdaje sobie sprawy, że mieszkają i poruszają się po byłych terenach bagiennych. Duże prace odwadniające podejmowane były na terenie Francji. Likwidowanie i osuszanie terenów podmokłych znajduje swoje odzwierciedlenie w lokalnym prawodawstwie. Dolina Biebrzy wczesną wiosną Maszyna do kopania rowów (z pewnością do odwadniania mokradeł), opracowana przez Leonardo da Vinci W średnich wiekach, pod rządami papieskimi, nic nie zrobiono w celu uzdrowotnienia Kampanii. Dopiero po zajęciu Rzymu przez rząd włoski, zabrano się na serio do tego zadania. Do jakiego stopnia kwestia ta była ważną i palącą, przekonać się można z tego, że wojska włoskie zajęły Rzym 22 września 1870 r. a już 18 października t. r. była mianowana komisja, złożona z inżynierów, agronomów, ekonomistów i prawników, która miała zbadać ją wszechstronnie i przygotować odpowiedni projekt do prawa. Zapadło prawo 11 grudnia 1878 r. o uzdrowotnieniu kampanii rzymskiej. Prawo to założyło sobie dwa cele, najprzód osuszenie całej Kampanii przez uskutecznienie rozmaitych robót hydraulicznych, zapewniających odpływ wód stojących, a następnie otoczenie Tworzono nie tylko prawo, ale umożliwiano (forsowano) tworzenie stowarzyszeń (Spółek Wodnych?). Nie tylko dobrowolnych, ale również prawo przewidywało obowiązkowe stowarzyszenie się, a nawet przekazanie obowiązków właścicielskich osobom trzecim. Zawsze były problemy, gdy tereny na których mają być podjęte prace odwadniające należą do kilku właścicieli. Podobnie jak dzisiaj trudne są do podjęcia działania, na które musi zgadzać się kilku właścicieli. We Francji, państwo od XVI wieku zaczęło zwracać uwagę na potrzebę osuszania bagnisk, w skutek, czego zachęcało osoby prywatne do przedsiębrania odpowiednich robót. Prawo z 1 maja 1790 r. zobowiązało zgromadzenia departamentowe zająć się osuszaniem; Jeżeli osuszenie ma być uskutecznione na gruntach, należących do kilku właścicieli, w takim razie właściciele ci mogą utworzyć, na mocy dobrowolnego porozumienia, stowarzyszenie czyli syndykat, stosownie do prawa z 1884 r. Założyciele winni złożyć merowi gminy statut stowarzyszenia, tudzież wskazać nazwiska osób, mających zarządzać interesami stowarzyszenia. Jeżeli stowarzyszenie takie nie utworzyło się dobrowolnie, rząd zaś uznał, że osuszenie pewnego bagna jest konieczne ze względów użyteczności publicznej, może powierzyć wykonanie odpowiednich robót osobom trzecim, towarzystwom, nadając im koncesję. 106

9 Na szczególną uwagę zasługują przepisy prawne dotyczące powoływania stowarzyszeń w Anglii i Holandii. Sądzić należy, że te właśnie działania były podstawowym czynnikiem, umożliwiającym budowę wielu kanałów i wykonanie regulacji rzek i potoków, a tym samym spowodowało to obniżenie poziomu wód gruntowych nie tylko na terenach mokradłowych, ale również na przyległych wysoczyznach. W Anglii na mocy prawa Walerworks Clauses Act z 1863 r. grunta, które z powodu zbytecznej wilgoci nie przynosiłyby pewnego dochodu, mianowicie 2 ½ szylingów z akra, mogą być wywłaszczone w celu wykonania przez samo państwo odpowiednich robót osuszających. Na szczególniejszą pod tym względem uwagę zasługują prace dokonane w Holandii, które miały na celu albo osuszenie bagien, nizin, a także jezior i zatok morskich, albo zabezpieczenie gruntów od zalewu wód morskich lub rzecznych, albo nawet odzyskanie na morzu pewnych przestrzeni i zamienienie dna jego na pola uprawne lub łąki. Pierwsze takie prace były, jak powiadają, przedsięwzięte już w IX wieku, dopiero jednak od XVI wieku datuje epoka wielkich przedsiębiorstw tego rodzaju, jakich żaden inny kraj nie może dostarczyć przykładu. Tak olbrzymie przedsiębiorstwa wymagały drobiazgowego określenia ich przez prawo. Jakie zaś znaczenie mają one dla Holandii widać z tego, że dla nadzoru lub kierowania nimi ustanowione zostało oddzielne ministerium robót wodnych (Waterstaat), na utrzymanie, którego w budżecie na 1887 r. przeznaczono sumę 24,458,896 guldenów, wtedy, kiedy na ministerium wojny, pochłaniające w innych państwach, europejskich najznaczniejszą część dochodów, wydzielono tylko 20,373,616 guldenów. Walka, jaką toczono przed laty z wodą wynikała głównie z potrzeby pozyskania nowych terenów dla upraw rolniczych. Ale nie był to obowiązek tylko rolników. Stowarzyszenia (dobrowolnie lub przymusowo) powoływane dla prowadzenia robót odwadniających miały podobny charakter jak późniejsze związki wałowe, których celem były działania dla ochrony przed powodzią. Stowarzyszenia (związki) miały duże znaczenie w rozwoju społeczeństw. Były to, bowiem pierwsze organizacje, które wymuszały podejmowanie wspólnych działań, uczyły metod współdziałania przy realizacji dużych prac technicznych prowadzonych dla dobra lokalnej społeczności. Brak tego etapu rozwoju społecznego daje się odczuć w niektórych regionach Europy. Na terenach Polski również tworzono podstawy prawne dla podejmowania prac nad osuszeniem nadmiernie uwilgotnionych terenów dla umożliwienia rolniczego ich użytkowania, choć w znacznie mniejszym rozmiarze. W Królestwie Polskim art. 640 kodeksu cyw. zawiera ogólny przepis co do osuszań, stanowiąc służebność na gruntach niższych, przyjmowania wody, spływającej z gruntów wyższych, naturalnie i bez przyłożenia się ręki człowieka. Widocznym jest, że przepis powyższy był niedostateczny, zapewniał bowiem tylko wolny odpływ wód naturalnych, ze źródeł, deszczu, śniegu itp. Z tego powodu postanowienie Namiestnika z 10 października 1818 r. określiło, że przedsiębranie środków do wolnego odpływu wód, o ile tego wymagać będzie konieczna potrzeba rolnictwa, osuszania dróg lub zapobieżenia chorobom zaraźliwym ludzi lub bydła, jest wyłączną atrybucją władz administracyjnych; spory zaś o własność, prawo użytkowania lub wynagradzanie za szkody, z nieprawnego przetrzymania lub podniesienia wody pochodzące, oddane zostały władzy sądowej. Komisja Spraw Wewnętrznych, rozporządzeniem z 17/29 marca 1855 r., wezwała gubernatorów do popierania wszelkimi środkami, w ich rękach będącymi; osuszania gruntów i łąk, zwłaszcza takich, których stan obecny niepomyślnie wpływa na zdrowie mieszkańców lub chów inwentarzy, oświadczając, że staranie ich o to będzie uważać za dowód ich gorliwości o polepszenie gospodarstwa krajowego i dobro ogółu mieszkańców. Przed wiekami obszar Polski pokryty był przepastnymi borami i wielkimi bagnami. Zarówno puszcze jak i mokradła straciły swój groźny charakter. Puszcze zostały wycięte, a bagno odwodnione, a wszystko to w imieniu potrzeb zwiększającej się liczby mieszkańców naszych ziem. Prymitywne rolnictwo potrzebowało dużych powierzchni dla wyżywienia ludności. Dzisiaj wiemy, że te pozostałości bagien już nie są źródłem wielu zaraźliwych miazmatów ale są cennymi ekosystemami godnymi zachowania. Pogląd ten podzielają praktycznie wszyscy. Wyjątkiem są właściciele posiadłości (niekiedy podtapianych) położonych w bezpośrednim sąsiedztwie chronionego bagna i niektórzy rolnicy, których łąki są położone na mokradłach lub w sąsiedztwie chronionych terenów bagiennych. Zachowanie w dobrym stanie istniejących jeszcze mokradeł jest niezbędne m.in. z uwagi, że są to ostatnie większe tereny bagienne w Europie. Zasadność ich ochrony, a również renaturyzacji wynika również z faktu, że często są to tereny porzucone przez rolników z uwagi na trudności jakie są do pokonania przy ich rolniczym użytkowaniu. Mówiąc o ochronie bagien należy zwrócić uwagę, że nie są to już nieprzebyte bagna, które można było przejść tylko po znanych ścieżkach. Dziś są to w mniejszym lub większym stopniu tereny częściowo osuszone. Zanikanie mokradeł było pierwotnie powodowane głównie wykonawstwem rowów i kanałów odwadniających, ale wraz z rozwojem gospodarczym i cywilizacyjnym dochodzą również inne czynniki. Analizując przyczyny niekorzystnych zmian stosunków wodnych mokradeł można wyróżnić: przyśpieszenie odpływu wody: budowa kanałów, zbiorników wodnych, rowów w tym przydrożnych, regulacje rzeki, erozja dna cieku, zmniejszenie szorstkości hydraulicznej rzeki i terenów zalewowych, wzrost ewapotranspiracji (poboru wody przez rośliny): zmiana użytkowania w kierunku roślin o większych wymaganiach wodnych, w tym dających wyższe plony (np. rośliny energetyczne), zwiększenie żyzności gleby w wyniku nawożenia i zanieczyszczonych opadów atmosferycznych, zmiany klimatu (wzrost temperatury), zmniejszenie zasilania terenów mokradłowych: zmniejszenie opadów i/lub zmiana ich rozkładu w czasie, ograniczenie zalewów np. w wyniku budowy zbiorników, regulacji rzek, obniżenie poziomu wód podziemnych w wyniku poboru wody. Z przedstawionego wyżej zestawienia wyraźnie wynika, że renaturyzacja i utrzymanie w dobrym stanie ekologicznym mokradeł jest trudnym zadaniem. Znacznie trudniejszym w stosunku do prac odwodnieniowych. Do zaprojektowania działań renaturyzacyjnych oprócz wiedzy przyrodniczej, niezbędna jest dobra znajomość hydrologii, hydrauliki, geotechniki. Nie jesteśmy w stanie odtworzyć wszystkich bagien. Opracował: Prof. dr W. Mioduszewski 107

