Borys Martela IS. Uniwersytet Łódzki,

Transkrypt

1 Borys Martela IS. Uniwersytet Łódzki, Walka o uznanie, czyli o trudnych rozmowach obywateli z władzą na poziomie lokalnym. Studium przypadku debaty publicznej na temat ochrony zabytków w łódzkiej Radzie Miejskiej. O potrzebie konsultacji z mieszkańcami oraz umożliwieniu im współdecydowania w najważniejszych dla nich sprawach mówi się ostatnio coraz częściej. W otwarciu się władz na obywateli upatruje się szans na zwiększenie legitymizacji systemu politycznego 1, jak również wypracowania najlepszych merytorycznie rozwiązań. W praktyce jest jednak dużo gorzej. Nadal dialog obywatelski w Polsce ma często pozorny charakter i nie odpowiada potrzebom uczestniczących w nim osób. 2. Nie powinno więc dziwić, że część mieszkańców zmęczonych sprowadzaniem ich jedynie do roli wyborcy, który raz na kilka lat wrzuca głos do urny, podejmuje próby wciągnięcia władzy do poważnej rozmowy, która mogłaby zakończyć się realną zmianą polityki. W niniejszym artykule opiszę jeden z takich przypadków, który wydarzył się w Łodzi. Grupa mieszkańców określająca się mianem Ruchu Społecznego Szacunek dla Łodzi przekonała radę miejską do zorganizowania publicznej dyskusji w dużej sali obrad, podczas której głównym tematem miał być stan oraz ochrona łódzkich zabytków. W debacie wzięli udział m.in. radni, przedstawiciele władz lokalnych i administracji publicznej. I. Podejście teoretyczne: teoria światów społecznych i aren Jak wynika z koncepcji światów społecznych i aren, aby pojawiła się debata, ktoś musi najpierw postawić problem (state issue), a później przekonać (pursuade) innych o jego ważności 3. Anselm Strauss wraz z współpracownikami zaprezentował powyższy proces definiowania areny na przykładzie sporu o AIDS, który toczył się w Stanach Zjednoczonych 1 K. Wódz, J. Wódz: Partnerstwo społeczne i kultura dialogu droga do przezwyciężenia deficytu demokratycznego [w:] K. Wódz, J. Wódz, red.: Negocjowana demokracja, czyli europejskie governance po polsku, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2007, s J. Stempień: Dialog obywatelski w Polsce jako przykład działań pozornych, Przegląd Socjologiczny 2009, tom LVIII/1: C. Wiener, A. Strauss, S. Fagerhaugh, B. Suczek: The AIDS Policy Arena: Contingent Aspects of Social World/Arena Theory, nieopublikowany manuskrypt z 1992 roku, s. 4. < Dostęp:

2 na przełomie lat 80. i 90. XX wieku 4. Podobny przebieg interakcji można jednak zauważyć również w odniesieniu do innych aren, np. ochrony środowiska, kontroli zbrojeń, czy lustracji. W każdym z tych przypadków możliwe jest wskazanie momentu, w którym dana sprawa została uznana za społecznie istotną, co wymusiło włączenie się do debaty różnych aktorów społecznych reprezentujących różne światy społeczne. Te ostatnie obejmują cytując Krzysztofa Koneckiego 5 grupy realizujące określone rodzaje działalności, dzielące się zasobami wielu rodzajów, by osiągnąć swoje cele, i budujące wspólne ideologie odnoszące się do ich działalności. Społeczny świat jest zatem czymś innym niż grupa. Nie stanowi również żadnej formalnie określonej struktury, do której można przystąpić lub z której można zostać wyrzuconym. Granice każdego społecznego świata nie są wyraźnie zdefiniowane, a o przynależności do niego decyduje przede wszystkim podejmowanie określonej działalności, która związana jest z podzielanym przez innych reprezentantów systemem poznawczym oraz wyznawanymi wartościami. Co równie istotne, każdy ze społecznych światów, a nie raz i subświatów, posługuje się specyficznym językiem, umożliwiającym efektywną komunikację. Dzięki temu w badaniu aren można wykorzystywać również analizę dyskursu 6. II. Zastosowanie ramy teoretycznej: opis areny zabytków i geneza debaty W powszechnym odczuciu Łódź nie uchodzi za miasto zabytkowe. Nie ma w nim kilkusetletniej zabudowy, która stanowi magnes dla turystów przyjeżdżających do Krakowa, Gdańska, czy Cieszyna. Wynika to w dużej mierze z historii miasta, które swój najbardziej intensywny rozwój przeżywało dopiero w II połowie XIX wieku. Dlatego w Łodzi trudno znaleźć starówkę, czy warowne mury dużo jest za to fabryk, kominów oraz kamienic, które przez długi czas uważane były za zbyt nowe, by przedstawiały dla mieszkańców jakąś szczególną wartość. To się jednak zaczęło zmieniać i jak zauważa Piotr Gryglewski mamy do czynienia z fascynującym procesem zmiany nastawienia do istniejącej, starej architektury łódzkiej, w wyniku którego w ciągu lat 60. Łódź dopiero stawała się miastem zabytkowym 7. 4 Ibidem, s. 2 5 K. Konecki: Ludzie i ich zwierzęta, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s A. Vasconcelos: The use of Grounded Theory and of Arenas/Social Worlds Theory in Discourse Studies: A Case Study on the Discursive Adaptation of Information Systems, Electronic Journal of Business Research Methods 2007, Tom 5, nr 2, s P. Gryglewski: Czy Łódź jest miastem zabytkowym?, s. 126 [w:] P. Gryglewski, R. Wróbel, A. Ucińska, red.: Łódzkie budynki , Dom Wydawniczy Księży Młyn, Łódź 2009.

