Dyrektywa INSPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji

Transkrypt

1 Wydział InŜynierii Środowiska i Geodezji Dyrektywa INSPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji Praca zbiorowa pod redakcją Jacka M. Pijanowskiego Publikacja powstała w wyniku projektu zrealizowanego przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej w ramach programu Uczenie się przez całe Ŝycie Kraków 2009

2 Redakcja: Dr inŝ. Jacek M. Pijanowski Zdjęcia na okładce: dr inŝ. Maciej BroŜek, dr inŝ. Jacek M. Pijanowski, mgr Anna Kolano Kapłańska, Dipl.-Ing. Detlev Geissler CD-ROM wydany w ramach projektu pn. Dyrektywa INSPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji (nr PL/09/LLP- LdV/VETPRO/140472) w ramach programu Uczenie się przez całe Ŝycie Leonardo da Vinci Kierownik projektu dr inŝ. Jacek M. Pijanowski Sekretarz projektu mgr Anna Kolano Kapłańska 2

3 Spis treści Słowo wstępne 4 Ochrona i kształtowanie przestrzeni w dydaktyce wybranych przedmiotów na kierunku Geodezja i Kartografia UR w Krakowie 5 prof. dr hab. Krzysztof Koreleski Udział społeczności lokalnych i organizacji ekologicznych w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego 9 dr hab. inż. Krzysztof Gawroński, prof. UR Kraków Renaturyzacja rzek i potoków górskich techniczny i socjologiczny aspekt zagadnienia 14 prof. dr hab. inż. Artur Radecki-Pawlik, mgr Anna Kolano-Kapłańska Urządzanie gruntów rolnych na przykładzie Polski i Niemiec 24 dr inż. Stanisław Bacior, dr hab. inż. Urszula Litwin, prof. UR Kraków Systemy gromadzenia, przetwarzania i udostępniania geoinformacji w Turyngii jako przykład wprowadzania w życie dyrektywy INSPIRE 29 dr inż. Andrzej Borowiecki Usługi sieciowe infrastruktury informacji przestrzennej (Dyrektywa INSPIRE) 35 dr inż. Ireneusz Borowiecki Zielona Strefa Ekologiczna, relikt przeszłości a przyszłość 40 dr inż. Maciej Brożek Wybrane aspekty urządzenioworolne na przykładzie Małopolski i Turyngii 42 dr inż. Jacek Gniadek Możliwości fotogrametrycznych zastosowań bezzałogowych środków lotniczych dla systemu informacyjnego Rozwoju obszarów wiejskich online w kontekście unijnej dyrektywy INSPIRE dr inż. Bogdan Jankowicz Dyrektywa INSPIRE nowe narzędzie w Kształtowaniu Środowiska 52 dr inż. Włodzimierz Kanownik Wpływ nowoczesnych rozwiązań geoinformacyjnych na proces kształcenia geodetów 58 dr inż. Andrzej Kwinta, dr inż. Marek Ślusarski Udostępnianie geodanych w Polsce w świetle dyrektywy INSPIRE 65 dr inż. Bogusława Kwoczyńska Przyszłość obszarów wiejskich województwa małopolskiego 78 mgr inż. Halina Kubowicz, dr inż. Barbara Lech- Turaj, mgr inż. Andrzej Szłapa Zadania Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii oraz ich realizacja w zakresie geodezji rolnej 82 dr inż. Renata Ostrowska LEADER szansa dla rozwoju wsi na przykładzie Małopolski i Turyngii 85 dr inż. Izabela Piech, inż. Halina Stachura Systemy Informacyjne ALKIS ATKIS AFKIS 90 dr inż. Barbara Prus Wdrażanie dyrektywy INSPIRE w Polsce 97 dr inż. Tomasz Salata Aktywna sieć geodezyjna ASG-EUPOS, jako polska część wielofunkcyjnego, europejskiego systemu pozycjonowania EUPOS 102 dr inż. Zbigniew Siejka Wpływ dyrektywy INSPIRE na jakość pracy rzeczoznawcy majątkowego 109 dr inż. Gabriela Surowiec 3

4 Słowo wstępne Szanowni Państwo! Program Uczenie się Przez Całe Życie wspiera mobilność, aktywne obywatelstwo europejskie, dialog międzykulturowy oraz promuje naukę języków obcych i integrację europejską. W jego ramach działa program Leonardo da Vinci, adresowany do osób korzystających ze szkolenia i kształcenia zawodowego na poziomie studiów wyższych. Wspiera on także instytucje i organizacje zapewniające bądź ułatwiające kształcenie zawodowe dorosłych. Niniejsze wydawnictwo prezentuje artykuły będące wynikiem zrealizowanego na Wydziale Inżynierii Środowiska i Geodezji Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie w ramach programu Leonardo da Vinci projektu pn. Dyrektywa IN- SPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji. Celem projektu był wkład w udoskonalenie jakości kształcenia zawodowego na Wydziale Inżynierii Środowiska i Geodezji na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych, na wszystkich poziomach studiów oraz wkład w rozwój współpracy międzynarodowej Wydziału z niemieckimi uczelniami, przedsiębiorcami, organizacjami pozarządowymi i instytucjami państwowymi. W projekcie udział wzięło 25 pracowników z różnych Jednostek Wydziału. Istotnym efektem projektu była konfrontacja wiedzy teoretycznej uczestników z praktyką, co przyczyniło się do udoskonalenia ich warsztatu dydaktycznego. Dotyczy to szczególnie praktycznych aspektów wdrażania Dyrektywy INSPIRE. Nabyta wiedza objęła konkretne przykłady nowoczesnych rozwiązań i technologii stosowanych w Niemczech, co pozytywnie wpłynęło na podniesienie kwalifikacji zawodowych uczestników jako nauczycieli akademickich. Zmieniające się ustawodawstwo a zwłaszcza zobowiązania Polski wynikające z rozwiązań prawnych UE i powstające w związku z tym rozwiązania technologiczne wymagają od kadry dydaktycznej stałego uzupełniania wiedzy i podnoszenia kwalifikacji. Wydział Inżynierii Środowiska i Geodezji kształci studentów w systemie ECTS a jego kierunki Inżynieria Środowiska oraz Geodezja i Kartografia, zarejestrowane są w Europejskiej Federacji Narodowych Stowarzyszeń Inżynierskich (FEANI), co umożliwia absolwentom po uzyskaniu tytułu EUR ING, uprawianie zawodu poza granicami kraju bez konieczności nostryfikacji dyplomu. Wzrastająca konkurencja na rynku pracy sprawia, że potencjalny pracownik tzw. praktyki to osoba, która winna posiadać pomijając doświadczenie zawodowe aktualną wiedzę specjalistyczną. Wiedza z zakresu nowoczesnej geodezji jest specjalistyczna a dostęp do niej jest drogi. Istotne w tym kontekście jest wspieranie nauczycieli akademickich w dostępie do aktualnych informacji, nowych rozwiązań praktycznych i nowoczesnych rozwiązań technologicznych, które mogli by oni włączyć do prowadzonych przez nich zajęć. Projekt dał również uczestnikom możliwość zapoznania się z ofertą edukacyjną uczelni niemieckiej. Dr inż. Jacek M. Pijanowski Kierownik projektu 4

5 Ochrona i kształtowanie przestrzeni w dydaktyce wybranych przedmiotów na kierunku Geodezja i Kartografia UR w Krakowie prof. dr hab. Krzysztof Koreleski Katedra Planowania, Organizacji i Ochrony Terenów Rolniczych Wprowadzenie W programie studiów magisterskich, a także pierwszego i drugiego stopnia nowego systemu na kierunku Geodezja i Kartografia przekazywana jest wiedza na temat ochrony i kształtowania przestrzeni wiejskiej w ramach takich przedmiotów, jak: Ochrona środowiska, Polityka rozwoju obszarów wiejskich UE, Planowanie przestrzenne, Geodezyjne urządzanie terenów wiejskich. Pierwsze dwa przedmioty prowadzi autor niniejszego artykułu one też stanowią kanwę poniższych rozważań. Ogólnie rzecz biorąc, tematyka ochrony i kształtowania przestrzeni wiejskiej jest aktualnie omawiana, bądź sygnalizowana, w szczególności w ramach następujących zagadnień: Przedmiot Ochrona środowiska : ochrona powierzchni ziemi, odpady i ich zagospodarowanie, utrzymanie czystości w gminach, rekultywacja i zagospodarowanie gruntów, metody podnoszenia wartości użytkowej gruntów, źródła informacji o środowisku; Przedmiot Polityka rozwoju obszarów wiejskich UE : wielofunkcyjny rozwój obszarów wiejskich, kompleksowe zagospodarowanie obszarów wiejskich, kształtowanie i ochrona środowiska w rozwoju obszarów wiejskich, doświadczenia krajów europejskich w dziedzinie urządzeń rolnych i odnowy wsi. Wizyta w Turyngii, w dniach r., w ramach projektu Dyrektywa INSPIRE jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji rolnej stanowi dla autora niniejszego artykułu źródło inspiracji tak w zakresie dydaktycznym, jak i naukowym. Tematyka ochrony i kształtowania przestrzeni ruralnej w ramach omawianych przedmiotów Przedmiot Ochrona środowiska obejmuje Utrzymanie czystości i porządku na terenach szereg zagadnień istotnych z punktu widzenia wiejskich należy do podstawowych zadań własnych gmin. Stan sanitarny i estetyczny na- ochrony i kształtowania obszarów ruralnych. szych wsi sukcesywnie się poprawia. Ochrona powierzchni ziemi dotyczy m.in. racjonalnego wykorzystywania gruntów, ochrony gleb przed erozją, zanieczyszczeniami chemicznymi, ochrony rzeźby terenu, wykopalisk archeologicznych. Problem odpadów i ich zagospodarowanie na terenach wiejskich stanowi nadal palący problem. Mimo, iż stale postępuje proces racjonalizacji gospodarki odpadami stałymi i ciekłymi (ścieki bytowe i gospodarcze) nadal obserwuje się na wsi dzikie rozwiązania w tym zakresie. Rekultywacja i zagospodarowanie gruntów, to istotny problem z punktu widzenia gospodarki rolniczą przestrzenią produkcyjną. Rekultywacja stanowi obok zabiegów melioracyjnych istotny sposób sanacji gruntów podnoszący ich wartość użytkową. Źródła informacji o środowisku wiejskim (naturalnym i antropogenicznym) są rozproszone i tkwią w różnorodnych systemach informacji przestrzennej. W ostatnich latach zakończono m.in. proces informatyzacji ewidencji gruntów, co stanowi jeden z elementów wdrażania unijnej Dyrektywy INSPIRE, wspierającej dzia- 5

6 łania wspólnotowe w dziedzinie ochrony środowiska oraz polityk i działań mogących oddziaływać na środowisko. Przedmiot: Polityka rozwoju obszarów wiejskich UE integruje całość problematyki przemian zachodzących w przestrzeni wiejskiej z uwzględnieniem aspektów przyrodniczych, społeczno-ekonomicznych, infrastrukturowych itp. Lansowany powszechnie w UE (także w Polsce) wielofunkcyjny rozwój wsi i rolnictwa ma za zadanie przeciwdziałać występowaniu tzw. obszarów problemowych, w których zaznacza się bezrobocie, niski poziom dochodów ludności, depopulacja itp. Głównymi przyczynami występowania obszarów problemowych (Less Favoured Areas) są: zacofane rolnictwo, starzenie się ludności i zdegradowane środowisko. Kompleksowe zagospodarowanie obszarów wiejskich ma współcześnie miejsce w ramach tzw. melioracji kompleksowych (Austria, Szwajcaria), czy też w ramach tzw. kompleksowego urządzania terenów wiejskich (Niemcy, Polska). Kształtowanie i ochrona terenów zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego (Sustainable development, ecodevelopment) stanowi podstawowy cel realizacji polityki państw unijnych w zakresie kreowania przestrzeni wiejskiej [Koreleski 2003, 2005, 2007]. W dziedzinie urządzeń rolnych i odnowy wsi kraje UE odnotowują stały rozwój i postęp metodologiczny [2005a]. Do najbardziej zaawansowanych w tej dziedzinie należą Niemcy [Koreleski 2003a, 2003b, 2009]. Również i Polska ma do odnotowania sporo doświadczeń i osiągnięć w zakresie urządzeń rolnych, choćby koncepcja tzw. ekoscaleń. Procesy odnowy wsi w Polsce w europejskim wydaniu datują się dopiero od naszej akcesji do UE. SpostrzeŜenia z zakresu realizacji nowoczesnej ochrony i kształtowania przestrzeni wiejskiej w Turyngii W czasie pobytu studialnego w Turyngii autor artykułu zapoznał się m.in. z następującymi kwestiami: struktura urzędów i instytucji zajmujących sie urządzeniami rolnymi i odnową wsi w Turyngii, założenia programu LEADER w zakresie rozwoju obszarów wiejskich, procedury w zakresie scalenia i wymiany gruntów oraz odnowy wsi, ochrona środowiska i przyrody, instytucje geoinformacyjne, nowoczesne kształcenie akademickie specjalistów z geodezji rolnej. Struktura zarządzania rozwojem obszarów wiejskich Turyngii obejmuje szereg urzędów, instytucji i stowarzyszeń. Stanowią ją: Ministerstwo Rolnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Wydział Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Rozwoju wsi; Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich; Urzędy ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych (m.in. w Meiningen); Urząd Kraju Związkowego ds. Geodezjii i Geoinformacji; Stowarzyszenie Związków Uczestników Scalenia (zrzeszające wszystkie rady scaleniowe) i in. o ściśle określonych zadaniach i kompetencjach. Dla przykładu do zakresu działania Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich należą: gospodarka gruntami oraz scalenia i wymiana gruntów, odnowa wsi, gospodarka nieruchomościami, zakup gruntów pod przyszłe inwestycje publiczne, gospodarka wodna, rolnictwo i budowa obiektów rolniczych, usługi na obszarach wiejskich, ochrona przyrody. Z kolei do zadań i obowiązków Urzędu ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych w Meiningen obejmującego swym zasięgiem SW Turyngię należą: zintegrowany rozwój obszarów wiejskich, gospodarka i zarządzanie ziemią, zarządzanie Zielonym Pasem Turyngii, gospodarka ziemią Skarbu Państwa, sprzedaż i dzierżawa działek oraz terenów rolnych. Duży nacisk kładzie się na tzw. zintegrowany rozwój obszarów wiejskich obejmujący: odnowę wsi scalenia i wymianę gruntów projekty infrastrukturalne procedury porządkowania stosunków własnościowych (tereny b. NRD!) Program LEADER koncepcje rozwoju wsi i rolnictwa zadrzewienia ochronne itp. 6