10 Prof. dr hab. inż. Waldemar Mioduszewski 1) Dr hab. inż. Tomasz Okruszko, profesor SGGW 2) 1) Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2) Wydział Budownictwa i Inżynierii Środowiska SGGW Artykuły naukowe i inżynierskie Problemy ochrony mokradeł w parkach narodowych Wstęp Mokradła już od wielu lat znajdują się pod szczególną uwagą międzynarodowej społeczności. Wynika to z faktu, że działalność gospodarcza człowieka, w tym rolnictwo, doprowadziła do osuszenia i likwidacji większości mokradeł na świecie, a szczególnie w Europie. Dzisiaj nie budzi wątpliwości potrzeba zachowania mokradeł w możliwie naturalnym stanie. Ochrona jest niezbędna nie tylko z uwagi na biologiczną różnorodność tych obszarów, występowania wielu rzadkich okazów fauny i flory, ale również z uwagi na ich obecnie małą powierzchnię w stosunku do tej zajmowanej przed laty. Na ochronę terenów podmokłych jest ukierunkowanych szereg dokumentów międzynarodowych i krajowych, poczynając od Konwencji Ramsarskiej po Ramową Dyrektywę Wodną. Ramowa Dyrektywa Wodna i jej implementacja do polskiego prawa wodnego wyraźnie obliguje do ochrony ekosystemów wodnych i od wody zależnych. W Polsce większość terenów prawnie chronionych z uwagi na ich duże walory przyrodnicze zajmują obszary leśne i bagienne. W większości naszych parków narodowych znajdują się tereny o wysokim uwilgotnieniu. A niektóre parki utworzone zostały głównie dla ochrony terenów podmokłych. Do chroniących dużą powierzchnię terenów podmokłych należą parki: Biebrzański, Narwiański, Ujście Warty, Poleski (rys. 1). Również w Kampinoskim Parku Narodowym prawie 40% powierzchni objętej ochroną stanowią tereny podmokłe. Bardzo często ochrona walorów obszarów bagiennych koliduje z planami miejscowej ludności. Dotyczy to szczególnie rolników posiadających grunty w granicach obszaru chronionego lub w jego bezpośrednim sąsiedztwie. Coraz częściej występują również konflikty wynikające z chęci zabudowy terenów o wysokim uwilgotnieniu, a położonych w atrakcyjnych miejscach. Ochrona terenów podmokłych oznacza zachowanie wysokiego poziomu wód gruntowych, Rys. 1. Obszary chronione w Polsce z uwagi na ich wysokie walory przyrodnicze długookresowego utrzymywania się wody na powierzchni terenu i wysokiego poziomu wody w ciekach. Realizacja tych założeń bywa niezmiernie trudna zarówno z uwagi na częsty brak wody w okresach posusznych jak i fakt, że wysokie uwilgotnienie utrudnia lub nawet uniemożliwia gospodarcze użytkowanie obszaru chronionego, ale bywa, że również terenów przyległych. Powstają wówczas sytuacje konfliktowe, które są o tyle groźne, że mogą nastawić wielu ludzi wrogo do idei ochrony mokradeł. Tym bardziej, ze nadal spora część społeczeństwa uważa bagna za tereny wrogie człowiekowi, jak to było powszechne przed laty. A wiele doświadczeń wykazuje, że ochrona przyrody daje największe efekty gdy w tą działalność zaangażowana jest ludność miejscowa. Trudno bowiem, nawet mając do dyspozycji grupy dobrze wyszkolonych i oddanych przyrodzie młodych ludzi uchronić duże obszary przed dewastacją w dłuższym okresie. Celem artykułu nie jest całościowe przedstawienie problemów konfliktowych występujących w Polsce pomiędzy dotychczasowymi użytkownikami terenów podmokłych a wymaganiami ochrony walorów przyrodniczych. Punktów konfliktowych jest bardzo dużo, ale nie są specjalnie rejestrowane i nie były przedmiotem szerszych badań. Celem pracy jest jedynie opisanie wybranych trzech przykładowych obszarów bagiennych położonych w parkach narodowych, dla ochrony których niezbędne jest utrzymanie wysokich stanów wód powierzchniowych i podziemnych. Natomiast sposób gospodarczego użytkowania wymaga obniżenia tego uwilgotnienia. Materiały i metody W 2010 r. w okresie letnim wystąpiły duże opady atmosferyczne powodujące podwyższanie poziomu wód powierzchniowych i podziemnych. Zostały podtopione łąki użytkowane przez rolników w terenach przyległych do granic Biebrzańskiego i Narwiańskiego Parku Narodowego oraz obszary zabudowane sąsiadujące z Kampinoskim Parkiem Narodowym. Przeprowadzone zostały obserwacje i badania dla ustalenia przyczyn wystąpienia wody na powierzchni terenu i znalezienia rozwiązań pozwalających na likwidację podtopień terenów użytkowanych rolniczo bez powodowania zagrożeń dla terenów chronionych w omawianych parkach. Prowadzone studia objęły pomiary i analizę położenia wód powierzchniowych i podziemnych, ocenę przepustowości hydraulicznej oraz stanu istniejącej sieci hydrograficznej, ustalenie rzeczywistego zakresu wystąpienia wody na powierzchni terenu, ocenę prowadzonej na tym terenie gospodarki wodnej. Wyniki badań i pomiarów pozwoliły na dokonanie generalizacji obserwowanych zjawisk. Podsumowanie tych badań przedstawiono dla każdego parku narodowego oddzielnie. Natomiast syntetyczne wnioski obejmują wszystkie badane przypadki. Uzyskane wyniki mają charakter ogólny i mogą dotyczyć wielu innych przypadków. 108

11 Wyniki i analiza Rozpatrywane są przypadki występujących konfliktów w trzech parkach narodowych. Użytkownicy terenów przyległych do parków ponieśli pewne szkody wynikające z wysokich stanów wód powierzchniowych i podziemnych. To wysokie uwilgotnienie jest bardzo pożądanym zjawiskiem dla wszystkich rozpatrywanych przypadków. W każdym z tych parków obserwowane są procesy degradacji gleb organicznych i niekorzystne przekształcenia roślinności wynikające ze zbyt małych zasobów wodnych i oddziaływania wybudowanych tu przed laty systemów odwadniających. Dlatego też proponowane są różnego typu działania w celu zahamowania szybkiego odpływu wód. Cel ten osiąga się poprzez budowę progów na istniejących tu ciekach. Zaniechana została również konserwacja cieków, co powoduje ich zamulenie i porastanie roślinnością wodną. Działania te zwiększają opory hydrauliczne koryt cieków, a tym samym następuje podwyższanie stanu wody w cieku i wód podziemnych w ich otoczeniu. Stępujące zalewy i utrzymujące się wysokie stany wód powierzchniowych i podziemnych są bardzo korzystne z punktu widzenia ochrony walorów przyrodniczych mokradeł. Natomiast nie zawsze są akceptowane przez właścicieli położonych obok gruntów. Biebrzański Park Narodowy (BPN). Największy bagienny park w Polsce położony w dolinie rzeki w stosunku do której kilkukrotnie podejmowano próby odwodnienia umożliwiające intensyfikację łąkowego i pastwiskowego użytkowania. Zasadnicza część doliny objęta ochroną zachowała swój cenny charakter dużych obszarów trawiastych ekstensywnie użytkowanych rolniczo. Również rzeka nigdy nie była regulowana. Natomiast większość dopływów rzeki Biebrzy została uregulowana, a doliny odwodnione systemem rowów otwartych. Tereny te nadal są eksploatowane przez rolników, i rozwija się tu produkcja bydła, głównie mlecznego. Stąd też tereny zmeliorowane nabierają dużego znaczenia w lokalnej gospodarce. Tym bardziej są one cenne, gdyż grunty mineralne w tej części kraju są zazwyczaj o niskiej wartości dla produkcji rolniczej. Przykładem doliny z regulowanymi stosunkami wodnymi jest dolina rzeki Brzozówka (rys. 2). Sama rzeka została uregulowana, a system melioracyjny w dolinie wyposażony w urządzenia umożliwiające prowadzenie nawodnień. Rozwinęła się tu hodowla bydła