3 Dziś trudno sobie wyobrazić, by ktoś wzorem międzywojennej awangardy chciał zrównać z ziemią śródmieście, by stworzyć nowe i funkcjonalne miasto 8 albo jak władze w PRL fantazjować na temat pozbycia się śladów kapitalistycznego wyzysku 9. Co ważniejsze, doszło do upowszechnienia się świadomości specyficznego i wyjątkowego charakteru miasta. Obecnie już nie tylko specjaliści architekci, urbaniści i konserwatorzy ale przede wszystkim duża część mieszkańców zrozumiała, że dawne budynki przedstawiają wartość i należy je chronić. Tym bardziej, że w ostatnim czasie wiele fabryk uległo degradacji po upadku przemysłu włókienniczego w Łodzi na początku lat 90. Nowi właściciele nie zawsze chcieli rewitalizować przejęte nieruchomości część budynków uznano za zbyt kosztowne do remontów. W wielu podobnych sytuacjach władze miasta oraz służby konserwatorskie okazały się bezsilne i nie były w stanie powstrzymać rozbiórek 10, co spotkało się z powszechną krytyką. Apelom w prasie 11 towarzyszyła mobilizacja części mieszkańców. Nagle okazało się, że ochrona zabytków nie stanowi problemu technicznego, którym powinni zajmować się tylko specjaliści, lecz może być postrzegana jako problem społeczny. Pojedyncze wystąpienia różnych środowisk doprowadziły do stopniowej integracji aktywnych stron, w wyniku czego w grudniu 2008 roku powstała koalicja o nazwie Ruch Społeczny Szacunek dla Łodzi. Struktura miała charakter nieformalny oraz parasolowy i objęła różne podmioty: stowarzyszenia, grupy nieformalne, koła naukowe oraz obywateli niezrzeszonych. Koalicję zdominowali ludzie młodzi, dobrze obeznani z nowymi technologiami oraz potrafiący dotrzeć do mediów. Reprezentanci koalicji, których można umieścić w obrębie świata społecznego obywatelskich obrońców zabytków, nie zrezygnowali z happeningów oraz innych akcji mających na celu nagłaśnianie problemu (np. przygotowanie wystawy zdjęć wyburzanych budynków). Jednocześnie jednak szukali bezpośredniego dostępu do władz miasta. Do 8 W. Strzemiński: Łódź sfunkcjonalizowana, s [w:] W. Strzemiński, Pisma, wybór, opracowanie i komentarz Z. Baranowicz, Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wrocław P. Gryglewski, op.cit., s W gruncie rzeczy, chronione są przede wszystkim obiekty znajdujące się w rejestrze zabytków tworzonym przez wojewódzkiego konserwatora zabytków. Obejmuje on jednak jedynie około 250 pozycji. Prawie półtora tysiąca innych budynków zostało umieszczonych w gminnej ewidencji zabytków, która jednak moc wiążącą ma jedynie w przypadku istnienia miejskich planów zagospodarowania przestrzennego. Tych ostatnich Łódź nie ma, podobnie jak 90 proc. polskich miast po wejściu 1 stycznia 2004 roku w życie ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. W tego większość zewidencjonowanych zabytków przez gminę pozostaje bez ochrony, a urzędnicy magistratu proszeni o wydanie zgody na wyburzenie podobnych zabytków nie mają podstawy by odmówić. 11 A. Hac, J. Podolska: Znika fabryczna Łódź!, Gazeta Wyborcza, wydanie łódzkie, , s. 1.