7 Całość działań w zakresie rozwoju obszarów wiejskich nadzoruje oczywiście Ministerstwo Rolnictwa [Integriertes ]. Program LEADER określa zadania i metody finansowania przedsięwzięć przez UE, państwo i kraj związkowy. Na terenie Turyngii pracuje 15 grup działania LEADER w zakresie rozwoju wsi i rolnictwa dysponując w latach kwotą ok. 100 mln euro. Zakres programu LEADER obejmuje zintegrowany program rozwoju obszarów wiejskich, budowę dróg rolnych, odnowę wsi, rewitalizację terenów zdegradowanych i nieużytków. Dla przykładu, program urządzenioworolny w Turyngii w 2009 roku obejmuje następujące elementy: opis projektu, program szczegółowy, rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia prac (wdrożeniowe). Niemieckie procedury urządzenioworolne charakteryzują się ścisłością, jasnym podziałem ról i kompetencji. Dla przykładu w Bawarii sprecyzowano dla potrzeb wykonawstwa prac aż 99 kroków urządzenioworolnych [Koreleski 2003a]; podobnie choć nie identycznie jest w Turyngii. Realizacja nowego porządku gruntowego (scalenia i wymiana gruntów) obejmuje diagnozę stanu i przeobrażenie stosunków własnościowych oraz planowanie i realizację przedsięwzięć infrastrukturalnych. Odnowa i rozwój wsi w Turyngii sprowadza się głównie do: zmiany użytkowania byłych zabudowań rolniczych poprawy i modernizacji infrastruktury drogowej i publicznej oraz terenów zieleni wiejskiej przy zachowaniu i ochronie dziedzictwa kulturowego zapewnienia skutecznej ochrony przeciwpowodziowej oraz modernizacji i sanacji wód i urządzeń melioracyjnych w terenach zabudowanych odnowy, adaptacji i modernizacji obiektów użyteczności publicznej podnoszenia atrakcyjności turystycznej, zachowania tradycji oraz integracji społeczności lokalnej. Ochrona środowiska i przyrody stanowi, podobnie jak i w całej UE, integralny element przeobrażeń terenów wiejskich. Przykładem działań w tym zakresie w Turyngii są Zielony Pas stanowiący fragment żywego pomnika podziału Niemiec (760 km) oddany niejako we władanie sił przyrody, czy ochrona dzikich kotów wsparta przedsięwzięciami infrastrukturalnymi ogrodzone korytarze migracyjne, bezpieczne przejścia przez drogi etc. Turyngia dysponuje rozwiniętym systemem geoinformacyjnym. Wiodącą rolę w zarządzaniu informacją przestrzenną pełni Krajowy Urząd ds. Miernictwa i Geoinformacji w Erfurcie, do którego obowiązków należy gromadzenie, przetwarzanie, aktualizowanie oraz udostępnianie danych dotyczących środowiska i krajobrazu, nieruchomości, użytkowania gruntów itp. Dla przykładu Urząd ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych w Meiningen dysponuje systemem informacyjnym Rozwój Obszarów Wiejskich online, pozwalającym na sprawne zarządzanie geodanymi w administracji terenami ruralnymi. Wysoce inspirującym było zapoznanie się, na Politechnice w Dreźnie, ze strukturą kierunku Geodezja, z programami nauczania, metodologią nauczania oraz pracami badawczorozwojowymi. Pracownicy Politechniki aktywnie uczestniczą m.in. w porządkowaniu praw własności w przestrzeni wiejskiej odziedziczonej po b. NRD. Podsumowanie Pobyt w Turyngii pozwala na poszerzenie wiedzy merytorycznej w zakresie ochrony i kształtowania przestrzeni ruralnej w państwie o znaczących w tym zakresie osiągnięciach. Uzyskane informacje w trakcie wykładów, rozmów ze specjalistami z zakresu geodezji rolnej i dyskusji towarzyszących oraz autopsji terenowych zamierzam wykorzystać w pracy dydaktycznej i naukowej. W przedmiocie Ochrona środowiska uwzględnię m.in. zdobyte informacje na temat problematyki Zielonego Pasa, ochrony dzikiego kota, czy systemów geoinformacji. 7

8 Przedmiot: Polityka rozwoju obszarów wiejskich UE zamierzam wzbogacić o informacje dotyczące struktury zarządzania rozwojem obszarów wiejskich w Turyngii i zintegrowanym programem rozwoju. Niewątpliwie celowym byłoby powołanie także i w Polsce instytucji zarządzających w skoordynowany i zintegrowany sposób rozwojem wsi i rolnictwa o czym wielokrotnie pisaliśmy w różnych publikatorach naukowych i konferencyjnych. Wizyta z Turyngii wzbogaciła moją wiedzę z zakresu metodyki prowadzenia prac urządzeniowo-rolnych, odnowy wsi co również wykorzystam w dydaktyce tego przedmiotu. Na kanwie odbytej wizyty w Turyngii zamierzam opublikować kilka artykułów przybliżających problematykę ochrony i kształtowania przestrzeni wiejskiej Niemiec polskiemu odbiorcy. Źródła Integriertes Gesamtkonzept zur Entwicklung des ländlichen Raums. Zehn strategische Handlungsfelder Ministerium für Landwirtschaft, Naturschutz und Umwelt. Freistaat Thüringen Koreleski K Ochrona i kształtowanie środowiska w urządzeniach rolnych i odnowie wsi na terenie Dolnej Frankonii. ZN AR we Wrocławiu, Geodezja i Urządzenia Rolne XXI, nr 464, str Koreleski K. 2003a. Procedury urządzeniowo-rolne w Bawarii. Przegląd Geodezyjny 6, str Koreleski K. 2003b. Procesy odnowy wsi w Dolnej Frankonii (Bawaria). Przegląd Geodezyjny 7, str Koreleski K Kształtowanie i ochrona środowiska w wybranych europejskich systemach rozwoju obszarów wiejskich. ZN AR w Krakowie, Geodezja z. 21, str Koreleski K. 2005a. Ewolucja unijnej polityki rozwoju obszarów wiejskich. Nowe Tendencje w teorii i praktyce urządzania obszarów wiejskich. Wydaw. UWM w Olsztynie, str Koreleski K Koncepcja rozwoju zrównoważonego w unijnej polityce kształtowania obszarów wiejskich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich, nr 1, str Koreleski K Przeobrażenia funkcji użytkowych budynków w ramach odnowy wsi w Bawarii, Turyngii i Małopolsce. Przegląd Geodezyjny 8, str

9 Udział społeczności lokalnych i organizacji ekologicznych w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego dr hab. inŝ. Krzysztof Gawroński, prof. UR Kraków Katedra Planowania, Organizacji i Ochrony Terenów Rolniczych Wprowadzenie Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie roli i udziału społeczności lokalnych oraz organizacji ekologicznych w procesie planowania przestrzennego. Rozważania przeprowadzono na tle systemu planowania przestrzennego w Polsce oraz instrumentów ochrony środowiska stosowanych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym. Inspiracją do napisania artykułu był tygodniowy pobyt w Niemczech w październiku 2009 r. w ramach programu Leonardo da Vinci. Zapoznaliśmy się tam, między innymi z problematyką przekształceń struktury przestrzennej wsi (scaleń i kompleksowego zagospodarowania terenów) w związku z budową autostrady. Poznaliśmy także rozwiązania dotyczące ochrony środowiska (szczególnie dotyczące ochrony fauny) stosowane w Niemczech w związku realizacją wyżej wspomnianej inwestycji. Zarys systemu planowania przestrzenne w Polsce Podstawowym aktem prawnym regulującym problematykę planowania przestrzennego w Polsce jest ustawa z dnia 23 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Ustawa 2003]. System aktów polityki przestrzennej państwa tworzy: koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju oraz programy zawierające zadania rządowe dla realizacji celów publicznych o znaczeniu krajowym oraz inne akty planistyczne (raporty o stanie zagospodarowania przestrzennego kraju oraz różne analizy i studia planistyczne) [Piech 1993]. Instrumentami gospodarowania terenami na obszarach gmin są miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Planowanie przestrzenne na poziomie gminy pełni w Polsce dwojaką rolę. Z jednej strony polega ono na formułowaniu polityki przestrzennej gminy, to jest celów i kierunków działania w zakresie zagospodarowania przestrzennego. Z drugiej zaś zadaniem miejscowego planowania przestrzennego jest ustalenie przeznaczenia oraz zasad zagospodarowania i zabudowy terenów [Piech 1993]. Dla terenów gmin sporządza się dwa rodzaje aktów planowania przestrzennego: plany zagospodarowania przestrzennego, mające charakter aktów prawnych powszechnie obowiązujących oraz akty planistyczne określające politykę przestrzenną gminy o nazwie studia uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego [Niewiadomski 2005]. Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego przedstawia koncepcję zagospodarowania przestrzennego gminy. Studium to poprzedza uchwalenie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Jego istota polega na tym, że poprzez to opracowanie organy gminy zapewniają sobie wpływ na przyszłe rozwiązania przestrzenne jeszcze przed uchwaleniem przepisu gminnego, jakim jest plan miejscowy. Poprzez tak sformułowany system miejscowego planowania przestrzennego realizowana jest podstawowa ustrojowa zasada nowego systemu planowania przestrzennego, a mianowicie zasada uspołecznienia procesu planowania przestrzennego. Kolejnym etapem procesu miejscowego planowania przestrzennego jest sporządzenie projektu i zatwierdzenie miejscowego planu przestrzennego. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego stanowi zapisanie w układzie prawno-przestrzennym ustaleń przyjętych w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Ten akt planistyczny jest aktem prawnym (przepisem gminnym) powszechnie obowiązującym. Jego 9

10 ustalenia są wiążące nie tylko dla organów gminy i instytucji publicznych, ale także dla obywateli. Po wykonaniu i zatwierdzeniu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rozpoczyna się jego realizacja, czyli gospodarowanie terenami. Polega ono w dużym uproszczeniu na wydawaniu pozwoleń na budowę dla obszarów, dla których jest aktualny miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego, decyzji o warunkach zabudowy dla terenów, dla których nie ma aktualnego planu miejscowego oraz wydawaniu decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego. [Gawroński K. 2008]. Spośród wielu zmian wprowadzonych do systemu planowania przestrzennego w Polsce po transformacji ustrojowej, to jest po 1989 r., szczególne znaczenie miały dwie z nich, a mianowicie uspołecznienie procesu planowania oraz wprowadzenie obowiązku stosowania odpowiednich instrumentów ochrony środowiska w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego. Uspołecznienie procesu planowania przestrzennego polegało po pierwsze na tak ukształtowanym systemie miejscowego planowania przestrzennego, aby znalazło się miejsce dla oddolnych inicjatyw i koncepcji zagospodarowania przestrzennego. W szczególności dotyczy to obowiązku sporządzania studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego, jako aktu planistycznego dającego organom gmin możliwość przedstawienia własnej koncepcji zagospodarowania przestrzennego. Gmina sama określa politykę zagospodarowania przestrzennego. Po drugie uspołecznienie procesu planowania przestrzennego to także umożliwienie udziału w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego społeczności lokalnej i organizacjom społecznym, w tym także ekologicznym. Instrumenty ochrony środowiska w planowaniu przestrzennym Podstawą polityki ekologicznej w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych do chwili obecnej jest zasada zrównoważonego rozwoju. Podstawowym założeniem tej zasady jest takie prowadzenie polityki i działań, aby zachować zasoby i walory środowiska w stanie zapewniającym trwałe możliwości korzystania z nich zarówno przez obecne jak i przyszłe pokolenia [Kozłowski, Słysz i inni 2005]. W myśl polityki ekologicznej państwa system planowania przestrzennego stanowi jedno z podstawowych narzędzi zarządzania środowiskiem oraz integrowania ze sobą polityk w różnych dziedzinach gospodarki. Jak wspomniano wcześniej istotnym novum wprowadzonym do systemu planowania przestrzennego w Polsce po transformacji ustrojowej, to jest po 1989 r. jest obowiązek wykonywania dwóch rodzajów opracowań. Jednym z nich są strategiczne oceny oddziaływania na środowisko, których wymagają projekty: koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, planów zagospodarowania przestrzennego województwa, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz strategii rozwoju regionalnego. Strategicznej oceny oddziaływania na środowisko wymagają także projekty: polityk, strategii, planów lub programów w dziedzinie przemysłu, energetyki, transportu, telekomunikacji, gospodarki wodnej, gospodarki odpadami, leśnictwa, rolnictwa, rybołówstwa, turystyki i wykorzystania terenu. Drugim instrumentem ochrony środowiska są oceny oddziaływania na środowisko sporządzane dla różnego rodzaju przedsięwzięć. W ramach powyższych ocen organy administracji publicznej wydają tzw. decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięć. Uzyskanie tych decyzji wymagane jest dla dwóch kategorii inwestycji, a mianowicie planowanych przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz planowanych przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko. Regulacją prawną, która zawiera wykaz cytowanych wyżej dwóch kategorii przedsięwzięć jest rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięcia do sporzą- 10