na bazie pozyskiwania pasz z łąk dolinowych. W latach mokrych i okresach z nadmiarem wody z uwagi na wymagania roślin uprawnych woda odprowadzana jest do Brzozówki a następnie do Biebrzy. Schemat sieci hydrograficznej przedstawiony został na rys. 2. Rys. 2. Sieć hydrograficzna w dolinie Brzozówki: 1 granica doliny, 2 granica Biebrzańskiego Parku Narodowego, 3 budowle piętrzące, 4 jaz na rzece Brzozówka Od momentu powołania parku narodowego zaprzestano zabiegów konserwacyjnych, nie usuwano roślinności oraz nie odmulano koryta rzeki Biebrzy i Brzozówki w granicach parku narodowego. Spowodowało to znaczne zmniejszenie przekroju poprzecznego koryta rzeki, a tym samym zmniejszenie przepustowości hydraulicznej i podwyższenie stanów wody. W obecnym stanie rzeki rowy odwadniające nie mają możliwości odprowadzenia wody z systemu melioracyjnego. Wykonane w roku 2010 badania wykazały miejsca w korycie rzeki, które są szczególnie odpowiedzialne za utrudnienia w odpływie wody. W okresach występowania dużych opadów atmosferycznych łąki są przez dłuższy czas pokryte woda, a rolnicy tracą praktycznie cały plon. Biorąc pod uwagę potrzeby rolnictwa oraz stan środowiska przyrodniczego w rejonie ujściowym rzeki uznano za dopuszczalne przeprowadzenie częściowego odmulenia koryta Brzozówki. Zabieg ten wykonano w 2011 roku, usuwając roślinność i odmulając część dna i jedną skarpę koryta rzeki. Poprawiło to sytuację wilgotnościową na użytkowanych rolniczo łąkach. Ale również spotkało się z ostrą krytyką niektórych ekologów jako niepotrzebne ustępstwo wobec rolników. Dotychczas nie stwierdzono wyraźnego ujemnego oddziaływania przeprowadzonej konserwacji na florę i faunę na terenie Parku. Faktem natomiast jest, że prace ziemne nie zostały wykonane w pełni zgodnie ze sztuką inżynierską i zaleceniami prezentowanymi w ekspertyzie. Zalecano prowadzenie prac na kilku wybranych odcinkach w celu likwidacji lokalnych zatorów, a nie poszerzania koryta rzeki na całej długości. Ponadto pozostawienie nierozplanowanego odkładu na brzegu rzeki jest sprzeczne z zasadami robót ziemnych. Pryzma ta stanowi nieprzyjemny kontrast do otaczającej zieleni i utrudnia powrót przyrody do stanu możliwie naturalnego. Decyzja jaką podjęto w Biebrzańskim Parku Narodowym była decyzją odważną. Pomimo pozytywnej opinii podanej w ekspertyzie mogły wystąpić nieprzewidziane negatywne skutki. Poprawiły się znacznie stosunki sąsiedzkie w tej części Parku. Podobna sytuacja, chociaż nie tak oczywista występuje również na innych ujściowych odcinkach dopływów Biebrzy. Tutaj nie wyraża się zgody na odmulanie z uwagi na fakt, że zalania doliny nie są tu aż tak szkodliwe dla produkcji łąkowej, a jednocześnie prace konserwacyjne stanowią większe zagrożenie dla środowiska przyrodniczego. Występujący tu konflikt spowodował, że rolnicy wykonali nielegalnie odmulenie jednego z dopływów. Zrobiono to w nocy dla uniknięcia odpowiedzialności. Wydaje się, że niezbędne jest podjęcie środków zaradczych w celu uniemożliwienia tego typu działań i nie chodzi tu wcale o spowodowanie ukarania sprawców. Należy zdać sobie sprawę, że rolnicy jako jedyni nie mogą ponosić kosztów ochrony przyrody. Jest to zadanie całego społeczeństwa. Narwiański Park Narodowy. Dolina Narwi od wielu lat stanowiła spichlerz marnej jakości trawy dla okolicznych gospodarstw rolnych. Prace melioracyjne rozpoczęto powyżej ujścia Biebrzy i stopniowo posuwano się w górę rzeki. Zaczynano od regulacji rzeki tworząc nowe koryto o dużym przekroju poprzecznym, które miało pomieścić wody wielkie bez zalewania doliny. Pod koniec lat 70. ubiegłego stulecia, m.in. w wyniku propagowania Konwencji Ramsarskiej narastała świadomość w społeczeństwie, że stanowią bardzo cenne przyrodniczo obszary, które powinny być chronione. W roku 1982 zaprzestano prowadzenia prac melioracyjnych. Na odcinku od Żółtek do ok. 900 m powyżej Rzędzian rzeka została jeszcze uregulowana, wycięte zostało nowe szerokie koryto rzeki i wybudowano dwa jazy (Babino i Rzędziany). Natomiast nie wykonano już planowanego systemu 109

12 melioracyjnego (rowów odwadniających i doprowadzalników). Groblę Rzędziany Pańki, która wykonana została do celów technologicznych uznano za granicę powyżej której powinny być zachowane naturalne stosunki wodne. Przy tworzeniu parku narodowego przyjęto linię grobli jako granicę tego Parku (rys. 3). Odcinek doliny na którym wykonana została jedynie regulacja rzeki przyjęto nazywać strefą buforową. Strefa ta rozdziela naturalną dolinę rzeki (powyżej grobli) od intensywnie rolniczo użytkowanej (poniżej Żółtek). Założono, że jaz Rzędziany będzie piętrzyć wodę do rzędnej zapewniającej utrzymanie dużego uwilgotnienia chronionych bagien. I zgodnie z tymi zasadami przyjęto w pozwoleniu wodno-prawnym rzędną piętrzenia równą 110,70 m n.p.m. Dopuszczając jednocześnie możliwość obniżenia piętrzenia w czasie sianokosów. Pomimo wysokiego piętrzenia wody na jazie obserwowano niewielkie, ale niekorzystne zmiany roślinności na terenie Parku w strefie do około 900 m od grobli. Postulowano więc, w Planie Ochrony Parku z roku 1992 podwyższenie stanu wody na jazie i przystosowanie tego jazu do całorocznego piętrzenia. Postulaty te nie zostały jednak spełnione. Rys. 3. Sieć hydrograficzna NPN i strefy buforowej: 1 drewniane mostki, 2 odmulenia starorzecza, 3 przetamowania (progi), 4 obszary podtapiane, 5 jaz Rzędziany, 6 granica NPN Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (PTOP) podjęło się bardzo trudnego i odpowiedzialnego zadania, a mianowicie odtworzenia warunków wodnych w strefie buforowej. Wykonano szereg prac jak przedstawiono to na rys. 3. W grobli Rzędziany Pańki wykonano w miejsce stalowych przepustów, drewniane mostki dla umożliwienia większego przepływu wody na teren strefy buforowej. Działania techniczne prowadzone były również na terenie Parku. Wykonano dwa progi których celem było skierowanie przepływów w stare zanikające starorzecza. Próg położony bliżej jazu piętrzy wody Narwi na wysokość około 70 cm i kieruje większy przepływ w lewe stare koryto rzeki. Spowodowało to podwyższenie poziomu wody na łąkach położonych w lewej części doliny na wysokości wsi Rzędziany (rys. 3). Znaczna część doliny Narwi zarówno położona w granicy Parku jak i w strefie buforowej jest własnością prywatną i użytkowaną miejscami jako intensywne łąki i pastwiska. Rolnicy czynią różne starania dla intensyfikacji rolniczego użytkowania tych terenów. Znaczna część właścicieli gruntów już od czasu utworzenia Parku Narodowego jest przeciwna podejmowanym działaniom dla zwiększenia uwilgotnienia. Stąd szereg występujących konfliktów na styku ochrona przyrody rolnictwo. Nie ma konfliktów w strefie buforowej, po prawej stronie uregulowanego ko- ryta Narwi, gdzie prowadzone są przez PTOP intensywne prace renaturyzacyjne, po prostu dlatego, że to PTOP jest właścicielem gruntów w tej części doliny. Rolnicy domagają się likwidacji progu piętrzącego (głównie tego położonego bliżej jazu) i obniżenia piętrzenia na jazie. To drugie już osiągnięto i w nowym pozwoleniu wodno-prawnym przyjęto jako piętrzenie normalne rzędną 110,20 m n.p.m., czyli o 50 cm niższą w stosunku do piętrzenia poprzedniego. Postanowienie to zostało na wniosek Dyrekcji Parku zaskarżone przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie. Obecnie utrzymywane jest to niższe piętrzenie. Nie poprawiło to specjalnie sytuacji rolników. Obniżenie poziomu wody na jazie powoduje głównie zmiany uwilgotnienia dużych rozległych nieużytecznych dla rolnictwa części doliny położonych po prawej stronie rzeki (rys. 3). Dodatkowym negatywnym zjawiskiem jest nadmierny odpływ wody z obszaru chronionego w Parku do strefy buforowej pod wybudowanymi mostkami drewnianymi. Przy wyższych stanach wody następuje tu koncentracja przepływu powodując zjawiska erozyjne. Widoczne jest pogłębienie koryt starorzeczy pod mostkami i w strefach do nich przyległych. To ujemne oddziaływanie nasila się przy niskim piętrzeniu wody na jazie. Już obecnie widoczne są symptomy przesychania torfowisk powyżej grobli. Obecna sytuacja jest niezadowalająca z uwagi na zagospodarowanie rolnicze łąk, a jednocześnie nie są chronione walory przyrodnicze mokradeł na dużym obszarze Parku Narodowego. Nadal wzdłuż starego koryta rzeki z uwagi na skierowanie tam dużego przepływu występują zarówno na terenie Parku jak i w strefie buforowej obszary o nadmiernym uwilgotnieniu z uwagi na potrzeby intensyfikacji użytkowania łąk i pastwisk. Nieszczęściem dla Parku byłoby zlikwidowanie progów przy utrzymaniu niskiego piętrzenia na jazie. W pierwszym rzędzie nastąpiłoby przyspieszenie degradacji sieci starorzeczy, podstawowego elementu wielokorytowej rzeki, które stanowią najcenniejszy element podlegający ochronie w NPN. Niekorzystne oddziaływania sięgałyby kilkunastu kilometrów w górę rzeki. Opisana wyżej sytuacja wydaje się być przykładem gdzie bardzo trudne, a może nawet niemożliwe jest znalezienie rozwiązań kompromisowych. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem jest wykupienie gruntów przyległych do strefy buforowej jak to już sugerowano w Planie Ochrony Parku z roku Dałoby to możliwość wykorzystania jazu Rzędziany do celów ochrony przyrody. Piętrzenie na jazie jest zbyt ważnym czynnikiem stabilizującym uwilgotnienie na terenie Parku z uwagi na ochronę ekosystemów mokradłowych, aby można było wykorzystywać go równolegle do innych celów. Wynika to głównie z lokalizacji jazu na granicy mocno różniących się dwu obszarów (park strefa buforowa). Prowadzenie gospodarki wodnej spełniającej postulaty rolnictwa i przyrody utrudnia fakt, że poniżej grobli zwierciadło wód powierzchniowych i gruntowych układa się na niższym poziomie w stosunku do tego na terenie Parku. Zapewnienie prawidłowych warunków wodnych wynikających z potrzeb ochrony walorów przyrodniczych doliny Narwi nie przedstawia dużych trudności technicznych. Należy podwyższyć piętrzenie wody na jazie, a wykonane progi pozostawić jako element ograniczający niekorzystne skutki przyrodnicze w przypadku awarii jazu. Natomiast są to trudne decyzje z uwagi na rolnicze użytkowanie części doliny w granicach Parku oraz w strefie buforowej. Próg dolny może wymagać trudnej przebudowy dla ograniczenia zasilania starego lewego koryta rzeki. Wynika to z potrzeb umożliwienia rolniczego użytkowania terenów. 110

13 położonych wzdłuż tego cieku oraz umożliwienia odwodnienia drogi Warszawa Białystok. Przedstawiona sytuacja skłania do jeszcze jednego wniosku, a mianowicie, że nawet podejmując bardzo korzystne dla przyrody rozwiązania należy mieć na uwadze interesy sąsiadów. Chodzi tu zarówno o rolników, jak również interesy Parku Narodowego. Poprawiając stan przyrody na jednym obszarze (np. strefa buforowa) można spowodować powstanie zagrożeń na drugim, nawet cenniejszym przyrodniczo obszarze (Park Narodowy). Kampinoski Park Narodowy. Park podlega szczególnym presjom antropogenicznym wynikającym z faktu jego położenia w niedużej odległości od Warszawy. Dotyczy to zwłaszcza obrzeży Parku, które stanowią wyśmienite miejsce na lokalizację domu, szczególnie dla ludzi lubiących ciszę i przyrodę. Kampinoski Park Narodowy został utworzony w celu ochrony dwu wyraźnie różniących się ekosystemów. Są to obszary leśne porastające wydmy i tereny bagienne pomiędzy tymi wydmami (rys. 4). Szczególnie zagrożone są obszary bagienne. W naturalnym stanie na terenie obecnego Parku były to obszary bez wyraźnych cieków. Istniała tu gęsta sieć podłużnych płytkich obniżeń terenowych, którymi odprowadzony był nadmiar wody do Bzury. Dla umożliwienia użytkowania rolniczego tych bagien wybudowano najpierw Kanał Łasica, a następnie wiele innych, mniejszych kanałów i rowów odwadniających (rys. 4). Powadzone obserwacje i badania wskazują na wyraźnie postępującą degradację utworów organicznych, co spowodowane zostało m.in. osuszeniem w wyniku budowy sieci rowów odwadniających. Rys. 4. Stan wód podziemnych na terenie KPN: 1 obszary na których obserwuje się podwyższanie poziomu wody gruntowej, 2 obszary o głębokości do zwierciadła poniżej 1,5 m, 3 obszary o głębokości do zwierciadła wody powyżej 1,5 Stan ekosystemów wodnych i od wody zależnych jest na obszarze Parku dobrze rozpoznany. Prowadzono tu wiele różnego typu badań naukowych i ekspertyz. Teren Parku wyposażony został w rozbudowany system monitoringu wodnego. M.in. wykonano ponad 50 piezometrów, w których prowadzony jest pomiar poziomu wód gruntowych. Na obszarach bagiennych zwierciadło wód gruntowych utrzymuje się wysoko i nie spada poniżej 1,5 m poniżej terenu (rys. 4). W warunkach naturalnych, przed budową rowów odwadniających, utrzymywało się przez cały rok blisko powierzchni terenu. Ponad dziesięcioletni okres obserwacji piezometrycznych wykazuje, że na większości powierzchni Parku następuje stopniowe obniżanie się zwierciadła wód podziemnych za wyjątkiem kilku punktów gdzie mamy do czynienia z podwyższaniem się wód podziemnych (rys. 4). Proces obniżania się wód podziemnych musi być zahamowany jeśli chcemy zachować dla potomnych cenne przyrodniczo obszary mokradłowe w Kampinoskim Parku Narodowym. Wszystkie analizy, wyniki badań naukowych wskazują na konieczność podjęcia możliwie szybko działań dla maksymalnego ograniczenia odpływu wód wiosen- nych i po opadach atmosferycznych z terenu Parku. Pozwoli to na zahamowanie procesu przesychania i ograniczy procesy degradacji gleb organicznych oraz pozwoli na powstrzymanie zachodzących niekorzystnych zmian flory i fauny. Rozpatrywane są również możliwości ewentualnego, awaryjnego przerzutu wody z Wisły. Najpewniejszym rozwiązaniem dla poprawy warunków wodnych Parku byłaby likwidacja (zasypanie) większości kanałów i rowów, łącznie z kanałem Łasica. Inaczej mówiąc byłby to w pewnym stopniu powrót do warunków jakie tu miały miejsce przed budową systemu odwadniającego. Jest to jednak rozwiązanie bardzo trudne do zrealizowania zarówno z uwagi na koszty, jak i zagrożenia wynikające z technologii i mechanizacji dla przyrody jakie ta metoda stwarza. Bardziej ekonomicznie i technicznie uzasadnione jest wykonanie różnego typu przegród (progów) o stałej koronie lub z zamknięciami pozwalającymi na regulowanie poziomu wody w ciekach. Tego typu budowle ograniczają odpływ z obszaru bagiennego retencjonując wodę do wykorzystania w okresach bezopadowych. Pewne kroki w tym kierunku zostały podjęte. Na Łasicy wybudowano 8 jazów, w tym również z przepławkami dla ryb. Jazy te budowano z zamiarem utrzymania warunków wodnych umożliwiających użytkowanie rolnicze terenów przyległych do Kanału Łasica. Dodatkową funkcją jazów miała być ochrona obszarów bagiennych. Nigdy jednak nie prowadzono prawidłowej gospodarki wodnej na jazach, i niektóre z nich zostały zdewastowane. Brak informacji by przepławki kiedykolwiek pracowały. Dla ochrony walorów przyrodniczych terenów bagiennych niezbędna jest znacznie większa liczba budowli piętrzących, wybudowanych na kanałach, ale też na mniejszych rowach. Na rysunku 5 podano schematycznie propozycję przebudowy systemu hydrograficznego w Parku, niezbędną dla zachowania dużego uwilgotnienia bagien. Przewiduje się wykonanie głównie wielu niewielkich budowli piętrzących o stałym progu, ale również kilka większych jazów przystosowanych do całorocznego piętrzenia. W celu nadania bardziej naturalnego charakteru ciekom proponuje się uaktywnienie niektórych obniżeń terenowych. Doprowadzenie wody do tych naturalnych obniżeń spowoduje, że kanał Łasica nabierze charakteru rzeki meandrującej. Dodatkowym elementem ograniczającym szybki odpływ wody może być zaprzestanie konserwacji cieków. Porastająca koryto cieku roślinność spowoduje wzrost oporów hydraulicznych a tym samym podwyższenie poziomu wody przy tym samym natężeniu przepływu. Są to bardzo wstępne propozycje niemające formy prawnej, a ich realizacja wymaga przeprowadzenia uzgodnień z miejscową ludnością. W lipcu 2011 roku wystąpiły duże opady atmosferyczne powodując podwyższenie wód powierzchniowych i podziemnych na terenie Parku i na terenach przyległych. Jest to z uwagi na ochronę walorów przyrodniczych bardzo korzystne zjawisko. Z drugiej jednak strony spowodowało liczne szkody gospodarcze wynikające z podtopień obiektów budowlanych, w tym na terenach przyległych do granic Parku. Wiele posiadłości zostało zalanych, a na drogach i podwórkach utrzymywała się przez dłuższy czas woda. Próby odprowadzenia wody poprzez wykopanie rowków odwadniających nie dawały rezultatu. Na jednym osiedlu zdecydowano się nawet na przekopanie drogi asfaltowej, aby umożliwić odpływ wody. Wszystkie te zabiegi nie dawały rezultatu ponieważ jedyny kierunek odpływu wody jaki tu może mieć miejsce to kampinoskie bagna i znajdujące się tu rowy. Poziom wód na terenach bagiennych był niekiedy wyższy niż na otaczającym terenie mineralnym. Wynika to m.in. z faktu małej 111