4 większego spotkania udało im się przekonać kilku radnych, w tym przewodniczącego rady miejskiej. Efektem była debata publiczna w dużej sali obrad z 26 marca zatytułowana Rewitalizacja w Łodzi jak było? Jak jest? Jak powinno być? Czy idea zintegrowanej rewitalizacji jest szansą dla Łodzi?. Zgodnie z oczekiwaniami społeczników, spotkanie w radzie miejskiej miało stanowić jedynie pierwszy krok prowadzący do zbudowania strategii rewitalizacyjnej. W dalszej kolejności Szacunek dla Łodzi oczekiwał zwołania nadzwyczajnej sesji rady miejskiej, na której jak liczono miały zostać podjęte uchwały wzmacniające ochronę zabytków. III. Plan debaty i uczestnicy Program debaty został ustalony przez obywatelskich obrońców zabytków i przewodniczących rady. Spotkanie podzielono na dwie części, składające się z kilkunastu kilkudziesięciominutowych prezentacji zaangażowanych stron, oraz godzinnej dyskusji. Tematy wystąpień uwzględniały szerokie spektrum spraw: od omówienia diagnozy problemu, po zanalizowanie dostępnych narzędzi ochrony zabytków, zagadnienia partycypacji w planowaniu przestrzennym, transport zbiorowy i zrównoważony rozwój. Ustalony wcześniej program nie był rygorystycznie przestrzegany. Większość uczestników miała problem z dyscypliną czasową i w skrajnych przypadkach przemawiało nawet dwa-trzy razy dłużej niż przewidziano. Podczas dyskusji wystąpili przedstawiciele różnych światów społecznych zainteresowanych tematyką zabytków w Łodzi. Oprócz wspomnianej koalicji obywatelskiej, głos zabierali również przedstawiciele świata społecznego władzy lokalnej z dwoma subświatami: władzy ustawodawczej (radni) i wykonawczej (wiceprezydent i podlegający mu urzędnicy architekt miasta, miejski konserwator zabytków), a także przedstawiciele świata społecznego urbanistów oraz niezależnej od magistratu administracji publicznej (wojewódzki konserwator zabytków) 12. IV. Przebieg spotkania Chociaż w trakcie debaty występowali przedstawiciele różnych światów społecznych, to dyskusję zdominował spór pomiędzy władzami wykonawczymi miasta, a koalicją obywatelską. Dlatego też skupię się w opisie na głównym temacie sporu oraz wzajemnych interakcjach. Zaletą takiego podejścia jest przejrzystość wywodu, choć niestety jest ona osiągnięta kosztem pominięcia pewnych wątków. Jak jednak wskazuje Carolyn Wiener w swojej książce o arenie politycznej dotyczącej problemu alkoholizmu, ( ) bardzo trudno studiować jakiś problem bez jego upraszczania. Zob. C. Wiener: The politics of alcoholism: building an arena around a social problem, Transaction Publishers,New Brunswick, N.J. 1981, s Rekonstrukcji debaty dokonałem na podstawie: (a) przepisanych wystąpień nagranych w radzie miejskiej, (b) notatek robionych podczas obserwacji spotkania i uzupełnionych tuż po nim, (c) materiałów rozdawanych w

5 Podczas debaty doszło do kolizji wyobrażeń na temat możliwości działań władz miasta. Z jednej strony pojawił się pogląd, że granice polityki wytyczają warunki, w których się działa. Z drugiej, że nie ma takich problemów, które mogłyby powstrzymać zdeterminowanych aktorów społecznych. Te dwa skrajne stanowiska, które można by określić mianem realizmu oraz idealizmu politycznego, będę w swoim artykule nazywał determinizmem oraz wolicjonalnizmem, które są, moim zdaniem, bardziej precyzyjne i mniej ocenne. W końcu, zwykło się uważać zwłaszcza w polityce realizm za cechę dojrzałych mężów stanu, idealizm zaś łączy się przeważnie z młodością i brakiem doświadczenia. Dychotomia determinizmu i wolicjonalizmu wyłoniła się w trakcie analizy i kodowania materiału i okazała się użyteczną kategorią centralną (core category), która pozwoliła na stworzenie spójnej interpretacji tego, co się wydarzyło w radzie miejskiej. Toczonemu sporowi na temat ochrony zabytków oraz rewitalizacji towarzyszyły liczne interakcje pomiędzy aktorami, którzy nie tylko przedstawiali różne argumenty dot. dyskutowanej sprawy, ale również dokonywali pracy nad wizerunkiem swoim oraz innych. W czasie tych działań odwoływało się do rozmaitych technik, przede wszystkim