11 dzenia raportu o oddziaływaniu na środowisko [Rozporządzenie 2004]. Podstawą prawną ochrony środowiska w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym są ustawy: o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym [Ustawa 2003], prawo ochrony środowiska [Ustawa 2001] oraz ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko [Ustawa 2008]. Ostatnia z cytowanych ustaw określa zasady i tryb postępowania w sprawach dotyczących udostępniania informacji o środowisku i jego ochronie, ocen oddziaływania na środowisko oraz transgranicznego oddziaływania na środowisko. Ponadto reguluje kwestie zasad udziału społeczeństwa w ochronie środowiska. Pragnę zaznaczyć, że tego typu instrumenty ochrony środowiska od wielu lat funkcjonują w praktyce planistycznej krajów Europy Zachodniej, w tym także w Niemczech. Rola społeczności lokalnych i organizacji ekologicznych w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego Ważnym elementem uspołecznienia procesu planowania przestrzennego w Polsce jest udział społeczeństwa i organizacji ekologicznych w tym procesie. Przez organizację ekologiczną rozumie się organizację społeczną, której statutowym celem jest ochrona środowiska. Udział społeczeństwa oraz organizacji ekologicznych znajduje odzwierciedlenie zarówno na etapie sporządzania i uchwalania przez radę gminy planu miejscowego, jak również w postępowaniach administracyjnych prowadzących do wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowania realizacji inwestycji oraz decyzji o ustaleniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu. Ponadto organizacje ekologiczne, które powołując się na swoje cele statutowe, zgłoszą chęć uczestniczenia w określonym postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa, uczestniczą w nim na prawach strony. 11 Udział społeczności lokalnych w procesie planowania przestrzennego znajduje odzwierciedlenie zarówno na etapie sporządzania i uchwalania przez radę gminy planu miejscowego, jak również w prowadzonych przez organ wykonawczy gminy (wójta, burmistrza, prezydenta) postępowaniach administracyjnych prowadzących do wydania decyzji o ustaleniu warunków zabudowy i zagospodarowania terenu. W odniesieniu do etapu dotyczącego sporządzania planu miejscowego, ustawodawca w myśl przepisów ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym przyznaje możliwość składania uwag do projektu planu miejscowego [Ustawa 2003]. Może wnieść je każdy, kto kwestionuje ustalenia przyjęte w projekcie planu wyłożonym do publicznego wglądu. Prawo do wniesienia uwag przysługuje każdemu, a więc ma charakter powszechny, podobnie jak wniesienie protestu, (art. 23 ustawy z dnia 4 lipca 1994 r. o zagospodarowaniu przestrzennym). Ustawodawca, posługując się zwrotem "każdy", przyznaje osobom fizycznym, prawnym, jednostkom organizacyjnym nieposiadającym osobowości prawnej oraz grupom osób, prawo do formułowania krytycznych wypowiedzi odnoszących się do proponowanych rozwiązań zawartych w projekcie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego. Warunkiem wystarczającym do uznania roszczenia w tej sprawie za uwagę jest zakwestionowanie treści ustaleń przyjętych w projekcie planu. Nie wymaga się natomiast od wnoszącego uwagę wykazania istnienia interesu prawnego, który może być naruszony ustaleniami miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego zawartymi w projekcie planu. Nie ulega zatem wątpliwości, że prawo takie przysługuje nie tylko właścicielowi nieruchomości, której plan dotyczy, ale również organizacjom społecznym, jakimi są organizacje ekologiczne. Wójt, burmistrz lub prezydent miasta ma zatem obowiązek rozpatrzenia uwag do projektu planu. W przypadku braku miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego określenie sposobów zagospodarowania i warunków zabudowy terenu następuje w drodze decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, przy czym lokalizację inwestycji celu publicznego ustala się w drodze decyzji o lokalizacji inwestycji celu publicznego, natomiast sposób zagospodarowania terenu i warunki

12 zabudowy dla innych inwestycji ustala się w drodze decyzji o warunkach zabudowy. Tutaj także możliwy jest udział czynnika społecznego, z tym, że w tym względzie wymagane jest powołanie się na stosowne przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego [Ustawa 1960]. I tak organizacja społeczna może w sprawie dotyczącej innej osoby występować z żądaniem wszczęcia postępowania lub dopuszczenia jej do udziału w postępowaniu jeżeli jest to uzasadnione celami statutowymi tej organizacji i gdy przemawia za tym interes społeczny. Z powyższego wynika zasadnicza konkluzja, że organizacje ekologiczne mogą domagać się udziału w postępowaniach dotyczących innej osoby, a więc w takich, których stronami są inne podmioty niż ta organizacja. Podsumowanie W podsumowaniu można stwierdzić, że ważnymi sukcesami transformacji ustrojowej odnoszącymi się do systemu planowania przestrzennego w Polsce jest uspołecznienie procesu planowania oraz wprowadzenie odpowiednich regulacji prawnych dotyczących ochrony środowiska w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego. Regulacje prawne dotyczące udziału społeczeństwa w procesie planowania i zagospodarowania przestrzennego umożliwiają każdemu prawo składania uwag i wniosków w postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa. Udział społeczeństwa odnosi się zarówno do udziału w podejmowaniu decyzji, jak i udziału w opracowywaniu dokumentów. Ponadto organizacje ekologiczne, które powołując się na swoje cele statutowe, zgłoszą chęć Źródła Gawroński K Wybrane aspekty prawa własności w planowaniu przestrzennym, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Bankowości i Finansów w Bielsku-Białej; Prace z zakresu ekonomii; Rok 2008, Nr 1, str Kozłowski S., Słysz K. Węgrowski M i inni Vademecum gospodarki przestrzennej ; Wyd. Instytut Rozwoju Miast, II edycja, Kraków Żądania organizacji społecznej dotyczące dopuszczenia do udziału w postępowaniu administracyjnym muszą być uzasadnione jej celami statutowymi. Musi zatem istnieć merytoryczne powiązanie przedmiotu postępowania administracyjnego z celami i zakresem działania (przedmiotem działalności) organizacji społecznej. Z reguły przedmiot i cel działania organizacji są określone właśnie w statucie tych organizacji. Organ administracji publicznej jest zatem obowiązany ustalić z urzędu, czy cele określone w statucie organizacji społecznej uzasadniają jej udział w postępowaniu w sprawie dotyczącej innej osoby. Można zatem stwierdzić, że społeczność lokalna i organizacje ekologiczne mają duże możliwości udziału w procesie administracyjnoprawnym związanym z opracowywaniem miejscowego planu oraz wydawaniem decyzji o warunkach zabudowy, w tym także na ustalenia z zakresu ochrony środowiska oraz ochrony i kształtowania krajobrazu. uczestniczenia w określonym postępowaniu wymagającym udziału społeczeństwa, uczestniczą w nim na prawach strony. Korzystając z niemieckich doświadczeń związanych z zagospodarowaniem terenów wiejskich, oraz w związku z udziałem w programie Leonardo Da Vinci i pobytem w październiku 2009 r. w Niemczech (Erfurt, Drezno), nasuwa się poniższy wniosek. W działalności dydaktycznej kierunku Geodezja Kartografia na Uniwersytecie Rolniczym w Krakowie, do programu studiów należy w szerszym zakresie włączyć problematykę kompleksowego zagospodarowania terenów wiejskich, a także problematykę instrumentów ochrony środowiska w planowaniu i zagospodarowaniu terenów wiejskich. Niewiadomski Z Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, komentarz, Wydawnictwo C.H. BECK, Warszawa. Piech J Planowanie przestrzenne na drodze przemian Zeszyty Naukowe Akademii Rolniczej w Krakowie, Sesja Naukowa, 39, str Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 r. w sprawie określenia rodzajów przedsię- 12

13 wzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko oraz szczegółowych uwarunkowań związanych z kwalifikowaniem przedsięwzięć do sporządzenia raportu oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 257, poz z 2004 r.). Ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks Postępowania Administracyjnego (Dz. U. nr 98, poz z 2000 r. tekst jednolity). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. prawo ochrony środowiska (Dz. U. nr 62, poz. 627 z 2001 r. z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. nr 80, poz. 717 z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. nr 199, poz z 2008 r.). 13

14 Renaturyzacja rzek i potoków górskich techniczny i socjologiczny aspekt zagadnienia prof. dr hab. inŝ. Artur Radecki-Pawlik Katedra InŜynierii Wodnej i Geotechniki mgr Anna Kolano-Kapłańska Wydziałowe Biuro Projektów Europejskich Wprowadzenie W związku z wprowadzaniem Ramowej Dyrektywy Wodnej Unii Europejskiej (Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej) oraz z jej dość napiętym harmonogramem (2003 transpozycja do prawa polskiego, 2003 identyfikacja obszarów dorzeczy, 2004 identyfikacja i ocena oddziaływania czynników antropogenicznych, analiza ekonomiczna korzystania z wód, rejestr obszarów chronionych, 2006 programy monitoringu operacyjnego, 2009 plan gospodarowania wodami w dorzeczu, 2010 polityka opłat, 2012 operacyjne programy działań, 2015 cele środowiskowe) pojawia się coraz więcej wątpliwości typu: czy warto działać w każdej z płaszczyzn objętych wymaganiami Dyrektywy; czy zdążymy z Dyrektywą na czas, i najważniejszy chyba aspekt jak na pewne punkty Dyrektywy odpowie ludność z terenów nią objętych, przykładowo, jak zareaguje na pomysły renaturyzowania cieków wodnych? Jak na razie, IMGW (Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej) w Krakowie przygotował rozpoznanie dotyczące negocjacji w terenie z lokalną społecznością (Konieczny i Siudak [2007]), a RZGW (Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej) rozpoczął pierwszy projekt pilotażowy udrożnienia równi zalewowej na potoku Biała Tarnowska, w którym przewidziano zarówno wykup gruntów od lokalnej ludności, jak i negocjacje z nią. Proponowana tu odtworzenie równi zalewowej, poprzez przywrócenie jej funkcjonowania, jako naturalnego terenu powiększającego retencję wodną, ma spowodować krok w stronę spełnienia wymagań Dyrektywy Unijnej. Polska, jako kraj ubogi w wodę, może w ten sposób pozyskać kilka milionów metrów sześciennych wody zgromadzonych po wezbraniu w pasie przykorytowym, a tym samym wypracować technikę, którą można by zaadoptować w przyszłości dla podobnych projektów. W całym zagadnieniu technicznym ważny jest też, aspekt socjologiczny. Cześć terenów przykorytowych wzdłuż Białej Tarnowskiej należy do RZGW, część do gmin. Jednakże sporo gruntów jest we władaniu właścicieli prywatnych, i to z nimi przeprowadzać się będzie negocjacje, prowadzące do wykupienia gruntów. Czy przekona się ich o konieczności wykupu, w kontekście zmniejszenia zagrożenia powodziowego? Dotąd, przy typowej regulacji rzek, nagminną praktyką było zawężenie koryta cieku, obudowanie go mniej, lub bardziej ciężkimi umocnieniami podłużnymi i szybkie odprowadzenie wody do przekrojów hydrologicznych poniżej. Po latach takich praktyk, koryta karpackie są wcięte do litej skały (w niektórych miejscach średnio ponad 3 m [Wyżga i in. 2008]), a zdolność retencyjna doliny cieku jest żadna. Teraz należy pozwolić rzece rozlewać się swobodnie, retencjonować wodę w polderach i mieć nadzieje, na nie dopuszczenie do rozlania cieku na tereny zabudowane. Czy tego typu działanie jest prawidłowe i powiększona równia zalewowa zadziała w sposób oczekiwany i zatrzyma większość wód powodziowych? Jak przekonać ludzi mieszkających w zagrożonym powodziami rejonie do tego rodzaju działań inżynierskich? Jak, w ogóle, przekonać ludzi do działań renaturyzacyjnych? 14

15 W dzisiejszym słowniku zanika klasyczna nazwa regulacja rzeki, a zastępuje ją termin: utrzymanie koryta rzecznego. Czy utrzymanie koryta, to także ochrona przed powodzią? To najczęstsze pytanie mieszkańców, mniej zainteresowanych ekologicznymi aspektami robót inżynierskich, a bardziej myślących o ochronie własnego dobytku i życia. W niniejszym artykule, po wizycie szkoleniowej realizowanej w ramach Programu Uczenie się przez całe życie Leonardo da Vinci (Projekt Dyrektywa INSPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowoczesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji ) na terenie Turyngii, w Niemczech w powiecie wiejskim Sonneberg, dzięki uprzejmości Ministerstwa Rolnictwa, Leśnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Turyngii przedstawiono tamtejszy projekt renaturyzacji jednego z cieków. Opis obiektu renaturyzacji oraz cele projektu Projekt renaturyzacji cieku przedstawiony w artykule został wprowadzony w życie w Turyngii, w Niemczech, na rzece Föritz w powiecie Sonneberg. Głównym celem projektu było przywrócenie charakteru rzeki z przed ponad stu lat, kiedy to rzeka Föritz była nieskrępowanym ciekiem meandrującym, o długiej linii nurtu oraz szerokiej równi zalewowej (rys. 1). W latach powojennych, głównie do lat 60-tych ubiegłego wieku rzeka Föritz została uregulowana, a jej koryto wyprostowane. Powodów takiej działalności było kilka, ale nie jest do końca jasne dlaczego wyprostowano ciek, szczególnie na odcinku płynącym przez tereny niezabudowane. Można przypuszczać, że podobnie jak w Polsce, główne przyczyny takiej działalności to modna w tym czasie polityka konieczności Autorzy mają nadzieję, że doświadczenia niemieckich kolegów mogą być przydatne na gruncie polskim. Projekt, który omawiamy zrealizowany został na rzece Föritz i dotyczył uporządkowania, poprawy drożności, a przede wszystkim zmiany morfologii koryta cieku, z koryta prostego na rzekę o korycie krętym, miejscami meandrującym, o nurcie spokojnym, dostosowanym do lepszego rozmnażania fauny makrobezkręgowej oraz ryb. Wykorzystanie elementów projektu może znaleźć miejsce zarówno w przemyśleniach inżynierów budownictwa wodnego w naszym kraju, jak i studentów kierunku inżynierii środowiska. Projekt może też być pomocny w negocjacjach z ludnością zamieszkującą tereny zlewowe, w celu przekonania jej do działań renaturyzacyjnych oraz pro-ekologicznych, co wiąże się często z wykupem gruntów, oddaniem części własności na tereny zalewowe lub (w skrajnych przypadkach) przeniesieniem się z zbudowaniami poza obszar równi zalewowej. W artykule skupiono się także, na aspekcie socjologicznym prac renaturyzacyjnych oraz związanych z nimi wszelkich prac hydrotechnicznych, a przede wszystkim, z utrzymaniem koryta cieku w dobrym stanie. Wyjazd szkoleniowy zorganizowany dla pracowników Wydziału Inżynierii Środowiska i Geodezji Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie w ramach wspomnianego programu Leonardo da Vinci do Ministerstwa Rolnictwa, Leśnictwa, Środowiska i Ochrony Przyrody Kraju Związkowego Turyngii miał miejsce w terminie r. Uczestnicy zapoznali się z całą gamą aspektów pracy Ministerstwa m.in. prac scaleniowych, geodezyjnych, drogowych (problem autostrad w środowisku), a także związanych z gospodarką wodną i renaturyzacją cieków. regulacji rzek w celu przyspieszenia spływu w czasie wezbrania, ochrona lokalnych, nierzadko, zupełnie pozbawionych znaczenia strategicznego dróg wiejskich oraz presja rolników i leśników na ochronę gruntów rolnych i pastwisk. Polityka ta, błędna w swym założeniu, doprowadziła w krótkim czasie (w Polsce przez ostatnie 30 lat) do tragicznych skutków. Koryta karpackie, pozbawione dostawy rumowiska pochodzącego z erozji stokowej (co jest związane z globalnymi przemianami gospodarki w Karpatach i odejściem od pasterstwa na rzecz zalesienia stoków, a co za tym idzie powstrzymania erozji) przy nakładających się zmianach klimatycznych, zaczęły wcinać się we własne aluwia oraz erodować brzegi. 15