14 Rys. 5. Uproszczona mapa działań technicznych: 1 planowane budowle z regulacją poziomu wody, 2 progi o stałej koronie, 3 rowy do likwidacji, 4 meandryzacja cieku, 5 budowle istniejące, 6 ewentualne doprowadzenie wody z Wisły, 7 miejsca przesuszone (zdegradowane), 8 strefa występujących podtopień w lipcu 2011, 9 lokalne obniżenia terenu hydraulicznej przewodności Kanału Łasica i zamulonych, zarośniętych rowów. Najprostszym rozwiązaniem dla ograniczenia podtopień terenów zamieszkałych byłoby udrożnienie Kanału Łasica i większości mniejszych kanałów i rowów znajdujących się w Parku. Udrożnienie, to znaczy wycięcie roślinności w korycie kanału, jego odmulenie i ewentualne powiększenie przekroju poprzecznego. Byłoby to najprostsze rozwiązanie. Prace te spowodowałyby szybkie odprowadzenie wód opadowych, ale również dalsze obniżenie poziomu wód podziemnych i w konsekwencji wzmożenie procesów degradacji gruntów organicznych oraz niekorzystne przekształcenia flory i fauny. Z punktu widzenia technicznego możliwa byłaby zabudowa cieków budowlami pozwalającymi na regulowanie poziomu wody. Byłby to jednak bardzo kosztowny skomplikowany system, dla utrzymania wysokich stanów na terenach bagiennych niezbędne byłoby doprowadzenie wody z Wisły. Sytuacja jaka miała miejsce w lipcu 2011 roku była do przewidzenia. Podobne podtopienia występowały wcześniej. Nie były jednak tak dokuczliwe, bo było znacznie mniej budynków i były to budynki bez piwnic, szamb i małych oczyszczalni ścieków lokalizowanych na podwórku, zazwyczaj w obniżeniach terenowych. Należałoby zastanowić się, nad wyborem możliwie efektywnej metody ochrony pojedynczych lub grupy budynków. Jest to trudne zadanie z uwagi na brak odbiornika wody z systemu odwadniającego, ale możliwe do wykonania. Ważniejsze jest jednak wyznaczenie w lokalnym planie zagospodarowania przestrzennego obszarów o szczególnych wymaganiach, jeśli chodzi o lokalizację obiektów budowlanych. W otoczeniu Kampinoskiego Parku Narodowego wyróżnić można co najmniej cztery strefy, a mianowicie: 1) strefa z zakazem wznoszenia jakichkolwiek obiektów budowlanych, 2) budynki budowane na sztucznych wzniesieniach, z mechanicznym odprowadzeniem ścieków do oczyszczalni położonej poza obszarem zagrożonym podtopieniem, 3) budynki bez piwnic ze specjalnym odprowadzeniem ścieków jak wyżej, 4) obszar bez ograniczeń w zabudowie. Podsumowanie Realizacja idei ochrony obszarów bagiennych (ekosystemów od wody zależnych) w otoczeniu terenów użytkowanych gospodarczo, w tym rolniczo jest bardzo trudnym zadaniem. Bardzo często ludność miejscowa musi ponosić koszty tej ochrony, ale równie często występują przypadki, gdy ludzie dla swojej wygody przy braku odpowiedniej wiedzy sami narażają się na nie- korzystne oddziaływanie nadmiaru wody. Bardzo często możliwe jest znalezienie kompromisowych rozwiązań, ale bywają również przypadki bardzo trudne dla kompromisowego rozwiązania. I takie przypadki zostały wyżej opisane. Rozwiązanie kompromisowe jest możliwe w przypadku podtapiania łąk w ujściowym odcinku Brzozówki. Jeśli uzna się, że częściowe odmulenie koryta rzeki nie zagraża walorom przyrodniczym Biebrzańskiego Parku Narodowego (choć z pewnością nie jest to działanie zupełnie obojętne dla przyrody) można przyjąć, że znaleziono tu rozwiązanie kompromisowe. Należałoby tylko poprawić jakość robót ziemnych, co jest jak najbardziej możliwe. Jeśli okazałoby się, że to delikatne wykoszenie i odmulenie koryta rzeki (bez strat dla walorów przyrodniczych Parku) nie jest zadowalające dla okolicznych rolników, należałoby wówczas przynajmniej częściowo zrekompensować straty w plonach ponoszone przez rolników w wyniku nadmiernego uwilgotnienia użytkowanych przez nich łąk. Trudna sytuacja ma miejsce w Narwiańskim Parku Narodowym. Praktycznie w obecnej sytuacji nie ma możliwości znalezienia rozwiązań satysfakcjonujących wszystkie strony. Mamy tu na uwadze interesy Parku Narodowego, PTOP jako właściciela części strefy buforowej i rolników wsi Rzędziany. Pozostawienie niskiego piętrzenia na jazie Rzędziany i likwidacja progu piętrzącego spowodują zniszczenie ekosystemów mokradłowych na długości co najmniej kilkunastu kilometrów biegu rzeki. Natomiast kilkuletnie doświadczenia wykazują, że bardzo trudnym zadaniem, a nawet niemożliwym jest takie operowanie zamknięciami jazu, które zadowoliłyby wszystkie strony. Najrozsądniejszym rozwiązaniem byłby wykup podtapianych użytków zielonych znajdujących się w granicach Parku, powyżej grobli oraz przejęcie przez Park jazu w Rzędzianach. Tylko w takim przypadku eksploatacja jazu prowadzona byłaby zgodnie z wymogami ochrony walorów przyrodniczych ekosystemów od wody zależnych. Możliwe byłoby wówczas również zaspokojenie potrzeb na wodę renaturyzowanej części strefy buforowej. Bardzo trudna sytuacja ma miejsce w Kampinoskim Parku Narodowym. Nie można dopuścić do podtapiania domów mieszkalnych oraz znajdujących się tu szamb i małych oczyszczalni ścieków. Ale nie można również pozwolić na degradację w wyniku przesuszania obszarów bagiennych znajdujących się w granicach Parku Narodowego. Wydaje się, że tutaj również trudno o rozwiązanie kompromisowe i człowiek powinien ustąpić przyrodzie, lub zabezpieczyć się przed jej niekorzystnym oddziaływaniem. Literatura 1. Ochrona i renaturyzacja mokradeł Kampinoskiego Parku Narodowego (red. T. Okruszko, W. Mioduszewski, L. Kucharski). Wyd. SGGW, Warszawa 2. Woda na obszarach wiejskich (red. W. Mioduszewski, W. Dembek). Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Wyd. IMUZ, Falenty 3. Opracowanie ustalające przyczynę podtopienia użytków rolnych wsi Rzędziany i Radule gmina Tykocin Starostwo Powiatowe w Białymstoku. Białystok (opracował: Z. Lenczewski) 4. Żbikowski A., Żelazo J.: Ochrona środowiska w budownictwie wodnym. Mat inf. MOŚZNiL, Warszawa 5. A practical guide to stream and wetlands care The stream Keepers Handbook. Province of british. Columbia 6. Renaturalizacja strefy buforowej Narwiańskiego Parku Narodowego Informacja o realizacji projektu. Polskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Białystok 7. Zrównoważone korzystanie z wód rzeki Brzozówka na obszarze Biebrzańskiego Parku Narodowego. Operat wnioskowy. Maszynopis (koordynacja: T. Okruszko). Warszawa, listopad