do autoprezentacji oraz kontestowania wizerunku. V. Spór o wizję polityki Podczas debaty pojawiły się dwie całkowicie sprzeczne oceny działań władz miasta w sprawie zabytków. Według aktorów reprezentujących świat społeczny lokalnej władzy wykonawczej, krytyczne oceny działań rewitalizacyjnych w Łodzi wynikały przede wszystkim z braku wystarczającej informacji, jak również z nierealistycznych żądań i oczekiwań. Wypowiadający się na spotkaniu wiceprezydent, jak również podlegający mu urzędnicy (architekt miasta, miejski konserwator zabytków), zgadzali się z koalicją obywateli, że stare budynki należy chronić. Według nich jednak, pole manewru znacząco ograniczały jednak uwarunkowania: (a) historyczne (zmierzch PRL i upadek przemysłu włókienniczego), (b) ustrojowo-kompetencyjne (złe prawo i brak możliwości działania samorządu), (c) finansowe (zbyt mały budżet), (d) ludzkie (odejście miejskich specjalistów i konieczność wykształcenia nowych). czasie debaty (plan, broszura), (d) relacji medialnych, (e) zapisów na stronie Ruchu Społecznego Szacunek dla Łodzi oraz (e) z wiadomości z listy dyskusyjnej koalicji. Dysponowałem więc dość rozległym materiałem jakościowym, który należało analitycznie podzielić, a potem powiązać i nadać im sens. Podczas tego procesu inspirowałem się metodologią teorii ugruntowanej zaproponowanej przez Barneya Glasera i Anselma Straussa. Zob. B. Glaser, A. Strauss: The discovery of grounded theory: strategies for qualitative research, Aldine, Chicago 1967 oraz K. Konecki: Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000.

6 Nietrudno zauważyć, że większość trudności wskazywanych przez wiceprezydenta miała charakter zewnętrzny i wynikała z działań stron trzecich (Sejm, wojewódzki konserwator zabytków) lub była rezultatem makroprocesów społecznych (zmiana systemowa, sytuacja gospodarcza). W znikomym stopniu pojawiały się za to wytłumaczenia wskazujące na działania samego urzędu. Wszystkie kłopoty wiceprezydent tłumaczył obiektywnymi warunkami: Ale nie można, państwo nie mogą się odrywać od rzeczywistości, że nagle te pieniądze spadną z nieba. [ ] Mamy w granicach [centrum] 500 hektarów. Jaka kwota jest potrzebna do tej rewitalizacji według wskaźników z Manufaktury? Jest potrzebna kwota 3,5 miliarda euro, czyli razy cztery w złotówkach. Klasyczna odpowiedź. Budżet miasta w tym roku to 3 miliardy złotych. W związku z czym, wiedza dokładna, jakie się ma kompetencje, jakie ma się pieniądze, musi być [13] 14. W tym świetle sukcesem okazywało się każde działanie zgodnie z zasadą, iż najważniejsze jest, że coś w ogóle się udaje zrobić. Dlatego też, chociaż przedstawiciele władzy przyznawali, że w związku z potrzebami przeznaczane kwoty są symboliczne [2], to mimo wszystko stopniowy wzrost niewielkich środków traktowały jako dowód oddania idei rewitalizacji. Takiemu sposobowi ujmowania polityki przedstawiciele świata społecznego obywatelskich obrońców zabytków przeciwstawili wizję polityki wolicjonalnej. Chociaż mówcy uwzględniali rozmaite uwarunkowania problemu ochrony zabytków i rewitalizacji, to nie traktowali ich jako czynników uniemożliwiających działanie, lecz jedynie jako punkty wyjścia do sformułowania strategii miasta. Jak wskazywała Patrycja z Grupy Pewnych Osób i Szacunku Dla Łodzi: Centralny obszar naszego miasta, ten który jest pokryty XIX-wieczną zabudową, właściwie nie doczekał się do dzisiaj wdrożenia nie planów, wdrożenia! żadnej spójnej koncepcji zagospodarowania, chociaż pomysłów i propozycji od ekspertów i od zwykłych mieszkańców było naprawdę wiele. Propozycje te należy ułożyć w pewne ramy strategiczne i o to prosimy z tego miejsca. Wdrożenie to wymaga odpowiednich ram organizacyjnych i prawnych, finansowych. I nie chcemy słuchać po raz kolejny, że ustawa się zmieniła pięć lat temu ( ) [5]. Chociaż obrońcy zabytków nie zaprzeczali istnieniu problemów wskazywanych przez władze, to z całą mocą podważano ich deterministyczny wpływ. Dowodzili, że nie ma takich 14 W nawiasach kwadratowych podano numery wystąpień z debaty wybranych do analizy.