16 Dodatkowo skrócone przez regulacje techniczną, przy zwiększonej mocy strumienia podczas wezbrań, zaczęły degradować się szybko i na sporą głębokość (w Karpatach szacuje się średnio na ponad 1,5 m, ale największe wcięcia sięgają ponad 3 m [Wyżga i in. 2007, 2008, Korpak i in. 2008]. zostało skrócone o ponad 25% (rys. 2), wyprostowana, pozbawione zarówno meandrów jak i zakoli oraz częściowo pozbawiona możliwości retencji dolinowej w rejonie równi zalewowej. Potok zaczął przypominać kanał, z ciężkimi umocnieniami brzegowymi, niszczonymi przez skrępowaną rzekę (fot. 1, 2). Dodatkowo, zaprojektowane przepusty dwukomorowe zostały zaszutrowne, a ich drożność ograniczona. Podobnie stało się w Niemczech. Rzeka Föritz z roku 1900, o korycie meandrującym, naturalnym, z równia zalewowa i lasami łęgowymi, Rys. 1, 2: Rzeka Föritz z roku 1900, o korycie meandrującym, naturalnym, z równia zalewowa i lasami łęgowymi oraz uregulowane koryto rzeki z roku 2003, (TMLNU Erfurt 1996) Kolejny problem, który zaistniał w zlewni rzeki Föritz, a z którym mamy do czynienia także w naszym kraju, to nielegalny pobór rumowiska rzecznego [Radecki-Pawlik 2002, Korpak i in. 2008]. Koryto cieku zostało zdegradowane przez działania polegające na mechanicznym usuwaniu warstwy obrukowania co dodatkowo doprowadziło do zniszczenia zarówno istniejących umocnień brzegowych jak i wcięcia cieku. 16

17 Fot. 1, 2: Odcinek wyprostowanego koryta rzeki Föritz z roku 2000 oraz zniszczone umocnienia brzegowe (TMLNU Erfurt 1996) Fot. 3: Częściowo zaszutrowany przepust na rzece Föritz. (TMLNU Erfurt 1996) 17

18 W momencie rozpoczynania wprowadzania Ramowej Dyrektywy Wodnej zdecydowano się przywrócić rzece Föritz jaj naturalny charakter meandrujący. Było to możliwe, ponieważ tereny wokół cieku nie były zabudowane, a silna presja ekologiczna oraz możliwość przywrócenia zarówno retencji dolinowej, jak i życia biologicznego w rzece spowodowały szybkie działania, zarówno projektowe jak i wykonawcze. Renaturyzacja rzeki Föritz aspekt techniczny zagadnienia Osiągnięcie celu renaturyzacji cieku polega na wykonaniu prac terenowych przywracających rzece lub potokowi, stan ekologiczny bliski dobremu lub bardzo dobremu, w świetle wymogów Ramowej Dyrektywy Wodnej [2000]. Aby przywrócić dobry stan ekologiczny rzece Föritz, zajęto się jej najbardziej zdegradowanym odcinkiem, leżącym około 10 km na południe od miejscowości Sonneberg, wzdłuż odcinka o długości około 2,5 km. Rzeka w tym miejscu jest ciekiem rzędu drugiego, o maksymalnych opadach w zlewni P = mm, minimalnych rzędu P=200mm, o następującej hydrologii: Q śr. = 0,37 m³/s, Q 1% = 5,50 m³/s, Q 2% = 6,84 m³/s, Q 5% = 10,11 m³/s, Q 10% = 13,15 m³/s oraz Q 25% = 18,03 m³/s. Fot 4: Ubezpieczenie brzegu koryta rzeki Föritz za pomocą mat filtracyjnych oraz palisady (TMLNU Erfurt 1996) W celu przeprowadzenia renaturyzacji przeanalizowano źródła historyczne, głównie mapy i podkłady sytuacyjno-wysokościowe, a to: mapę historyczną z roku 1855, mapę użytków rolnych z roku 1935, aktualne mapy topograficzne w skali 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000, mapy budowlane z lat 1945 w skali 1:40.000, oraz z roku 1994 w skali 1:12 500, a także mapę hydrograficzną byłego NRD z roku 1986.

19 Fot 5: Utworzony meander koryta rzeki Föritz z widocznym ubezpieczeniem z narzutu z kamienia łamanego (TMLNU Erfurt 1996) Aby zwymiarować nowe koryto cieku, które zaprojektowano jako meandrujące, o wielu zakolach, których trasa ma się pokrywać z tymi z przed wyprostowania rzeki, do obliczeń hydraulicznych przepustowości cieku użyto modelu HYDRA (KNAUF 1993). Następnie skorzystano ze schematu obliczeniowego DVWK Merkblatt 220 (1991) oraz BWK Merkblatt 1 (1999), bazujących na koncepcie Pradtla-Colebrooka. Jako wodę obliczeniową przyjęto przepływy z krzywej objętości przepływu dla następujących stanów: HQ 1, HQ 2, HQ 10 i HQ 25. Ostatecznie, jako przepływ miarodajny przyjęto wodę o prawdopodobieństwie Q 25 = 18,03 m³/s. Prace renaturyzacyjne odcinka rzeki Föritz przeprowadzono w następującej kolejności: wytyczenie trasy koryta meandrującego, prace ziemne, prace ubezpieczające (maty filtracyjne, płotki wiklinowe, urządzenia brzegowe z narzutu kamiennego) oraz odtworzenie przepustu o kształtach praktycznych (fot. 4 i 5) Przy remoncie przepustów zastosowano technologie betonów lekko zbrojonych. Jako materiał ubezpieczający rejon przepustów zastosowano kamień łamany, a wykończenie przepustów wykonano za pomocą okładziny kamiennej (fot. 6). 19

20 Fot 6: Faza wykonywania przepustu na rzece Föritz. Należy zwrócić uwagę na kształt przepustu, okładzinę kamienna oraz narzut z kamienia łamanego (TMLNU Erfurt 1996) Całkowity koszt renaturyzacji odcinka 2,5 km rzeki Föritz wyniósł 640 tyś Euro. Koryto cieku zostało na odcinku podjętych prac przywrócone do stanu dobrego, w myśl Ramowej Dyrektywy Wodnej (fot. 7). Należy życzyć sobie, by kolejne prace utrzymania koryt rzecznych prowadzone zarówno w Turyngii jak i w Polsce miały podobny finał. Fot 7: Zdjęcie lotnicze odcinka poddanego renaturyzacji na rzece Föritz (TMLNU Erfurt 1996) Aspekt socjologiczny prac renaturyzacyjnych oraz hydrotechnicznych Chociaż Ramowa Dyrektywa Wodna została ich problemem. Dotyczy to przede wszystkim wprowadzona w 2000 roku niewiele osób, mieszkańców dużych miast, którzy o powodziach słyszą jedynie z mediów, nie wnikają w niezwiązanych bezpośrednio z zagadnieniem, zapoznało się z jej wytycznymi. Taki stan rzeczy wynika z przeświadczenia części społecji, że lokalne władze i urzędy po raz kolejny szczegóły, skupiają się natomiast na informaczeństwa, że wspomniane zagadnienia nie są nie przygotowały się do ewentualnej powodzi. 20

21 W mediach rzadko mówi się wtedy o możliwości zabezpieczenia rzek inaczej niż poprzez wybudowanie betonowych zabezpieczeń. Kto słyszał o renaturyzacji cieków? O odtworzeniu równi zalewowej? I jak osoba, która widzi na co dzień Wisłę płynącą przez miasto, ma zrozumieć dobroczynny wpływ na środowisko działań mających na celu utrzymanie naturalnego koryta rzecznego? Prawdopodobnie łatwiej byłoby porozumieć się z ludźmi z miejscowości, które są rokrocznie podtapiane lub zalewane, gdzie ich życiowy dorobek został zniszczony przez gwałtownie wzbierającą rzekę. Ludzie ci jednak, dalej nie są zainteresowani aspektem ekologicznym Dyrektywy, nie interesuje ich ochrona przyrody, czystość wód i jej ewentualny brak w Polsce. Dla nich najważniejsze jest bezpieczeństwo ich samych oraz ich dobytku. Jak przekonać te osoby, o słuszności działania mającego na celu pozwolenie rzece na swobodną migrację. Czy uaktywnienie równi zalewowej będzie wystarczającym zabezpieczeniem dla ich domów przed powodzią? Czy będą w stanie stać i patrzeć jak woda wzbiera w rzece i żaden mur oporowy nie chroni ich przed żywiołem? Dodatkowym problemem z ludnością jest kwestia wykupu gruntów. Aby przeprowadzić plan uaktywnienia równi zalewowej niezbędne jest wykupienie terenów przybrzeżnych, które niejednokrotnie są polami rolnymi, ziemią, która jest dziedziczona z ojca na syna od pokoleń, do której ludzie są przywiązani i nie chcą jej sprzedać. Albo zechcą grunt ten sprzedać, ale nie licząc się z faktyczną ceną ziemi, lecz wywindują ją przekonani, ze skoro rząd jej potrzebuje zapłaci każdą cenę. Niestety polskie społeczeństwo cechuje wciąż troska o dobro prywatne ponad dobrem ogółu. Wąskie grono zaangażowanych osób, które chcą działać i coś zmieniać, trafiają raz po raz na bariery oporu i niezrozumienia, na przekonanie o wyższości swojego ponad społecznym. Niestety o sprzedaży gruntów zwykle decyduje określony, wypracowany budżet, z którego część ma pokryć wykup, niezbędnych do kontynuowania prac, gruntów. Jak można zatem dotrzeć do tradycyjnej świadomości właścicieli ziemi, aby zrozumieli cele podejmowanych działań i chcieli współpracować. Okazało się, że najlepiej sprawdza się edukacja dorosłych poprzez dzieci. Oparto ją o kurs międzyszkolny, realizowany we współpracy z lokalnymi władzami [Siudak, Konieczny, 2008]. Dzieci wyedukowane przez przedszkolonych nauczycieli przekazują koncepcje dobrych praktyk rodzicom i dziadkom. Zasięg wprowadzania założeń Ramowej Dyrektywy Wodnej jest bardzo duży, społeczeństwo zdobywa niezbędną wiedzę wyjaśniającą kroki podejmowane przez lokalne władze w celu ochrony środowiska. W świadomości ludzkiej pokutuje przeświadczenie, że przyroda jest dla człowieka i można z niej bezkarnie korzystać. W związku z tym środowisko jest nadmiernie eksploatowane i zanieczyszczona przez działalność człowieka. Rzeki odbierane są głównie jako atrakcje turystyczne, dopóki ich urok nie zostanie zniszczony. Część osób traktuje z kolei koryta cieków jako potencjalne źródło żwiru, który pobierany jest w większości nielegalnie. Ilość pobranego żwiru liczy się na ciężarówki. Zniszczenia jakie są wynikiem nielegalnego poboru żwiru, można oglądać w czasie wiosennych wylewów. Pobór żwiru prowadzi do pogłębienia koryta rzeki, przez co powódź przebiega niezwykle szybko i gwałtownie. Społeczeństwo nie łączy procederu kradzieży ze skutkami jakie to działanie wywołuje. Winą za powodzie obarcza się lokalne władze, które posądzane są o nie wywiązanie się ze swoich obowiązków. Gdyby jednak większą uwagę przykładać do stosowania nowoczesnych rozwiązań mających na celu ochronę środowiska i renaturyzację rzek w świetle rozumienia Ramowej Dyrektywy Unijnej, niebezpieczeństwo powodzi mogłoby ulec znacznemu zmniejszeniu. Innym problemem, z którym należy się zmierzyć są zanieczyszczenia. Nie tylko zaśmiecanie rzeki odpadkami, ale przede wszystkim zanieczyszczenia chemiczne, które dostają się do rzeki z nawożonych pół rolniczych wraz z pierwszymi wiosennymi burzami. Odtworzona równia zalewowa byłaby pasem zabezpieczającym, który oddzielałby gospodarstwa od rzeki. Byłaby strefą buforową dla rzeki. Należy się zastanowić jak zalecenia Ramowej Dyrektywy Wodnej zaszczepić w świadomości ludzi, aby wiedzieli, że ich działanie ma bezpo- 21