15 Dr hab. inż. Zbigniew Kowalewski 1) Dr Marek Wierzba 2) 1) Zakład Zasobów Wodnych, Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2) Pracowania Badań Ekologicznych NATURA Siedlce Wpływ kopalni torfu na stosunki wodne przyległego torfowiska wysokiego Wstęp Na całym świecie obszary bagienne, uważane są za jedne z cenniejszych przyrodniczo terenów, które powinny podlegać ścisłej ochronie. Mówi o tym szereg międzynarodowych porozumień, w tym tzw. Konwencja Ramsarska. Do ochrony mokradeł, jako ekosystemów od wód zależnych zobowiązuje w Unii Europejskiej również Ramowa Dyrektywa Wodna. Jednocześnie w wielu przypadkach część dużych obszarów mokradeł jest użytkowanych przez rolnictwo. Dla umożliwienia intensyfikacji produkcji rolniczej na tych terenach zostały wykonane systemy odwadniające w postaci rowów. Największa jednak dewastacja flory i fauny ma miejsce na torfowiskach, gdy lokalizowana jest tam kopalnia torfu. Szczególnie wartościowymi przyrodniczo obszarami są torfowiska wysokie. Zarówno w Polsce jak i w innych krajach torf jest nadal pozyskiwany na cele lecznicze, ogrodnicze lub jako podłoża organiczne przy produkcji np. pieczarek. Szczególnie torf wysoki jest cennym i poszukiwanym materiałem w ogrodnictwie. W mniejszym stopniu wykorzystywany jest tu inny materiał organiczny jakim jest kompost. Jedna z polskich kopalni torfu wysokiego działająca od połowy lat 50. XX w. sąsiaduje bezpośrednio z torfowiskiem wysokim, objętym ochroną rezerwatową i znajdującym się na obszarze Natura Na torfowisku tym rozpoczęto przemysłową eksploatację torfu w zachodnio-południowej części torfowiska wysokiego, która trwa do chwili obecnej. Natomiast północno-wschodnia część tego torfowiska została objęta ścisłą ochroną. Przeprowadzone zostały badania i analizy w celu oceny wpływu wydobywania torfu i związanego z tym obniżenia poziomu wód gruntowych na sąsiadującą część nieużytkowanego chronionego torfowiska wysokiego. Badania dotyczyły jedynie oceny warunków wilgotnościowych bez wnikania w ewentualne przekształcenia biotyczne. Charakterystyka fizjograficzna Plan sytuacyjny torfowiska i kopalni oraz terenu obszaru objętego badaniami przedstawiono na rysunku 1. Złoże torfowiska wysokiego zajmuje powierzchnię około 600 ha. Część eksploatowana dotyczy obszaru 160 ha. Kopalnia torfu graniczy bezpośrednio ze Specjalnym Obszarem Siedlisk Natura 2000 (PLH ) jako Bory bagienne i torfowiska. Brak jakiejkolwiek strefy buforowej oddzielającej kopalnię od terenu chronionego. Rozpatrywane torfowisko wysokie stanowi kopułę wyniesioną ponad granicę zerową złoża średnio 2-3 m. Natomiast miąższość zakumulowanych osadów organicznych waha się Rys. 1. Plan sytuacyjny torfowiska i kopalni: 1 granica złoża torfowego, 2 granica kopalni, 3 badania wilgotności, 4 pomiar jakości wody, 5 piezometry, 6 rów główny, 7 rów pomocniczy, 8 rowy zbiorcze, 9 rowy szczegółowe od 0,75 do 8 m. Najniżej znajdują się gytie (glonowa, wapienna, detrytusowi, ilasta) o miąższości 1,2-3,5 m. Na warstwie torfów niskich i przejściowych powstał pokład torfu mszarnowysokiego w wyniku tego, że powierzchnia torfowiska w miarę narastania i oddalania się tej powierzchni od zwierciadła wód gruntowych podlegała coraz większym wpływom wód opadowych, a nie podsiąkowych. Górną warstwę złoża tworzą słabo rozłożone torfy torfowcowi-kępowe formujące kopulaste wypiętrzenie torfowiska. Podłoże mineralne torfowiska tworzą piaski sandrowe, głównie drobnoziarniste, których miąższość jest rzędu m. Piaski podściełające torfy są pierwszym poziomem wodonośnym o zwierciadle swobodnym lub pod niewielkim ciśnieniem. Na podstawie opracowanej przez prof. H. Okruszko [Siedliska, 1992] klasyfikacji potencjalnego uwilgotnienia gruntów organicznych, torfy wysokie zaliczane są do klasy A. Oznacza to, że nawet po wykonaniu rowów odwadniających 113

16 torfy nadal retencjonują duże ilości wody. Z uwagi na właściwości torfów odpływ grawitacyjny wody do rowów jest ograniczony. Większy wpływ na dynamikę uwilgotnienia posiada ewapotranspiracja. Przebieg zmian wilgotności torfu w różnych okresach roku związany jest z rozwojem roślinności, podobnie jak cykl dynamiki płytkich wód gruntowych. Obserwuje się wyraźny spadek poziomu wody gruntowej oraz zmniejszenie wilgotności w okresie wegetacyjnym. Najwyższy poziom wód gruntowych występuje wiosną, a najniższy w okresie późnej jesieni, gdy rośliny obumierają i przestają pobierać wodę w procesie transpiracji. Na terenie omawianego złoża torfowego przy jego naturalnym stanie, najprawdopodobniej nie funkcjonowały cieki naturalne ani sztuczne. W dostępnych materiałach archiwalnych nie ma o nich wzmianki. Materiały topograficzne sprzed II wojny światowej wykazują, że na kopule torfu wysokiego znajdował się mały zbiornik wodny jeziorko, z którego woda była odprowadzana niewielkim rowem. Prawdopodobnie był to naturalny akwen wodny. W części chronionej torfowiska wysokiego występują obecnie niewielkie podłużne zbiorniki wodne. Zwierciadło wody w tych zbiornikach układa się blisko powierzchni terenu. Zbiorniczki te to prawdopodobnie pozostałości po prowadzonej tu niegdyś eksploatacji torfu metodą ręcznego kopania. Widoczne są również ślady rowów odwadniających, budowane przed wielu laty dla umożliwienia ręcznej eksploatacji torfu. Sieć hydrograficzna w otoczeniu złoża torfowego została bardzo zmieniona. Wykonano wiele rowów odwadniających. Od strony wschodniej powstał kanał, który obecnie uważany jest za naturalny uregulowany ciek. Wchodzi on w skład dużego systemu melioracyjnego użytkowanych rolniczo terenów łąkowych. Po drugiej stronie torfowiska, tj. od strony zachodniej pierwotnego złoża, przebiega ciek bez nazwy wzdłuż leśnej drogi, a jego koryto w całości znajduje się w gruntach mineralnych. Trasa i stan obecny cieku wskazują, że jest to sztuczny ciek wykonany w celu odwodnienia części obszarów leśnych i wyżej położonych łąk. Charakterystyka zróżnicowania roślinności torfowiska Na początku lat 50. ubiegłego wieku, niemal cały obszar torfowiska porastały zbiorowiska leśne (sosnowe i brzozowososnowe) o zróżnicowanym wieku i zwarciu drzewostanu. Według ówcześnie stosowanej klasyfikacji fitosocjologicznej zbiorowiska te zaklasyfikowano jako: Pineto-Vaccinietum myrtilli ledetosum (zb. z bagnem zwyczajnym) występujący prawie na całym obszarze torfowiska z wyjątkiem partii centralnych w południowej i północnej jego części i obszaru tzw. jeziorka oraz Pineto-Vaccinietum myrtilli callunetosum (zb. z wrzosem pospolitym) w partiach brzeżnych torfowiska. Ponadto w partiach centralnych w południowej i północnej części torfowiska odnotowano mszar wysokotorfowiskowy zb. z bagnem (Ledum palustre) oraz lokalnie mszar przejściowy (zb. Sphagnum recurvii) [Oświt i in. 1992]. Podczas prac terenowych przeprowadzonych na początku lat 90. XX w. w centralnej części torfowiska stwierdzono występowanie boru bagiennego (Vaccinio uliginosi-pinetum) i mszaru wysokotorfowiskowego (Ledo-Sphagnetum). Zbiorowiska te stanowiły dwa z trzech najbardziej naturalnych fitocenoz roślinnych, utrzymujących się w stanie równowagi hydrologiczno-ekologicznej, florystycznie i siedliskowo bardzo sobie bliskie. Ponadto mszar wysokotorfowiskowy, pomimo presji antropogenicznej, zachował w większości jego lokalnego areału cechy typowe dla kontynentalnych torfowisk wysokich [Oświt i in. 1992]. W rejonie wspomnianego wcześniej tzw. jeziorka odnotowano mszar przejściowy (zbior. Sphagnum fallax-carex fusca) bardzo cenny z przyrodniczego punktu widzenia fragment torfowiska, zachowany w stanie zupełnie naturalnym, utrzymujący się w stanie równowagi hydrologiczno-ekologicznej, z czynnym procesem torfotwórczym. Szczegółowe rozpoznanie roślinności ponownie przeprowadzono w 2011 roku [Wierzba i in. 2011]. Potwierdziło ono występowanie torfowiska wysokiego (Sphagnion magellanici) w centralnych partiach części nienaruszonego eksploatacją torfowiska. Mniejsze płaty tej fitocenozy znajdują się także wokół znajdujących się tu niewielkich zbiorników wodnych. W trakcie badań stwierdzono także występowanie torfowiska przejściowego (związek Caricion lasiocarpae), zajmującego właściwą część jeziorka. Zaobserwowane fitocenozy rzeczywiste, występujące na terenie całego torfowiska, wskazują iż roślinnością potencjalną omawianego terenu jest sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-pinetum. Odznacza się on niską bonitacją sosny oraz obfitym, często masowym udziałem borówki bagiennej (Vaccinium uliginosum) i bagna zwyczajnego (Ledum palustre), a także występowaniem grupy gatunków przechodzących z torfowisk wysokich, w tym kępowych gatunków torfowców [Matuszkiewicz W. 2008]. Na rysunku 2 przedstawiono mapę roślinności rzeczywistej obszaru nienaruszonego torfowiska, przylegającego do kopalni torfu. Podane tu podstawowe dane dotyczące roślinności wskazują, że na nienaruszonej części torfowiska nie występują procesy degradacji. Bezpośrednio do kopalni (rowu odwadniającego) przylega wąski pas szuwaru narecznicowo-trzcinowego, a głębiej występuje topowa roślinność dla torfowisk wysokich (bór bagienny i mieszany) kopalnia torfu 0 0,5 1,0 km Rys. 2. Mapa roślinności rzeczywistej obszaru torfowiska przylegającego do kopalni torfu. 1 bór mieszany (Querco-Pinetum), 2 bór bagienny wysoki (Vaccinio-Pinetum), 3 łozowiska (Salicetum pentandro-cinereae), 4 zbiorowiska leśne zastępcze, 5 zbiorowiska ruderalne (Stellarietea mediae), 6 łąki świeże i pastwiska (Arrhenatheretalia), 7 łąki wilgotne i pastwiska (Molinietalia), 8 szuwar narecznicowo-trzcinowy (Thelypteridi-Phragmitetum), 9 kwaśne młaki niskoturzycowe (Caricion Nigrae), 10 zbiorowiska wąskolistnych turzyc (Caricion lasiocarpae), 11 mszar wysokotorfowiskowy (Sphagnion magellanici) Kopalnia i sieć odwadniająca Pierwsze próby przemysłowego wydobycia torfu, na omawianym obszarze, miały miejsce przed ponad pięćdziesięciu laty. Obecnie torf wydobywany jest sposobem odkrywko- 114