7 przeszkód, z którymi nie można by sobie poradzić. Są za to zaniedbania i brak kompetencji urzędników, którzy nie potrafią wykorzystywać możliwości, jakie daje im prawo. VI. Praca nad wizerunkiem Sporowi na argumenty towarzyszyła bardzo intensywna praca nad wizerunkiem. Z jednej strony, przedstawiciele różnych światów społecznych próbowali za pomocą autoprezentacji przedstawić siebie i swoją rolę w jak najbardziej korzystnym świetle. Ponieważ dyskusja momentami przemieniała się w spór o charakterze zerojedynkowym, gdzie zwycięzca mógł być tylko jeden, to dochodziło również do kontestacji wizerunku innego aktora społecznego. Kluczowa dla uwiarygodnienia wolicjonalnej wizji polityki była próba stworzenia przez stronę obywatelską wizerunku społecznie zaangażowanych ekspertów, którzy wiedzą o sprawie wystarczająco dużo, by ustalać priorytety polityki miejskiej, proponować rozwiązania oraz służyć radą decydentom. Taki sposób autoprezentacji i kreowania wizerunku miał wzmocnić ich krytyczne stanowisko wobec władz. Oprócz tego, w taktyce zawarta była perswazja skierowana do radnych, których reprezentanci koalicji chcieli namówić do zwołania sesji nadzwyczajnej i powołania parków kulturowych chroniących zabytki. Jak twierdzili obrońcy zabytków my jako ruch społeczny jesteśmy bardzo zainteresowani tym i wszelkiej możliwej pomocy państwu udzielimy, żeby taką sesję przygotować [5]. Obywatelscy obrońcy zabytków sięgali po różne taktyki interakcyjne kreujące ich wizerunek, w tym po uwiarygodnianie, wykładanie i proponowania rozwiązań. Aby przekonać słuchaczy, że nie są ludźmi znikąd, przedstawiciele Szacunku dla Łodzi odwoływali się do afiliacji organizacyjnej (np. prezes Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, wykładowca Instytutu Architektury i Urbanistyki Politechniki Łódzkiej ), funkcji ( przewodnik łódzki, etnograf, antropolog kultury ) czy doświadczenia ( ja od 2005 roku, za inspiracją miastem Łodzią, zaczęłam się zajmować promocją koncepcji zintegrowanej rewitalizacji [9]). Podczas prezentowania swoich argumentów stosowali formę wykładu akademickiego, w którym wychodzili od definicji, nawiązywali do aktów prawnych i odwoływali się do selektywnie dobranych danych źródłowych, w tym do przykładów pozytywnych praktyk z zagranicy. Uznanie prawdziwości tego wizerunku dla władz miejskich oznaczałoby też uznanie krytyki pod swoim adresem za uzasadnioną. Nic więc dziwnego, że przedstawiciel władz wykonawczych kontestował wizerunek ekspercki, zwracając uwagę, że reprezentanci ruchu społecznego nie są wcale tak kompetentni, jak próbują się jawić. Wiceprezydent rozpoczął

8 swoje wystąpienie od tego, że chciałby przedstawić tutaj trochę więcej informacji, po to, żebyśmy mieli jakąś, taką chociażby pobieżną, ale diagnozę stanu rzeczy [ ] [2], dając tym samym do zrozumienia, że jego rozmówcy opierają swoje wnioski i pomysły o wiedzę niepełną i niesprawdzoną. W trakcie swojej wypowiedzi wracał do tego wielokrotnie. Nawet proponując dalszą współpracę nie traktował koalicji obywatelskiej jako równych partnerów, przedstawiając pomysły jej przedstawicieli jako nierealistyczne: ( ) jeżeli ktoś ma złoty pomysł i ma złote umiejętności, natychmiast go zatrudniamy. Ja z chęcią pana Polewskiego zatrudnię, bo ma tak złote pomysły, że będę chciał mu dać złote pieniądze, żeby on je wprowadził w życie [13]. Osoby sprawujące władzę wykonawczą usiłowały również przedefiniować rolę obrońców zabytków na bardziej im odpowiadającą. Zamiast traktować ich jako ekspertów mogących