22 średni wpływ na środowisko, a ochrona przed powodzią leży także w ich gestii. Na wyjeździe studialnym do Turyngii zaobserwowaliśmy różnego rodzaju dobre praktyki wdrażania Ramowej Dyrektywy Wodnej. Grunty są scalane, tereny nadrzeczne wykupywane lub wymieniane, a właściciele otrzymują w zamian tereny położone w innych miejscach. Należy pamiętać jednak, że Niemczech duże znaczenie we wdrażaniu wytycznych ma stosunek społeczeństwa do zmian. W kraju tym przywiązanie do ziemi nie jest tak wielkie jak w Polsce, stąd łatwiej porozumieć się lokalnym władzom z właścicielem w kwestii wykupu lub wymiany gruntów. W Polsce taka możliwość wymaga szeroko zakrojonej akcji uświadamiającej. Nadzieją na poprawę sytuacji są konsultacje społeczne, prowadzone przez fachowców, którzy są w stanie wytłumaczyć lokalnej społeczności dlaczego konieczne jest wprowadzenie zmian mających na celu ochronę środowiska. Jakie będą korzyści dla społeczeństwa z zastosowania proponowanego działania. Wnioski Z przedstawionego powyżej wywodu, można wysunąć następujące wnioski: Rzeki poddane procesowi intensywnej regulacji hydrotechnicznej tracą swój pierwotny charakter morfologiczny. Utracenie meandrowości doprowadza do znacznego (powyżej 25%) skrócenia biegu cieku, co powoduje spadek retencyjności oraz zwiększenie mocy strumienia. Zwiększenie mocy strumienia rzeki jest powodem niszczenia brzegów, erozji wgłębnej, uszkadzania budowli ubezpieczających brzegi, przepustów i mostów. Nielegalny pobór rumowiska rzecznego dodatkowo degraduje koryto rzeczne, co przejawia się w zniszczeniu obrukowania cieku. Ramowa Dyrektywa Wodna Unii Europejskiej stwarza znakomite narzędzie do tworzenia planów renaturyzacji koryt, odtwarzania ich charakteru meandrującego lub roztokowego, a w konsekwencji do przywrócenia warunków ekologicznych świadczących o dobrym lub bardzo dobrym stanie rzeki. Aby uzyskać akceptację i pomoc społeczeństwa na działanie mające na celu ochronę środowiska i renaturyzację rzek, należy prowadzić kampanie informacyjne wśród młodzieży. Istotą powodzenia konsultacji społecznych jest zaangażowanie wysoko wykwalifikowanych fachowców, którzy przekażą niezbędną wiedzę społeczeństw. Podziękowanie Autorzy pragną podziękować pracownikom Ministerstwa Rolnictwa, Leśnictwa, Środowiska i Ochrony Przyrody Kraju Związkowego Turyngii, Knutowi Rommelowi i Wiesławowi Śmieszko za dostarczenie materiałów niezbędnych do przygotowania niniejszego artykułu. Również dziękujemy za fachowe dyskusje zarówno te podczas spotkań seminaryjnych w ramach programu Leonardo da Vinci jak i te kuluarowe oraz zupełnie nieformalne. Źródła DVWK Merkblatt 137 (1999): Richtlinien für den ländlichen Wegebau. DVWK Merkblatt 232 (1991): Fischaufstiegsanlagen. Knauf D Computerprogramm Hydra WSP- PSW-Knauf, Buchenstraße 1, Seeheim- Jugenheim. Konieczny R., Siudak M., Sprawozdanie z działań w celu informowania społeczeństwa i z konsultacji społecznych dotyczących Harmonogramu i programu prac związanych ze sporządzaniem planów gospodarowania wodami dla obszarów dorzeczy wraz z zestawieniem działań, które należy przeprowadzić w drodze konsultacji społecznych. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Oddział w Krakowie. Korpak J., Krzemień K., Radecki-Pawlik A., Wpływ czynników antropogenicznych na zmiany koryt cieków karpackich. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich. Tech. Inf. Wsi, PAN Oddz. w Krakowie 4, Monografia 88 str. 22

23 Radecki-Pawlik A., Pobór żwiru i otoczaków z dna potoków górskich. Aura Ochrona Środowiska, Sigma-NOT, 3, str Ramowa Dyrektywa Wodna (RDW) Dyrektywa 2000/60/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej Thüringer Ministerium für Landwirtschaft, Naturschutz und Umwelt TMLNU (1996): Fließgewässerlandschaften in Thüringen. Einführung und Richtlinien zur naturnahen Unterhaltung und zum Ausbau von Fließgewässern Erfurt. Wyżga B., Amirowicz A., Radecki-Pawlik A., Zawiejska J., Hydromorphological conditions, potential fish habitats and the fish community in a mountain river subjected to variable human impacts, the Czarny Dunajec, Polish Carpathians. River Research and Applications. Volume 25 Issue 5, str Wyżga B., Zawiejska J., Radecki-Pawlik A., Określenie wielkości wcięcia się rzek i jego wpływu na hydraulikę przepływów wezbraniowych przykłady z rzek karpackich. Landform Analysis, Vol. 9, str

24 Urządzanie gruntów rolnych na przykładzie Polski i Niemiec dr inŝ. Stanisław Bacior, dr hab. inŝ. Urszula Litwin, prof. UR Kraków Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Wprowadzenie Układ przestrzenny wsi Polskiej jest wynikiem wielowiekowych przeobrażeń strukturalnych uwarunkowanych stosunkami społecznymi, polityką gospodarczą a także ograniczeniami przyrodniczymi. Zmieniające się warunki gospodarowania a także konieczność dostosowania struktury przestrzennej Polskich gospodarstw do struktur Unijnych wymuszają działania zmierzające do jej przekształcenia i przez to zwiększenia ich opłacalności i konkurencyjności. Strategia rozwoju rolnictwa polskiego zmierza w kierunku rolnictwa nowoczesnego, sprawnego pod względem technicznym i ekonomicznym, przyjaznego dla ludzi i środowiska, opartego głównie na gospodarstwach rodzinnych. Tempo zmian na polskiej wsi zależeć będzie od dynamiki zmian strukturalnych i technologicznych w całej gospodarce. Aby rozwój terenów wiejskich był zrównoważony i harmonijny musi dotyczyć równocześnie gospodarki, osadnictwa wraz z infrastrukturą techniczną i ochrony środowiska [Pijanowski 1996]. Głównym działaniem ukierunkowanym na poprawę warunków gospodarowania rodzinnych przedsiębiorstw rolniczych jest proces scalania gruntów realizowanego w procesie kompleksowego urządzania obszarów wiejskich. Proces ten jednak przebiega odmiennie w sąsiadujących z nami Niemczech co głównie związane jest z bardzo dobrze rozwiniętym w tym zakresie prawem oraz niemniej ważnym pozytywnym podejściem zarówno władz jak i beneficjentem tych prac czyli społecznością wiejską. Struktura własnościowa i obszarowa gospodarstw Polskich Znamienną cechą polskiego rolnictwa jest obecność dwóch sektorów własnościowych: prywatnego (indywidualnego) i publicznego, a do bezprecedensowych w grupie państw postkomunistycznych należy fakt dominacji w całym okresie powojennym sektora prywatnego. Zaraz po zakończeniu II wojny światowej (1950) gospodarował on na 89,5% pow. użytków rolnych, by następnie, w warunkach polityki uspołeczniania" tego sektora gospodarki (do 1990), zmniejszyć udział gospodarstw prywatnych do poziomu 78,6%. Uruchomienie od 1990 wolnorynkowych mechanizmów gospodarki, w tym procesów reprywatyzacji, sprawiło, że indywidualne gospodarstwa rolne zajmują obecnie aż 92,3% ogólnego areału użytków rolnych, dostarczając 89,8% globalnej wartości produkcji krajowego rolnictwa [PEP 2003]. Dziedzictwem minionych czasów, w tym powojennej polityki zakładania wielkoobszarowych gospodarstw państwowych, są znaczące różnice przestrzenne udziału gospodarstw indywidualnych w ogólnej pow. użytków rolnych. Widoczne zarówno w skali województw, jak i powiatów, przejawiają się one najogólniej w wysokim udziale sektora państwowego na terenach zachodniej i północnej Polski (np. w woj. lubuskim i zachodniopomorskim gospodarstwa państwowe zajmują 38,8% ogólnego areału użytków rolnych) w przeciwieństwie do terenów środkowo-wschodniej części kraju, zdominowanej przez indywidualne gospodarstwa, z najwyższym udziałem w woj. mazowieckim i podlaskim (94,6%) oraz świętokrzyskim i lubelskim, średnio 92,5% pow. użytków rolnych, rys. 1. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech polskiego rolnictwa, stanowiącą zarazem barierę jego modernizacji i wzrostu dochodowości jest silne rozdrobnienie gospodarstw indywidualnych. Wśród 2 min 182 tyś. ich ogólnej liczby (1999) aż 26% to gospodarstwa o powierzchni poniżej 2 ha, a dalszych 33,8% zajmuje pow. od 2 do 5 ha [PEP 2003]. 24

25 Rys. 1: Udział gospodarstw indywidualnych w ogólnej powierzchni użytków rolnych [PEP 2003] Udział w ogólnej liczbie indywidualnych gospodarstw rolnych (w %) Udział indywidualnych gospodarstw rolnych w ogólnym areale uŝytków rolnych (w %) Klasy wielkościowe indywidualnych gospodarstw rolnych (w ha) Rys. 2: Zmiany struktury wielkościowej indywidualnych gospodarstw rolnych w latach 1950, 1970, 1999 [PEP 2003] 25

26 Reprezentują one zatem łącznie 59,8% wszystkich indywidualnych gospodarstw kraju, a w ich dyspozycji znajduje się 22,3% ogólnej pow. użytków rolnych (rys. 2). Tę kategorię wielkościową gospodarstw znamionuje zarazem wyjątkowo silna trwałość pod względem strukturalnego udziału w powojennym pięćdziesięcioleciu, pomimo spadku ich liczebności w okresie aż o 31,1%. Za korzystny trend uznać należy wzrost liczby gospodarstw o pow. 10 i więcej ha (z 12% do 17,1%), na które przypada aktualnie ponad połowa (52,8%) ogólnego areału użytków rolnych [PEP 2003]. Największym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych charakteryzują się województwa południowe i południowo-wschodnie Polski. Bezwzględny pierwszeństwo przypada tu woj. małopolskiemu, gdzie 87,4% wszystkich indywidualnych gospodarstw stanowią gospodarstwa bardzo małe i małe (poniżej 5 ha) obejmują one 67,2% ogólnej pow. użytków rolnych. Nieznacznie ustępuje mu woj. podkarpackie, gdzie przedmiotowe wskaźniki przyjmują odpowiednio wartość 84,3% oraz 60,5%. Wymienione woj. legitymują się jednocześnie najmniejszą w skali kraju średnią powierzchnią indywidualnego gospodarstwa rolnego, która wynosi 3 ha w woj. małopolskim i 3,3 ha w woj. podkarpackim, przy średniej ogólnopolskiej 6,6 ha (rys. 3). Rys. 3: Przeciętna powierzchnia indywidualnych gospodarstw rolnych według województw [PEP 2003] Zdecydowanie inaczej przedstawia się struktura gospodarstw rolnych w województwach północnych i zachodnich Polski, gdzie na 1 gospodarstwo rolne przypada średnio od 10 ha (woj. lubuskie) do 15,7 ha (woj. warmińskomazurskie). W tym regionie Polski większa część użytków rolnych należy do gospodarstw wielkoobszarowych (20 i więcej ha, rys. 3). Kolejną bardzo istotną cechą silnie rozdrobnionych, gospodarstw indywidualnych jest powszechność występowania tzw. rozłogu. Zjawisko to polega na tym, że na małoobszarowe z reguły gospodarstwo składa się od kilku do kilkunastu a nierzadko więcej odrębnych, położonych z dala od siebie działek. Rozrzucone w różnych częściach wsi, niekiedy położone także w sąsiednich wsiach, stanowią konsekwencję licznych podziałów rodzinnych pierwotnie większych gospodarstw, nowych zakupów ziemi oraz dziedziczenia. Rozłogowe gospodarstwa rolne są typowe przede wszystkim dla regionu Karpat i Pogórza Karpackiego. Powyższa okoliczność w połączeniu z dominacją gospodarstw małoobszarowych stwarza szczególnie niekorzystne warunki m.in. z punktu widzenia możliwości racjonalizacji i obniżenia kosztochłonności produkcji rolnej [PEP 2003].

27 Zakres prac scaleniowych prowadzonych w Polsce Zakres prac poprawiających organizację przestrzenną gospodarstw rolnych w Polsce spronej dokonano w Polsce na powierzchni r. W roku 1999 poprawy struktury agrarwadza się do scaleń bądź wymian gruntów. Ich ha, w tym scalenia gruntów zaledwie na powierzchni 2719 ha. Podstawową przyczyną te- rozmiar w ostatnim 30-leciu przedstawiono na rysunku 4. Prace scaleniowo wymienne do go zjawiska jest nie tylko dotychczasowy brak lat 80. były prowadzone w szybkim tempie (po środków finansowych na te zabiegi ale malejące zainteresowanie rolników scaleniami i wy- ok tyś. ha rocznie), a w latach 80- tych znacznie wolniej ( tyś. ha) [Woch mianami gruntów realizowanymi w ramach 2001]. W latach 90. powierzchnia objęta tymi kompleksowego programu urządzania terenów rolnych. pracami corocznie systematycznie się zmniejszała, praktycznie do poziomu zerowego w Rys. 4: Zakres prac scaleniowych i wymiany gruntów wykonywanych w Polsce w latach [Woch 2001] Prace urządzeniowo-rolne prowadzone w Niemczech Organizacja praz urządzeniowo rolnych u naszego zachodniego sąsiada wygląda następująco. W każdym niemieckim Landzie (odpowiednik naszego województwa) działają urzędy ds. rozwoju obszarów wiejskich, których zadaniem jest koordynacja wszystkich prac związanych z procesem urządzeniowo-rolnym. W Niemczech wyróżnia się kilka typów postępowania urządzeniowo-rolnego: Postępowanie podstawowe którego głównym celem jest polepszenie warunków pracy i produkcji w rolnictwie i leśnictwie równolegle ze wspieraniem rozwoju terenu. Ten typ zabiegów urządzenioworolnych obejmuje jedną lub kilka wsi. Jest to najczęściej występujący typ postępowania, wykorzystujący większość środków urządzeniowo-rolnych (budowa dróg, porządkowanie terenów zabudowanych,