17 wym, metodą frezowania. Odspajane są od złoża powierzchniowe kilkucentymetrowe (2-5 cm) warstewki przesuszonego torfu. Prace te można rozpocząć przy odpowiednio niskiej wilgotności torfu. Technologia wydobycia torfu jest bardzo uzależniona od odpowiedniego przygotowania podłoża, zwłaszcza od głębokiego odwodnienia. System rowów odwadniających kopalnię jest bardzo rozbudowany. Został on przedstawiony na rysunku 1. System ten składa się z następujących elementów: główny rów odwadniający, który zbiera wody z całego obszaru kopalni i odprowadza je poza kopalnię. Do niego doprowadzane są pozostałe rowy. Rów ten obecnie ma głębokość miejscami przekraczającą 4,0 m (fot. 1); Jak wspominano wcześniej torfowisko jest eksploatowane od dawna. Nawet na terenie rezerwatu widoczne są ślady działalności człowieka. W obszarze kopalni można wyróżnić: pola już wcześniej wyeksploatowane. Jednak nadal są one odwadniane. Wynika to z faktu, że podstawowy system odwadniający został wykonany jako jeden obsługujący cały obszar kopalni. Nie ma więc możliwości częściowego wyłączania systemu odwadniającego; pola na których odbywa się obecnie wydobycie torfu; pola przygotowywane do eksploatacji. Usunięta została roślinność razem z wierzchnią warstwą gleby, wykonano rowy szczegółowe; pole przed eksploatacją (fot. 3). Fot. 1. Rów główny na granicy kopalni i rezerwatu (fot. Z. Kowalewski) Fot. 3. Rejon kopalni przed rozpoczęciem eksploatacji torfu (fot. J. Kosmulski) rów dodatkowy (uzupełniający) przebiegający na granicy rezerwatu z kopalnią. Pomiędzy rowem głównym a dodatkowym znajduje się tu nasyp kolejki wąskotorowej, którą wywożony jest urobek; rowy zbiorcze wykonane prostopadle do rowu głównego. Ich głębokość waha się w granicach 2-4 m; rowy szczegółowe poprowadzone prostopadle do rowów zbiorczych. Rowy te mają strome (pionowe) skarpy i szerokość ich wynosi około 1,2-2,0 m. Rowy te są wykonywane bardzo gęsto (rozstawa m) i są one zasadniczymi urządzeniami obniżającymi poziom wód gruntowych na terenie kopalni i umożliwiającymi pobór torfu metodą frezowania (fot. 2). Fot. 2. Rowy szczegółowe na terenie kopalni (fot. J. Kosmulski) Opis badań W celu oceny wpływu kopalni i systemu odwadniającego na warunki wodne w strefie objętej ochroną przeprowadzono badania obejmujące pomiar poziomu wód gruntowych, wilgotności torfu i opadów atmosferycznych. Pobrano również próbki do badań chemizmu wód. Głównym celem pomiarów było umożliwienie analizy przestrzennej położenia wód gruntowych i ustalenie kierunków przepływów wody na terenie kopalni oraz na terenie obszaru chronionego. Na podstawie pomiarów geodezyjnych opracowano przekroje poprzeczne obejmujące teren kopalni oraz chroniony obszar torfowiska wysokiego. Przykładowe przekroje poprzeczne I-I i II-II przedstawiono na rysunku 2. W ramach badań prowadzono ciągłe pomiary poziomu wód gruntowych zarówno na terenie kopalni jak i na obszarze chronionym. W tym celu wykonano wiązki piezometrów w dwu obszarach (rys. 1) oznaczone jako P1 do P4. Profile zainstalowanych piezometrów przedstawiono na rysunku 3. W piezometrach umieszczono system automatycznego odczytu poziomu wody typu Diver. Poziom wody odczytywany był co godzinę, a wyniki pomiarów podano na rysunku 4. Badania wilgotności dotyczyły 9 punktów na obszarze kopalni oraz chronionego torfowiska. Polegały one na pobraniu próbek o naturalnej wilgotności na trzech różnych głębokościach (0,3; 0,8; i 1,5 m poniżej powierzchni terenu). Wilgotność określano w laboratorium metodą suszarkową. 115

18 Rys. 2. Przykładowe przekroje przez złoże torfowe: 1 prawdopodobna powierzchnia torfowiska przed uruchomieniem kopalni, 2 rowy szczegółowe Podczas wierceń dla poboru próbek torfu określono również ustabilizowany poziom zwierciadła wód gruntowych. Próbki do badań wilgotności pobrano czterokrotnie. W tabeli 1 przedstawiono wartości średnie wyznaczone dla charakterystycznych obszarów. Na terenie chronionym próbki pobierano w dwu różnych odległościach od rowu odwadniającego kopalnię. Próbki pobrano także na terenach niechronionych, ale sąsiadujących z kopalnią i na niżej położonych terenach (tab. 1). W tabeli podano również wyniki pomiaru położenia wód gruntowych, stwierdzone podczas wiercenia otworów dla poboru próbek torfu do badań wilgotności. Podobnie jak przy analizie wilgotności podaje się średnie z charakterystycznych obszarów. Tabela 1 Średnie wilgotności torfu oraz głębokości do zwierciadła wody w 2011 r. Nr punktów Wilgotność średnia na głębokości 30 cm 80 cm 150 cm Głębokość do zw. w. gr. [cm] 4, 6, 9 602,11 731,15 835,01 0,16 3, 5, 8 566,23 764,17 866,94 0,17 Uwagi pomiary w głębi rezerwatu rezerwat, przy granicy z kopalnią 1, 2, 7 623,29 787,82 852,27 0,16 na skraju kopalni Rys. 3. Profile geologiczne piezometrów Na potrzeby analizy współzależności pomiędzy opadem atmosferycznym, położeniem wód gruntowych, ewapotranspiracją oraz sztucznym systemem odwadniającym prowadzono pomiary wielkości opadów. Deszczomierz ustawiono w południowym rejonie rozpatrywanego obszaru. W celu pozyskania dodatkowych informacji dotyczących kierunków przepływu wody postanowiono pobrać próbki wody do analiz chemicznych. Miejsca poboru próbek zaznaczono na rys. 1. Próbki wody pobierano z rowów na terenie kopalni oraz na terenach przyległych. Pobrano wodę z małego zbiornika znajdującego się w centralnej części chronionego torfowiska (prawdopodobnie pozostałości po ręcznej eksploatacji torfu prowadzonej przed 1954 rokiem) oraz pobrano próbkę wody z płytkiej studni gospodarczej (wschodniej części skraju torfowiska). Wyniki analiz chemicznych podano w tabeli 2. Analiza wyników Rys. 4. Pomiary położenia zwierciadła wody w piezometrach Przeprowadzone pomiary i obserwacje pozwalają na ocenę stanu uwilgotnienia naturalnego złoża torfowego położonego w bezpośrednim sąsiedztwie kopalni w granicach której wykonany został bardzo intensywny system rowów odwadniających. 116

19 Punkt poboru ph P mg/l Artykuły naukowe i inżynierskie N-NO 3 mg/l N-NH 4 mg/l Wyniki badań chemizmu wody ph P mg/l Data poboru N-NO 3 mg/l N-NH 4 mg/l ph P mg/l N-NO 3 mg/l r r r. Tabela 2 1 6,85 0,225 1,26 1,09 7,13 0,204 0,89 2,06 7,19 0,076 0,27 1,25 2 6,92 0,151 0,74 2,35 7,32 0,256 0,23 4,25 7,14 0,066 0,57 5,45 3 6,86 0,410 0,19 3,37 6,46 0,091 0,21 0,46 6,78 0,214 0,29 2,24 4 7,20 0,156 0,35 3,30 7,00 0,125 0,79 3,76 6,93 0,091 0,55 7,34 5 7,18 0,096 0,15 6,67 7,07 0,135 0,29 2,02 7,10 0,157 0,28 6,53 6* 5,52 0,122 0,18 0,83 3,57 0,058 0,43 0,98 7 6,76 0,754 0,25 0,91 7,01 0,500 0,46 1,96 8 7,06 0,257 1,12 0,56 6,79 0,078 0,45 1,82 9 7,11 0,144 0,37 1,57 7,03 0,073 1,55 1,07 St. 10 7,27 0,076 0,31 0,22 7,02 0,114 0,33 0,49 St. 10 woda pobrana z płytkiej studni gospodarczej 6* zbiornik wody na powierzchni torfowiska N-NH 4 mg/l Informacje literaturowe dotyczące obserwacji wpływu kopalni torfu wysokiego na stosunki wodne terenów przyległych są bardzo skromne. Znacznie bogatsza literatura dotyczy obserwacji wpływu melioracyjnych rowów odwadniających na zasięg ich oddziaływania. W większości wypadków są to jednak torfowiska niskie, jako znacznie częściej występujące na terenie Polski. Torfowiska wysokie zawsze sprawiały duże trudności w ich dostosowaniu do potrzeb rolnictwa. Często są przedstawiane przykłady tzw. nieudanych melioracji, gdzie pomimo wykonania stosunkowo gęstej sieci rowów nadal torfowisko wysokie miało dużą wilgotność utrudniającą użytkowanie rolnicze tego obszaru. Doświadczenia z istniejących kopalni torfu wysokiego