na równych prawach brać udział w kształtowaniu polityki, woleli wpisać ich w rolę organizacji alarmującej o przypadkach niszczenia zabytków. Członkowie Szacunku dla Łodzi nie pozostawali dłużni i na każdym kroku kontestowali wizerunek władzy. Prezydent oraz urzędnicy byli oskarżani o brak kompetencji, wiedzy, a czasem również o złą wolę. Część mówców, minimalizowała osiągnięcia magistratu stwierdzając, że tak naprawdę nic nie zostało zrobione oraz że jest ogromna, porażająca bezczynność ( ) [14]. Chociaż zdarzały się głosy bardziej zrównoważone, to właśnie skrajne stanowiska zdominowały dyskusję. VII. Efekty debaty i uwagi końcowe W trakcie debaty padały propozycje dalszych spotkań, jednak pozostały one w sferze deklaratywnej. Dyskusja była dowodem ogromnych różnic, które w praktyce uniemożliwiały jakąkolwiek współpracę. Przedstawiciele świata społecznego obywatelskich obrońców zabytków oraz świata społecznego władzy wykonawczej różnili się w ocenie i diagnozie sytuacji, jak również w sposobach rozwiązania problemu. Nie udało się przekroczyć dychotomii wizji polityki wolicjonalnej i deterministycznej. Reprezentanci odmiennych światów społecznych nie uzgodnili również wspólnych wizerunków. Nic więc dziwnego, że po takim spotkaniu nikt nie mógł czuć się zwycięzcą. Nie można jednak powiedzieć, by debata zakończyła się totalnym fiaskiem. Sporym sukcesem było to, że taka dyskusja w ogóle się odbyła, a grupa mieszkańców była w stanie na forum publicznym wyrazić wspólne stanowisko. Dzięki temu problem ochrony zabytków

9 został nagłośniony. Jednocześnie, osoby znajdujące się u władzy chcąc nie chcąc musiały zaakceptować pojawienie się nowego aktora społecznego na arenie. Chociaż reprezentanci społecznego świata władzy wykonawczej mogli się czuć dotknięci krytyką, a z większością argumentów się nie zgodzili, to jednak wyrażali zadowolenie z faktu, że dawna znieczulica dotycząca zabytków zniknęła. Na podstawie opisywanego studium przypadku, da się wyciągnąć również kilka bardziej ogólnych wniosków. Po pierwsze, potwierdzenie znajdują tezy o trudnościach, z jakimi stykają się obywatele, którzy chcą kształtować politykę miasta, nie będąc członkami partii oraz zawodowymi politykami. Mieszkańcy posiadają niewiele okazji, aby zabrać głos i uczestniczyć w podejmowaniu decyzji, a konsultacje z nimi odbywają się zazwyczaj: (1) gdy jest to ustawowo wymagane, (2) przy okazji konfliktów doraźnych, zwłaszcza tych nagłośnionych przez media. Samo zainicjowanie debaty, jak w przypadku dyskusji o zabytkach w radzie miejskiej, nie gwarantuje powodzenia. W gruncie rzeczy, nie wiadomo bowiem, w jakiej roli mieliby występować podobni obywatele. Po drugie, sama rozmowa i wymiana argumentów nie wystarczy. Ważny jest również sposób, w jaki przeprowadza się podobne konsultacje w praktyce. Na przykładzie debaty widać, że ani przedstawiciele świata społecznego zaangażowanych obywateli, ani lokalnych decydentów nie potrafili pokierować komunikacją w celu osiągnięcia porozumienia. Dyskusja w radzie miejskiej odbywała się na modłę obrad sejmowych. Każdy miał prawo wygłosić z mównicy monolog, zabrakło za to czasu, aby wypracować rozwiązanie akceptowalne dla różnych stron. Moderacja podczas tego spotkania praktycznie nie istniała. Obserwując spotkanie nabierałem coraz większej pewności, że jeśli dialog władzy z obywatelami i władzą ma mieć sens, to nie wystarczy przekonać obie strony, że warto rozmawiać trzeba również zaproponować określoną metodologię prowadzenia podobnych konsultacji.