28 ochrona gleb, ochrona i kształtowanie krajobrazu), Postępowanie uproszczone którego celem jest poprawa jednego elementu, np. poprawę kształtu działek. Stosuje się go, gdy inne elementy struktury przestrzennej obszaru nie wymagają korekt (np. sieć dróg jest dobrze rozwinięta). Postępowanie to jest rzadko stosowane, Postępowanie około-inwestycyjne celem tego postępowania jest wprowadzenie w Podsumowanie Na rozwiązanie problemu niekorzystnego rozłogu gruntów w Polsce w tempie realizowanym w ostatnich 10 latach (po tyś. ha rocznie), potrzebne jest prawie 150 lat. Potrzeby prac urządzeniowo rolnych w Polsce szacuje się na około 4 mln ha użytków rolnych, (20% powierzchni użytków rolnych a w terenach wyżynnych nawet 55%). Przy czym nie są to jedynie same scalenia gruntów, ale także wymiany gruntów i związane z nimi takie zabiegi jak np.: zmiana użytkowania gruntów, utwardzenie dróg itp. Dla sprawnej realizacji kompleksowej przebudowy struktury przestrzennej gruntów muszą być stworzone warunki organizacyjno prawne a samo scalenie czy wymiana gruntów nie może strukturę przestrzenną nowego elementu (autostrady, linii kolejowej, itp.) tak, aby funkcje pełnione przez dany obszar nie zostały zakłócone, Wymiana gruntów celem jest poprawa struktury agrarnej poprzez dobrowolną wymianę ziemi między właścicielami. Ten typ postępowania jest czasem stosowany w celu przeprowadzenia przedsięwzięć prokrajobrazowych (np. renaturyzacja cieku, stworzenie terenów służących rekreacji). ograniczać się tylko do likwidacji rozłogu, ale musi uwzględniać również założenia kompleksowego rozwoju wsi ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb społeczności lokalnej. Dopiero działanie w zgodzie z naturą i w miarę możliwości, potrzebami ludności zapewni pełny sukces przedsięwzięcia, jakim jest przebudowa struktury gruntowej obszarów wiejskich. Bogate doświadczenia innych krajów zwłaszcza Niemiec powinny stać się dla nas inspiracją do zmiany w zakresie prawa i procedur aby tak ważny proces jakim jest kompleksowe urządzanie terenów był z jednej strony skuteczny i jednocześnie nie zakłócał elementów krajobrazu a także budził akceptację społeczności lokalnej. Źródła Bacior S Wpływ projektowanej autostrady na wartość gruntów w aspekcie ich rolniczego wykorzystania. Rozprawa doktorska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie. Pijanowski Z Budowa autostrad a problemy kształtowania i rozwoju terenów wiejskich, Problemy budowy i eksploatacji autostrad w Polsce, str Popularna Encyklopedia Powszechna [PEP 2003] Atlas Polski tom 1 przyroda, społeczeństwo, gospodarka. Oficyna wydawnicza Fogra, Kraków. Woch F Optymalne parametry rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych dla wyżynnych terenów Polski. Pamiętnik Puławski Rozprawa habilitacyjna. Puławy. 28

29 Systemy gromadzenia, przetwarzania i udostępniania geoinformacji w Turyngii jako przykład wprowadzania w Ŝycie dyrektywy INSPIRE dr inŝ. Andrzej Borowiecki Katedra Geodezji Opis dyrektywy INSPIRE dostępny na stronie internetowej: geoportal.gov.pl Projekt geoportal.gov.pl to infrastruktura węzłów Krajowej Infrastruktury Informacji Przestrzennych (KIIP) w Polsce, współpracujących ze sobą i świadczących usługi: od wyszukiwania i udostępniania danych, aż do ich analizy zgodnie z dyrektywą INSPIRE. Została ona zaproponowaną przez Komisję Europejską w czerwcu 2004 tworząc ramy prawne dla ustanowienia i funkcjonowania Infrastruktury Informacji Przestrzennej w Europie. Celem tej dyrektywy jest wspieranie działań w zakresie ochrony środowiska, oraz mogących oddziaływać na środowisko. Działania te wiążą się z wprowadzaniem, monitorowaniem aktywności i oceną strategii zaangażowanych społeczności na różnych poziomach, od poziomu lokalnego, przez krajowy aż po poziom europejski. INSPIRE łączy w jeden spójny system infrastruktury informacji przestrzennej tworzone w różnych krajach członkowskich. Infrastrukturę Informacji Przestrzennej tworzą: metadane, zbiory danych przestrzennych oraz usługi danych przestrzennych, usługi i technologie sieciowe, porozumienia w sprawie Typy usług określone przez dyrektywę INSPIRE Wyszukiwanie Do obowiązków krajów członkowskich należy ustanowienie i prowadzenie usługi wyszukiwania umożliwiającej wyszukiwanie zbiorów oraz usług danych przestrzennych na podstawie zawartości odpowiadających im metadanych oraz umożliwiające wyświetlanie zawartości metadanych. Przeglądanie Kraje członkowskie powinny umożliwiać: wyświetlanie, nawigowanie, powiększanie i pomniejszanie, przesuwanie lub nakładanie na siebie zbiorów danych przestrzennych wspólnego korzystania, dostępu i użytkowania oraz mechanizmy kontroli i monitorowania. W założeniach dyrektywy INSPIRE określa się, że: w państwach członkowskich infrastruktury informacji przestrzennej powinny być zaprojektowane tak, aby zapewnić przechowywanie, udostępnianie oraz aktualizację danych; dane przestrzenne pochodzące z różnych źródeł powinny być zapisane i łączone w jednolity sposób umożliwiający wspólne korzystanie z nich przez wielu użytkowników i wiele aplikacji; różne organy publiczne winny umożliwiać innym organom wspólne korzystanie ze zgromadzonych danych; warunki udostępniania danych przestrzennych nie powinny bezzasadnie ograniczać ich szerokiego wykorzystywania; wyszukiwanie danych przestrzennych, ocena ich przydatności dla określonego celu oraz zapoznanie się z warunkami ich wykorzystywania winny być łatwe i przejrzyste. oraz wyświetlanie informacji z legendy i wszelkiej istotnej zawartości metadanych Pobieranie Usługa ta umożliwia pobieranie kopii całych zbiorów danych przestrzennych lub części takich zbiorów oraz, gdy jest to wykonalne, dostęp bezpośredni do tych zbiorów Przekształcania Zgodnie z dyrektywą kraje członkowskie powinny ustanowić i prowadzić sieć usług takich jak przekształcenie zbiorów danych 29

30 przestrzennych w celu osiągnięcia interoperacyjności. Dodatkowe usługi Oprócz usług wymaganych przez dyrektywę INSPIRE konieczne są usługi dodatkowe. Istnieje potrzeba uruchomienia usług rejestrów (registry services), które zawierają dane na temat dostępu do zasobów opisujących dane, umożliwiając w ten sposób poprawne przetwarzanie i interpretację samych danych. WdraŜanie dyrektywy INSPIRE w Turyngii Landesamt für Vermessung und Geoinformationen w Turyngii realizuje zadania opisane w dyrektywie INSPIRE tworząc następujące produkty: ALK zautomatyzowana mapa katastralna. DLM Cyfrowy model terenu zawierający obiekty w postaci wektorowej DGM Cyfrowy model rzeźby terenu. DTK Cyfrowa mapa topograficzna DOP Cyfrowe zdjęcia lotnicze ortofoto. Dostępność informacji w Internecie W celu zbadania możliwości jakie ma nawet anonimowy użytkownik, przetestowałem dwa systemy ATKIS i GEOPROXY logując się jako gość. ALB zautomatyzowana część opisowa katastru. System informacji o terenie ATKIS (Amtliches Topographisch-Kartographisches InformationsSystem), obejmuje swym zasięgiem całe Niemcy. 30

31 Umożliwia on wyświetlenie mapy wybranego fragmentu terenu praktycznie w dowolnej skali: a po dalszym powiększeniu zdjęć dowolnego obiektu, na których można dokonywać np. pomiarów długości i pola powierzchni: Dla zaznaczonego budynku pomierzono obwód 284 m, oraz pole powierzchni 2459 m 2. 31

32 GEOPROXY Obejmuje swoim zasięgiem całą Turyngię. Możliwe jest wyświetlenie w różnych skalach mapy wybranego fragmentu 32

33 A po dalszym powiększaniu można zobaczyć zdjęcia lotnicze wybranego fragmentu: Na tych zdjęciach można dokonywać pomiaru np. długości odcinka w tym wypadku długość ściany budynku wynosi 14 m. Możliwy jest również pomiar pola powierzchni wybranej działki np. tu m 2. To tylko wybrane możliwości uzyskania informacji o terenie jakie ma każdy użytkownik Internetu, bez specjalnych uprawnień do szerszego korzystania z zasobów. 33

34 Wnioski W obliczu wymagań stawianych przez dyrektywę INSPIRE konieczne wydaje się w procesie nowoczesnego kształcenia przyszłych geodetów zwrócenie szczególnej uwagi nie tylko na samą technologię wykonywania prac geodezyjnych, ale uwzględnianie w coraz szerszym zakresie zagadnień związanych z tworzeniem systemów informacji przestrzennej, ich stałą aktualizacją oraz z ich udostępnianiem wszelkim użytkownikom zarówno indywidualnym, jak również wszelkiego rodzaju instytucjom i przedsiębiorstwom. Proces ten powinien mieć charakter dynamiczny w miarę rozwoju systemów informacji przestrzennej w ramach studiów geodezyjnych prawdopodobnie wyłoni się specjalizacja kształcąca fachowców związanych z pracą w obsłudze tych systemów. Źródła geoportal.gov.pl ATKIS. Landesamt für Vermessung und Geoinformation. Erfurt GEODATEN. Anwendungen. Landesamt für Vermessung und Geoinformation. Erfurt Geodaten. Amtlich flächendeckend aktuell. Landesamt für Vermessung und Geoinformation. Erfurt Bilanz Landesamt für Vermessung und Geoinformation. Erfurt

35 Usługi sieciowe infrastruktury informacji przestrzennej (Dyrektywa IN- SPIRE) dr inŝ. Ireneusz Borowiecki Katedra Geodezji Wprowadzenie W dobie rewolucji technologicznej wyraźnie wzrosło zapotrzebowanie na uporządkowane i usystematyzowane dane w postaci elektronicznej, jednak mnogość zadań związanych z zarządzaniem olbrzymimi zasobami informacyjnymi, ich przechowywaniem i udostępnianiem, wymaga zastosowania najnowocześniejszych rozwiązań. Dynamiczny rozwój technologiczny w decydującym stopniu wpłynął na upowszechnienie się szeroko pojętej informatyzacji oraz ułatwienie dostępu do efektywnych w funkcjonowaniu i wydajnych technologii informatycznych. Współczesne technologie informatyczne, zastosowanie wielozadaniowych systemów informacyjnych dokonały przełomu w zakresie gromadzenia i przetwarzania informacji przestrzennej. Równocześnie proces unowocześniania technik pomiarowych (np.: technologia GPS, LIDAR) sprzyja dynamicznemu rozwojowi metod pozyskiwania danych przestrzennych. Rys. 1: Geoportal INSPIRE [ Uchwalona przez parlament europejski Dyrektywa INSPIRE ustanawia przepisy ogólne służące utworzeniu infrastruktury informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej dla celów polityk wspólnotowych w zakresie ochrony środowiska oraz polityk lub działań mogących oddziaływać na środowisko. Przez infrastrukturę informacji przestrzennej rozumiemy metadane, zbiory danych przestrzennych oraz usługi danych przestrzennych, usługi i technologie sieciowe, porozumienia w sprawie wspólnego korzystania, dostępu i użytkowania oraz mechanizmy kontroli i monitorowania, procesy i procedury ustanowione, stosowane lub udostępniane zgodnie z niniejszą dyrektywą [INSPIRE 2007]. INSPIRE opiera się na infrastrukturach informacji przestrzennej ustanowionych i prowadzonych przez państwa członkowskie. Do interesujących zagadnień Dyrektywy IN- SPIRE, na które zwrócił szczególną uwagę autor artykułu należą usługi sieciowe (rys. 1). Wyjazd do Turyngii w ramach projektu Dyrektywa INSPIRE, jako nowe wyzwanie dla nowo- 35

36 czesnego kształcenia akademickiego w zakresie geodezji umożliwił poznanie niemieckich doświadczeń z wdrażania Dyrektywy INSPIRE w zakresie usług sieciowych. Usługi sieciowe w myśl ustaleń Dyrektywy IN- SPIRE powinny między innymi zapewniać: usługi wyszukiwania, umożliwiające wyszukiwanie zbiorów oraz usług danych przestrzennych na podstawie zawartości odpowiadających im metadanych oraz umożliwiające wyświetlanie zawartości meta danych, usługi przeglądania, umożliwiające co najmniej: wyświetlanie, nawigowanie, powiększanie i pomniejszanie, przesuwanie lub nakładanie na siebie zbiorów danych przestrzennych oraz wyświetlanie informacji z legendy i wszelkiej istotnej zawartości meta danych, usługi pobierania, umożliwiające pobieranie kopii całych zbiorów danych przestrzennych lub części takich zbiorów oraz, gdy jest to wykonalne, dostęp bezpośredni, usługi przekształcania, umożliwiające przekształcenie zbiorów danych przestrzennych w celu osiągnięcia interoperacyjności, usługi umożliwiające uruchamianie usług danych przestrzennych. Dla prawidłowej realizacji powyższych zadań w Turyngii zastosowano internetowe geoportale informacyjne (rys. 2), które zostały zaprezentowane podczas seminariów i wystąpień. Doświadczenia zdobyte przez autora artykułu w dużym stopniu zostaną wykorzystane do modyfikacji tematyki przedmiotów prowadzonych w Katedrze Geodezji, na Wydziale Inżynierii Środowiska i Geodezji Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Rys. 2: Geoportal federalny [geoportal.bkg.bund.de] i Turyngii [ Przykładowy system informacyjny (Landentwicklung-online) Geoportal Landentwicklung-online (LE-O) zaprojektowano i wdrożono w Urzędzie ds. Rozkretnych informacji na temat rozpoczętych lub System LE-O pozwala na wyszukiwanie konwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych zrealizowanych projektów urządzeniowo w Meiningen dla potrzeb zarządzania informacją dotyczącą zagospodarowania terenu w Tuwe (mapy statyczne bez możliwości zmiany rolnych, dostarcza dane statystyczne i maporyngii. treści mapy). Zawiera kompletny zasób informacji na temat konkretnych postępowań i 36