również potwierdzają duże trudności w odwodnieniu złoża, co jest niezbędnym elementem w cyklu wydobycia torfu metodą frezowania (skrawania). Zasięg oddziaływania systemów odwadniających zależy od wielu czynników. W dużym stopniu decyduje współczynnik filtracji złoża torfowego. Przybliżony zasięg oddziaływania można obliczyć ze wzoru [Kuntze, 1981]: L = 200 k h gdzie: L odległość zasięgu oddziaływania [m], k..współczynnik filtracji górnych warstw złoża torfowego [m/dobę], h..głębokość odwodnienia (różnica rzędnej terenu i poziomu wody w rowie). Zgodnie z powyższym wzorem i przyjętymi założeniami zasięg oddziaływania odwodnienia rozpatrywanej kopalni waha się w granicach m. Dla porównania przeprowadzono również obliczenia zasięgu oddziaływania rowu głównego na obszar rezerwatu dla przekroju A-A w zależności od wielkości opadów. Wykorzystano schemat obliczeniowy [Mioduszewski 1989] uwzględniający funkcjonowanie rowu w warstwie torfu przy zasilaniu atmosferycznym i braku zasilania dopływem gruntowym ze względu na charakter torfowiska wysokiego. Zasięg oddziaływania określa się wówczas wzorem: 2Th L = p ; [m] gdzie: T..wodoprzewodność warstwy [m 2 /d], T = k m [m 2 / d], k..współczynnik filtracji warstwy, dla torfów sfagnowych przyjęto k = 0,1 [m/d], m miąższość warstwy, m = 4 m, h..wzniesienie poziomu wody w rezerwacie ponad poziom wody w rowie głównym ustalono wartość średnią równa 3,0 m, p..wielkość dobowego opadu atmosferycznego [m] zasilania złoża torfowego. Dla różnych wartości opadu obliczono zasięgi oddziaływania przedstawione poniżej: Opad atmosferyczny p (mm/dobę) Zasięg oddziaływania rowu L [m] 45,6 34,6 24,5 20,0 17,3 15,5 11,0 Zwraca się uwagę, że według powyższych wzorów za zasięg oddziaływania przyjmuje się punkt gdzie obniżenie lustra wody w wyniku budowy rowu (odwodnienia kopalni) jest równe 0. Na znacznej więc części strefy oddziaływania obniżenie będzie mniejsze od 10 cm, co praktycznie z uwagi na dynamikę wahań poziomu wody jest niezauważalne. Przeprowadzone badania wilgotności torfu oraz położenie wód gruntowych nie wskazują na związki przyczynowoskutkowe pomiędzy wodami na terenie kopalni a wodami na terenie chronionym. We wszystkich przypadkach obserwuje się bardzo szybkie zanikanie wpływu rowów na poziomy wód gruntowych. Już w odległości kilku metrów od rowu poziom wód gruntowych w torfach utrzymuje się blisko powierzchni terenu. Widać to wyraźnie zarówno w pomiarach piezometrycznych jak i pomiarach poziomu wody wykonanych podczas wierceń dla poboru próbek do badań wilgotności. Zwraca uwagę fakt, że wilgotność torfu (tab. 1) w małym stopniu zależy od odległości punktu poboru próbki od rowu odwadniającego. Wysoka wilgotność występuje nawet w war- 117

20 stwie przypowierzchniowej (próbki pobierane z głębokości 30 cm). Badania jakości wody wskazują na wyraźne procesy degradacji masy organicznej ale jedynie na terenie kopalni. Świadczy o tym bardzo wysoka zawartość N-NH 4 w punktach poboru wody na terenie kopalni. W innych ciekach jak i zbiornikach na obszarze chronionym nie występują nadmierne stężenia tego związku. Świadczyć to może o tym, że procesy degradacji ograniczają się do terenu kopalni. Można stąd również wnioskować, że nie uległy istotnym zmianom warunki wilgotnościowe. System odwadniający kopalnię powoduje obniżenie poziomu wód gruntowych, ale jedynie na terenie kopalni. Wynika to głównie z budowy bardzo gęstej sieci rowów szczegółowych. Rozstawa tych rowów waha się w granicach m. Ze względu na cechy torfowiska wysokiego nie stwierdza się istotnego oddziaływania odwodnienia kopalni na teren chronionego torfowiska wysokiego. Praktycznie biorąc zasięg wpływu kopalni na stosunki wodne ogranicza się do kilkunastu metrów. Już w odległości m od rowu podstawowego i pomocniczego poziom wód gruntowych utrzymuje się blisko powierzchni terenu. Widać to wyraźnie na przekrojach poprzecznych podanych na rys. 2. oraz na fot. 4. Fot. 4. Woda na powierzchni torfowiska (wschodnia część obszaru) (fot. Z. Kowalewski) Obserwacje roślinności na terenie rezerwatu pozwalają stwierdzić, że nie występują procesy jej degradacji. Ponadto faktem jest występowanie zbiornika wodnego w części centralnej obszaru chronionego. Jest to podłużny zbiornik wypełniony wodą, utrzymującą się, w przeciągu całego roku praktycznie na poziomie terenu. Brzeg tego zbiornika znajduje się około 30 m od rowu głównego, a lustro wody w zbiorniku utrzymuje się 2-3 m powyżej dna rowu głównego. Jest to również element świadczący o małym zakresie oddziaływania kopalni na warunki wodne terenów przyległych. Podsumowanie Prowadzone obserwacje i badania wykazują, że zasięg oddziaływania systemu odwadniającego badanej kopalni na wody podziemne terenów przyległych jest ograniczony. Nie obserwuje się procesów degradacji w strefie torfowiska chronionego przyległego do kopalni. Ocenia się, że zasięg oddzia- ływania ogranicza się do strefy m od granicy kopalni (rowu głównego i pomocniczego). Wynika to ze specyficznych cech torfowisk wysokich. Natomiast na terenie kopalni następuje totalne zniszczenie środowiska i obniżenie poziomu wody poniżej strefy wydobycia. Pomimo braku wyraźnego wpływu kopalni na stosunki wodne chronionego złoża torfu wysokiego, uważa się za celowe podejmowanie działań zapobiegawczych, które w pewnym stopniu mogą łagodzić negatywne skutki budowy kopalni. Można tu wyróżnić następujące działania: tam gdzie zakończono eksploatację torfu należy ograniczać odpływ z wykonanych wcześniej rowów szczegółowych i zbiorczych poprzez ich zasypywanie lub budowę niewielkich prostych urządzeń piętrzących, przy eksploatacji poszczególnych działek celowe jest pozostawienie co najmniej 0,3-0,5 m warstwę torfu przykrywającą mineralną piaszczystą warstwą. należy pozostawić nienaruszoną strefę torfu pomiędzy rowem głównym a eksploatowanym terenem. Po zakończeniu eksploatacji możliwe jest prowadzenie rekultywacji w dwóch kierunkach: utworzenie zbiornika wodnego na terenach gdzie torf został wydobyty do niższych rzędnych, tworzenie warunków dla wznowienia procesu torfotwórczego na obszarach wyżej położonych. Podstawowym wynikiem przeprowadzonych analiz i badań jest wykazanie, że cenne obszary przyrodnicze, położone w bezpośrednim sąsiedztwie negatywnie oddziałującej inwestycji jaką jest kopalnia torfu mogą w pewnych warunkach zachować swoją wartość ekologiczną. Istotną sprawą jest prowadzenie obserwacji i pomiarów, co umożliwi podejmowanie odpowiednich działań w przypadku zaobserwowania niekorzystnych zjawisk. Również pocieszające jest, że możliwe jest zwiększenie biologicznej różnorodności na terenie kopalni po zaprzestaniu wydobycia torfu. W miejscach niżej położonych powstaną zbiorniki wodne, które szybko pokryte zostaną roślinnością wodną. Natomiast na wyżej położonych obszarach, szczególnie tam gdzie pozostawiona została warstwa torfu, tworzyć się będą warunki do wznowienia procesu torfotwórczego. LITERATURA 1. Dembek W., Pawlaczyk P., Sienkiewicz J., Dzierża P.: Obszary wodno-błotne w Polsce. Falenty: Wyd. IMUZ 2. Ilnicki P.: Torfowiska i torf. Poznań: Wyd. AR 3. Konwencja o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko życiowe ptactwa wodnego, sporządzona w Ramsarze 2 lutego 1971 r. Dz. U nr 7 poz Mioduszewski W.: Regulowanie zwierciadła wód gruntowych w dolinie małych rzek nizinnych. Falenty: Bibl. Wiad. IMUZ Oświt J., Dembek W., Jarosińska U.: Wpływ wydobywania torfu ze złoża wysokiego Karaska na środowisko przyrodnicze i stosunki wodne torfowiska i terenów do niego przyległych. Warszawa 6. Pawlaczyk P., Wołejko L., Jermaczek A., Stańko R.: Poradnik ochrony mokradeł. Świebodzin: Wydaw. Lubusk. Klubu Przyr. 7. Siedliska hydrologiczne, ich specyfikacja i zróżnicowanie Pr. zbior. red. H. Okruszko. Falenty: Bibl. Wiad. IMUZ Wierzba M.: Uzupełnienie do raportu o oddziaływaniu na środowisko przedsięwzięcia polegającego na wydobywaniu kopaliny ze złoża torfu Karaska w granicach działek gruntowych o nr ew. 187/16 i 187/18 obrębu Piasecznia, gm. Kadzidło, powiat ostrołęcki, woj. mazowieckie. Pracownia Badań Ekologicznych NATURA Marek Wierzba. Siedlce 118