37 projektów (rys. 3), przy czym użytkownik posiada możliwość zapisania informacji w postaci plików PDF. Zasoby informacyjne systemu podlegają procesowi bieżącej aktualizacji (uaktualnianie online w strefach chronionych hasłem dostępu). System LE-O działa na różnych platformach systemowych oraz komunikuje się z innymi systemami informacyjnymi poprzez wymianę plików. Posiada proste w obsłudze hasłowe wyszukiwanie danych i czytelny interfejs. Aktualnie projektowana jest funkcja WebGIS (termin wdrożenia 2010 rok) spełniająca wytyczne Dyrektywy INSPIRE oraz ustawy Turyngii (GDI-Th). W procesie programowania niniejszej funkcji zastosowano wolne oprogramowanie (open source): platformę do publikacji danych przestrzennych i aplikacji interaktywnych map w internecie (UMN Mapserwer), platformę zarządzania danymi przestrzennymi (Mapbender) oraz obiektowo relacyjny system zarządzania bazami danych (PostgreSQL DB). WebGIS umożliwia export plików z danymi obiektów scaleniowych w postaci shp (program DAVID), import plików shp do bazy danych PostreSQL (supprort-gis), przygotowanie WMS, WFS (UMN Mapserwer). Rys. 3: Geoportal Landentwicklung-online [ Proponowane rozszerzenie treści nauczania W programie nauczania na Kierunku Geodezja i Kartografia tematyka infrastruktury informacji przestrzennej poruszana jest między innymi na następujących przedmiotach: wprowadzenie do geomatyki, technologia informacyjna, systemy informacji przestrzennej, informatyka w geodezji, przedmioty do wyboru. W wyniku zdobytych doświadczeń podczas pobytu w Turyngii zostanie położony większy nacisk na metody pozyskiwania, przechowywania i przetwarzania informacji przestrzennej, szczególnie uwzględniając założenia Dyrektywy INSPIRE (usługi sieciowe). Do ważniejszych proponowanych zmian między innymi należą: w miejsce bazy danych Microsoft Access wprowadzenie MySQL (tworzenie warstwy opisowej systemów informacyjnych), rozbudowanie tematyki związanej z integracją informacji opisowej i graficznej, a w tym procesu wyszukiwania i przeglądania informacji przestrzennej na podstawie konstruowanych zapytań (rys. 4 i 5), rozwinięcie materiału dotyczącego transmisji danych oraz wzajemnej komunikacji 37

38 systemów informacyjnych (proces wymiany plików), zwiększenie ilości praktycznych ćwiczeń związanych z systemami informacji przestrzennej (tworzenie i zastosowania numerycznego modelu terenu), wprowadzenie do programu zajęć technologii opracowania wizualizacji numerycznego modelu terenu (rendering i animacje). Transformacja Rys. 4: Wyszukiwanie informacji przy zastosowaniu aplikacji Bentley MicroStation Rys. 5: Wyszukiwanie informacji przy zastosowaniu aplikacji MicroStation GeoGraphics Podsumowanie Założenia Dyrektywy INSPIRE Parlamentu Europejskiego ustanawiającej infrastrukturę informacji przestrzennej w krajach Wspólnoty Europejskiej powinny znaleźć swoje odniesienie w realizowanym programie nauczania na kierunku Geodezja i Kartografia Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Wykorzystanie niemieckich doświadczeń zdobytych podczas praktycznego wdrażania ustaleń Dyrektywy INSPIRE, jest dla nas szczególnie pomocne w procesie ulepszania dydaktycznej oferty Uniwersytetu Rolniczego. Międzynarodowe wyjazdy stymulują nie tylko podnoszenie jakości nauczania, ale przede wszystkim przyczyniają się do poszukiwania nowoczesnych i sprawdzonych rozwiązań, które np.: w Turyngii przyniosły określone efekty. Wprowadzenie do przedmiotów nauczania nowych treści związanych z infrastrukturą informacji przestrzennej, zwiększy z pewnością atrakcyjność przyszłych absolwentów na unijnym rynku pracy. 38

39 Źródła Dyrektywa Parlamentu Europejskiego z dnia 14 marca 2007 ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (IN- SPIRE) nr 2007/2/WE

40 Zielona Strefa Ekologiczna, relikt przeszłości a przyszłość dr inŝ. Maciej BroŜek Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska INSPIRE jest dyrektywą zaproponowaną przez Komisję Europejską w czerwcu 2004 ustanawiającą legalne ramy dla ustanowienia i działania Infrastruktury Informacji Przestrzennej w Europie. Celem dyrektywy jest wspieranie działań dotyczących polityk wspólnotowych w zakresie ochrony środowiska oraz polityk lub działań mogących oddziaływać na środowisko. W szczególności działania te wiążą się z implementacją, monitorowaniem aktywności i oceną strategii zaangażowanych społeczności na różnych poziomach, od poziomu lokalnego, przez krajowy aż po poziom europejski. To między innymi dzięki Dyrektywie, takie projekty jak realizowany w Niemczech projekt Grünes band, ma szanse realizacji. W czasach po II Wojnie Światowej, gdzie nastąpił podział Europy, tereny stanowiące granicę między Wschodem a Zachodem, utworzyły pas terenu, tworząc jedyny w swoim rodzaju, ciąg ekologiczny. W Polsce granica ta przebiegała, wybrzeżem morza Bałtyckiego i nie podlegała takim restrykcjom jak w innych krajach. Rys. 2. Mapa przebiegu Zielonej Strefy w Niemczech (źródło: Materiały Ministerstwa Rolnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Turyngii) Rys. 1: Mapa przebiegu Zielonej Strefy w Europie (źródło: W Niemczech granica pomiędzy NRD a RFN, to strefa w której przez ponad 40 lat około 600 zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt żyło sobie spokojnie na ziemi niczyjej w otoczeniu wież strażniczych, metalowych ogrodzeń i innych zabezpieczeń. Ta spuścizna historyczna tworzy dziś łańcuch ekosystemów, który ciągnie się ponad 1300 kilometrową linią od Bałtyku na północy po góry Vogtland na południu, tworząc razem tzw. Grünes Band, czyli zieloną strefę. 40

41 W kraju związkowym Turyngia teren podlegający programowi grünes band, to obszar długości 763 km, który objęty jest specjalnym programem na rzecz ochrony bioróżnorodności gatunków świata roślin i zwierząt. Rys. 3: Widok na Zieloną Strefę w Niemczech (źródło: Materiały Ministerstwa Rolnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Turyngii) Urządzenia rolne w Turyngii służą kompleksowej reorganizacji przestrzeni równorzędnie traktowana poprawa warunków pracy i życia mieszkańców oraz minimalizacja negatywnego oddziaływania na środowisko. Z jednej strony uporządkowanie struktury przestrzennej (proces scalenia i wymiany gruntów) z drugiej ochrona i zabezpieczenie wartościowych elementów środowiska przyrodniczego, przy silnym zaangażowaniu lokalnej społeczności. Dzięki projektowi grünes band, jest szansa na uregulowanie stosunków własnościowych, wyprostowanie granic z jednoczesnym uwzględnieniem walorów historycznych, kulturowych oraz środowiskowych. W Polsce należy korzystać z zachodnich doświadczeń. Nasza przestrzeń rolnicza, zwłaszcza w województwie małopolskim, jest przestrzenią o skomplikowanej strukturze. Dotychczasowe sposoby prowadzenia prac urządzeniowych na obszarach wiejskich w Polsce nie w pełni zaspokajają potrzeby mieszkańców wsi. Inwestycje prowadzone są jako pojedyncze przedsięwzięcia, o wąskim zakresie rzeczowym a wiec nie zapewniają pełnej efektywności ekonomicznej, na miarę dzisiejszych potrzeb rolnictwa i rozwoju tych obszarów. Dlatego już na etapie kształcenia studentów przyszłych uczestników procesu kształtowania przestrzeni, należy uwzględnić wieloaspektowość podejścia do prac urządzeniowo rolnych, podkreślając role i zaangażowanie społeczności lokalnej na każdym etapie działania. Źródła Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. Ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE). Materiały Ministerstwa Rolnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Turyngii (TMLNU). 41

42 Wybrane aspekty urządzenioworolne na przykładzie Małopolski i Turyngii dr inŝ. Jacek Gniadek Katedra geodezji rolnej, Katastru i Fotogrametrii Wprowadzenie Przyjęta dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2007 roku ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE) nakłada na kraje członkowskie Unii obowiązek dostosowania się do ram przyjętego programu. Jednym z głównych założeń dyrektywy INSPIRE jest połączenie infrastruktury informacji przestrzennej z różnych krajów Unii Europejskiej w jeden spójny system. Do realizacji takiego zamierzenia niezbędne jest dostosowanie prawa w poszczególnych krajach członkowskich oraz procedur administracyjnych w ciągu 2 lat od chwili przyjęcia dyrektywy tj. 15 maja 2008 r. Możliwość szybkiego pozyskiwania aktualnej informacji w odniesieniu do wybranego obszaru dowolnego kraju Unii Europejskiej pozytywnie wpłynie na wiele aspektów społecznogospodarczych Wspólnoty Europejskiej. Jednym z elementów składowych obecnego systemu informacji przestrzennej w Polsce są dane pochodzące z katastru nieruchomości. Na podstawie tych danych można dokonać analizy wybranego obszaru, np. pod względem użytkowania gruntów, można również określić podstawowe parametry przestrzenne, charakteryzujące rozłóg istniejących działek i gospodarstw rolnych dla dowolnie wybranego obiektu. Powszechnie stosowane dziś cyfrowe systemy gromadzenia danych katastralnych, stwarzają szerokie możliwości zautomatyzowania wielu procesów, związanych zarówno z oceną istniejącego stanu gruntów rolnych, jak i z wykonaniem prac urządzenioworolnych, których celem jest przebudowa istniejącego stanu struktury przestrzennej gruntów rolnych. Stopniowe zaniechanie wykonywania prac scaleniowych w naszym kraju spowodowało, że obecny stan struktury przestrzennej wymaga intensywnych działań, które przyczynią się do jego przebudowy, stwarzając w efekcie nowe, optymalne pod względem ekonomicznym, warunki do rolniczego zagospodarowania gruntów. Działania takie powinny być prowadzone w sposób kompleksowy a przebudowa istniejącego stanu gruntów rolnych powinna być zgodna z głównym kierunkiem przemian, uwzględniającym wszystkie aspekty życia społeczno-gospodarczego. Urządzenia rolne na przykładzie Turyngii Polska, jak i Wschodnie Niemcy to obszary, które borykały się z podobnymi problemami społeczno-gospodarczymi przez ostatnie kilkadziesiąt lat. Zmiany, jakie zaistniały w minionym okresie czasu, miały istotny wpływ na obecny stan struktury przestrzennej gruntów tak Polski, jak i Niemiec. Od momentu połączeniu NRD z RFN na terenie Niemiec Wschodnich prowadzone są intensywne prace urządzenioworolne, których efekty w znaczący sposób przyczyniają się do uporządkowania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Głównym narzędziem działań urządzenioworolnych jest Federalna ustawa o urządzeniach rolnych z 1976 r. Ustawa ta określa wielofunkcyjność zapisanych w niej instrumentów, pozwalających na poprawę struktury przestrzennej obszarów wiejskich poprzez odpowiednią koordynację działań w zakresie planowania przestrzennego. Turyngia, która znajduje się w środkowej części Niemiec Wschodnich, zbliżona pod wieloma względami do Małopolski, jest przykładem kraju, gdzie w intensywny sposób zmierza się do uporządkowania przestrzeni rolniczej, poprzez odpowiednią koordynację działań planistyczno-realizacyjnych. Główne zadania i obowiązki, wynikające z potrzeby dokonania zmian rolniczej przestrzeni, są realizowane w ramach Zintegrowanego rozwoju obszarów wiejskich. W jego zakres wchodzą między innymi: działania zmierzające do odnowy wsi, 42

43 prace związane z wykonaniem scaleń czy wymiany gruntów, wdrożenia projektów infrastrukturalnych dla obszarów wiejskich, porządkowanie stosunków własnościowych. Wśród istniejących przepisów prawnych, na szczególna uwagę zasługuje ustawa o dopasowaniu rolnictwa Turyngii, na podstawie której dokonywane jest ujednolicenie prawa własności do gruntu i budynków, co w konsekwencji wpływa na uporządkowanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Poza sprawdzonymi narzędziami z zakresu prawa w Turyngii, regionalne i lokalne działania na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, realizowane są w ramach tzw. programu LEADER, polegającego na wspieraniu przez lokalnych partnerów z danego terenu, regionalnych animatorów zajmujących się opracowywaniem strategii rozwoju obszarów wiejskich oraz Zintegrowanej Koncepcji Rozwoju Obszarów Wiejskich ILEK, tworzącej podstawy do wspólnie uzgodnionych i koordynowanych przedsięwzięć inwestycyjnych. Główne zadanie gospodarki ziemią na obszarze Turyngii podejmuje tzw. Inteligentny management, który obejmuje trzy sfery działalności: zagospodarowania, użytkowania i ochrony gruntów rolnych. Jego zakres obejmuje: ograniczenie przeznaczenia gruntów rolnych na cele nierolnicze, intensywniejsze wykorzystanie nieużytków, odnowę ekologicznych funkcji gleby, likwidację terenów zdegradowanych, poprawę rozłogu gruntów. W zakresie scalenia i wymiany gruntów w Turyngii obecnie realizowanych jest 60 projektów o łącznej powierzchni ha. Tak prowadzona polityka regionalna pozwala na realizacje wielu przedsięwzięć, których koordynacja umożliwia określenie wspólnego, najbardziej korzystnego dla danego obszaru kierunku rozwoju. Urządzenia rolne w Małopolsce W Polsce obowiązującym narzędziem prawnym w zakresie przebudowy wiejskich układów gruntowych jest Ustawa o scaleniu i wymianie gruntów z 26 marca 1982 r. Wiele mówiło się i mówi nadal na temat kompleksowego urządzania obszarów wiejskich, niestety ciągle widoczne są braki koordynacji działań w tym kierunku z planowaniem przestrzennym. Wdrożenie tego typu prac uzależnione jest zarówno od prowadzonej polityki rolnej państwa, dostępnych środków finansowych oraz inicjatywy lokalnych władz. Zmiany, jakich wymaga rolnicza przestrzeń produkcyjna Polski południowej, będą wymagały korekty zarówno w sferze obowiązującego ustawodawstwa, jak również tworzenia nowych instytucji wspomagających i koordynujących tego rodzaju działania. Obecny stan przestrzeni rolniczej jest niezgodny z wymogami stawianymi przez Unię Europejską. Konieczność wykonania prac urządzenioworolnych w naszym kraju wymaga stworzenia bardziej skutecznych narzędzi prawno-administracyjnych na wzór krajów posiadających duże doświadczenie w tym zakresie. Wdrożenie istniejących, sprawdzonych wzorców rozwiązań z innych krajów, mogłoby w znaczący sposób usprawnić procedurę wykonania takich prac, a tym samym przyczynić się do skrócenia czasu wykonania niezbędnych czynności i ograniczenia ponoszszonych nakładów finansowych. Obecny poziom techniki, pozwalający na automatyzację wielu zagadnień w dziedzinie geodezji, umożliwia tworzenie nowych narzędzi, a te pozwalają na szybsze i tańsze wykonanie takich czynności. Następstwem zastosowania tego typu rozwiązań jest obserwowany w ostatnich kilku latach wzrost ilości postępowań scaleniowych na obszarze Polski południowej. Niewątpliwie jest to również spowodowane koniecznością dostosowania polskiego rolnictwa do wymogów Unii Europejskiej, ale również dostępnością nowego narzędzia dla geodetów, jakim jest program komputerowy Informatyczna technologii scalania gruntów, przyczyniającego się do zautomatyzowania procesu scalenia gruntów. Należy jednak pamiętać, że prace urządzenioworolne powinny być poprzedzone badaniami, określającymi stopień zapotrzebowania na tego rodzaju działania. Dotychczasowe tradycyjne metody, wykorzystujące w tym celu wybraną losowo grupę gospodarstw 43

44 rolnych, były uciążliwe i pracochłonne. Ich uciążliwość polegała głównie na określaniu podstawowych parametrów rozłogu na podstawie istniejących podkładów mapowych i danych pochodzących z części opisowej operatu ewidencyjnego. Obecnie określenie stopnia zapotrzebowania na przebudowę wiejskich układów gruntowych, jak również stwierdzenie wymiernych korzyści, wynikających z przebudowy układu gruntowego scalenia gruntów można uzyskać w sposób automatyczny, wykorzystując do tego celu kolejne z dostępnych obecnie narzędzi informatycznych Program analizy rozłogu gruntów rolnych. Program ten wykorzystuje dane pochodzące z Propozycje zmian w metodyce nauczania Jak najszybsze wdrażanie w programie nauczania nowych rozwiązań technologicznych, wprowadzanych na rynku geodezji, co wiąże się z pozyskaniem środków finansowych. Takie postępowanie przyczyni się do wzrostu konkurencyjności absolwentów naszej uczelni na rynku pracy, również międzynarodowym. Wprowadzanie do procesu dydaktycznego nowoczesnych metod, opracowanych na naszej uczelni, umożliwiających samodzielne wykonanie oceny wiejskich układów Podsumowanie Pozostaje mieć nadzieję, że działania podejmowane w naszym kraju będą wzorowane na tych, stosowanych w innych krajach i narzędzia, jakimi obecnie dysponujemy, zmiany w numerycznej mapy ewidencji gruntów i budynków oraz części opisowej operatu ewidencyjnego, prowadzonego w systemie cyfrowym. Dostępność na polskim rynku niezbędnych narzędzi automatyzujących proces zarówno przebudowy, jak i oceny wiejskich układów gruntowych, otwiera nowy rozdział przemian rolniczej przestrzeni produkcyjnej naszego kraju. Pozostaje mieć nadzieje, że zmiany, które nastąpią w niedalekiej przyszłości, będą dokonywane w ramach kompleksowego urządzania obszarów wiejskich, prowadzonych na szeroką skalę, a nie jak to miało miejsce dotychczas jako projekty pilotażowo-wdrożeniowe. gruntowych w zakresie urządzeń rolnych, co niewątpliwie wpłynie na podniesienie kwalifikacji naszych studentów. Prezentacja informacji, obejmujących działalność pokrewnych instytucji w innych krajach, posiadających większe doświadczenia w zakresie zmian rolniczej przestrzeni produkcyjnej może zainspirować potencjalnych następców stanowisk kierowniczych naszego kraju do wdrażania sprawdzonych rozwiązań. polskim ustawodawstwie oraz przykłady sprawdzonych rozwiązań, pozwolą na szybszą i sprawniejszą przebudowę wiejskich układów gruntowych. Źródła Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 czerwca 2007 roku, ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE). Flurbereinigungsgesetz in der Fassung der Bekanntmachung vom 16. Märtz Ustawa z dnia 26 marca 1982 r. o scaleniu i wymianie gruntów. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o zagospodarowaniu przestrzennym. Materiały informacyjne Urzędu ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych w Meiningen (Kraj Związkowy Turyngia). Harasimowicz S Ocena i organizacja terytorium gospodarstwa rolnego, AR Kraków. Noga K. 2001: Metodyka programowania i realizacji prac scalenia i wymiany gruntów w ujęciu kompleksowym, Szkoła Wiedzy o Terenie, AR Kraków. Woch F Optymalne parametry rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych dla wyżynnych terenów Polski. Rozpr. Habil. Pamiętnik Puławski. 44

45 MoŜliwości fotogrametrycznych zastosowań bezzałogowych środków lotniczych dla systemu informacyjnego Rozwoju obszarów wiejskich online w kontekście unijnej dyrektywy INSPIRE dr inŝ. Bogdan Jankowicz Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Wprowadzenie Dyrektywa INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe) ustanawia infrastrukturę informacji przestrzennej w Unii Europejskiej. Zgodnie z jej zasadami interoperacyjności musi istnieć możliwość łączenia zbiorów danych przestrzennych oraz ich interakcji w spójny system, aby wartość dodana zbiorów i usług danych przestrzennych mogła zostać zwiększona. Interesującym przykładem wdrażania INSPIRE jest realizowany w Turyngii Rozwój obszarów wiejskich online, umożliwiający zdecentralizowane wprowadzanie informacji przez urzędy ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych. Trzon tego systemu informacyjnego tworzy: administracja (gminy i jednostki publiczne); gospodarka (inwestorzy i usługodawcy); obywatele (wnioskodawcy i uczestnicy postępowań). Tym zasadom ściśle podporządkowana jest niżej przedstawiona technologia pozyskiwania i opracowania fotogrametrycznego obrazów niskopułapowych z lotniczych platform bezzałogowych dla celów geodezji rolnej, tym bardziej, że rozwój techniki lotniczej, teleinformatyki i teledetekcji wpływa na wzrost zainteresowania małymi, bezzałogowymi środkami lotniczymi (BŚL). Ponadto, wspomniany wcześniej system online wdrażany na terenie Turyngii stał się inspiracją do przedstawienia przez autora tej metody fotogrametrycznej. Technologia ta mogłaby współdziałać z systemem online chociażby poprzez dostarczanie uzupełniających danych (obrazowych) z platform bezzałogowych do systemu. Stanowi ona ciekawą alternatywą dla tradycyjnego sposobu pozyskiwania danych geoprzestrzennych, o charakterze lokalnym, uzupełniającym i aktualizacyjnym szczególnie na terenach wiejskich. Podjęcie zagadnienia stosowania bezzałogowych fotogrametrycznych nalotów uzasadnia nie tylko fakt potrzeby ciągłej aktualizacji geoinformacji ze względu na wysoki rozwój gospodarczy, ale wymierne korzyści ekonomiczne, które wynikłyby z wdrożenia opisywanej technologii na skalę przemysłową, szczególnie, że wyniki tych analiz są obiecujące jeśli porównać opracowanie fotogrametryczne testowanego obszaru z wynikami pomiaru bezpośredniego w terenie. Faktem jest też, że obrazy satelitarne o wysokiej rozdzielczości, (Ikonos, QuickBird), stały się alternatywnym wobec zdjęć lotniczych źródłem danych obrazowych. Zalety techniki satelitarnej nad lotniczą przejawiają się głównie w rozdzielczości spektralnej i czasowej. Rejestracja w wielu zakresach spektralnych, w tym w bliskiej podczerwieni przyczynia się do najwłaściwszego rozpoznania upraw, zwłaszcza gdy uwzględnia się kalendarz fenologiczny. Jednakże przejście na cyfrowe kamery lotnicze likwiduje spektralną przewagę systemów satelitarnych. Pewną wadą obrazów satelitarnych jest ich relatywnie wysoki koszt oraz fakt, że dla satelity chmury są taką samą przeszkodą jak dla zobrazowania ze standardowego pułapu lotniczego (tutaj widać przewagę niskiego pułapu). Natomiast po stronie techniki lotniczej jest tworzenie dobrego modelu 3D, gdyż jak dotychczas satelitarne dokładności są mało konkurencyjne. Stąd też zainteresowania autora w kierunku lotów bezzałogowych dla określonych celów 45

46 fotogrametrycznych, mających zastosowania w geodezji rolnej. W odniesieniu do stosunkowo niewielkich obszarów, często pojedyńczych działek lub jeśli w grę wchodzi aktualizacja fragmentu terenu wcześniej realizowanego drogą tradycyjnego nalotu fotogrametrycznego (np. analizy lokalnego krajobrazu) platforma bezzałogowa, lotnicza wyposażona w odpowiednią kamerę, ze względu na swój charakter, wielkość, stosunkowo nieskomplikowaną obsługę, łatwość transportu do miejsca przeznaczenia, natychmiastową gotowość do zadań operacyjnych może stanowić interesującą alternatywę nie tylko dla standardowego, kosztownego i absorbującego nalotu fotogrametrycznego, ale również dla geodezyjnego pomiaru bezpośredniego. W wyniku realizacji lotów ze stosunkowo niskich wysokości nad terenem pozyskuje się zdjęcia w relatywnie dużej skali, za czym idzie odpowiednia precyzja, dokładność co znacznie obniża koszt późniejszego opracowania, jak również może mieć wpływ na zwiększenie częstotliwości aktualizacji. Wymagana jest jedynie odpowiednia precyzja sterowania lotem i wyborem ekspozycji, co można znacząco polepszyć poprzez kontrolę parametrów obrazu w czasie rzeczywistym podczas jego realizacji (podgląd telewizyjny lub zastosowanie telefonii komórkowej trzeciej generacji UMTS), a nadto aplikacja systemu automatycznej nawigacji na bazie GPS i elektronicznych układów żyroskopowych (kierowanie poprzez moduł autopilota platformą wzdłuż wcześniej wyznaczonej linii lotu oraz punktów zwrotu do kolejnych szeregów), przy jednoczesnym wykonywaniu zdjęć przez lekką kamerę (aparat fotograficzny) cyfrową. Takie rozwiązanie tym bardziej automatyzuje proces technologiczny opracowań fotogrametrycznych. Ideą proponowanego rozwiązania jest stworzenie niezależnego, prostego systemu lokalnego pozyskiwania danych geoprzestrzennych na bazie małych bezzałogowych platform lotniczych, realizujących obrazowania powierzchni terenu z niskiego pułapu lotniczego (generalnie do 200 m) z uwzględnieniem minimalizacji kosztów oraz zastosowaniem nowoczesnych technologii realizacji zdjęć. Rozwojowi pomiarów fotogrametrycznych przy wykorzystaniu bezzałogowych platform niskopułapowych sprzyja: tryb elastyczny z możliwością długiego lotu; brak czynnika ludzkiego poprzez zastosowanie autopilota (preprogramowanego); wysoka precyzja trajektorii lotu; latanie pod chmurami ; pozyskiwanie pełnego obrazu budynków na terenach o gęstej zabudowie, dzięki możliwości manewrowania; łatwy i tani system technicznej organizacji dla uzyskania wysokiej dokładności poprzez powtórzenia nalotów; dostarczanie nowych danych do kontroli i uzupełnienie danych już istniejących; zdalne pozyskiwanie danych z terenów niebezpiecznych dla życia ludzkiego; pozyskiwanie danych z obszarów niedostępnych dla bezpośredniego badania, np. pożary lasów, wybuchy wulkanów, toksyczne wycieki, transport niebezpiecznych środków, itp. 46

47 Ryc. 1: Przykładowa architektura systemu realizującego niskopułapowe obrazy z bezzałogowych platform lotniczych zrealizowana na bazie czterowirnikowego śmigłowca MD4-200 firmy Microdrones GmbH Fotogrametryczne zastosowania zdjęć niskopułapowych o zasięgu lokalnym na terenach wiejskich (na przykładzie Folwarku w Mściwojowie) Jako przykład zrealizowano seryjne zdjęcia niskopułapowe z nalotu BŚL z zastosowaniem aparatu fotograficznego Canon IXUS 900 Ti z wysokości typowej ok. 100 m, z tym, że do ostatecznego opracowania wybrano najbardziej optymalne pod względem fotogrametrycznym. Na podstawie obliczonych wartości elementów orientacji zdjęć dokonano również oceny stabilności niskopułapowego lotu fotogrametrycznego, która stanowi podstawę dla uzasadnienia przydatności przyjętej metody dla lokalnych opracowań fotogrametrycznych, mając na uwadze warunek: (dφ/dt; dω/dt; dχ/dt; dh/dt; dv/dt) 0, przy czym: φ, ω, χ elementy kątowe orientacji zdjęcia; H wysokość lotu BŚL; v prędkość lotu; t czas lotu. Osnowę dla przeprowadzanego nalotu stanowiła gęsta sieć fotopunktów / punktów kontrolnych, rozmieszczonych równomiernie na obiekcie, celem umożliwienia bardziej wnikliwych badań poszczególnych zdjęć w serii. Jak wykazały badania wybrane do opracowania zdjęcia charakteryzowały się wartościami EOZ typowymi (dopuszczalnymi), gdyż analiza dokładności określenia punktów (w tym punktów kontrolnych) wskazuje na dobrą jakość geometryczną jak również fototechniczną zrealizowanych zdjęć niskopułapowych. 47

48 Ryc. 2: Projektowany plan nalotu obiekt Mściwojów Ryc. 3: Przykładowe zdjęcia niskopułapowe obiektu Mściwojów (woj. dolnośląskie) 48

49 Z raportu opracowania stereopary przedstawiającej ruiny pałacu wynika, że: średni błąd kwadratowy poszczególnych współrzędnych wynosi: M x = 0,04m, M y = 0,03m, M z = 0,03m, Spełnia to wymogi do sporządzania map topograficznych w skali 1: Po wykonaniu orientacji wygenerowano fragment ortofotomapy (ryc.4) zawierający badany obiekt. Ryc. 4: Fragment opracowania (ortofotomapy) obrazu, przedstawiającego ruiny pałacu w Mściwojowie Aplikacje opracowań z BŚL do wirtualnych globów, wspomagające prace planistyczne Obrazy satelitarne prezentowane w wirtualnych globach nie zawsze zapewniają wystarczości, co można osiągnąć poprzez wklejenie rozpatrywanym terenie) zwiększenie rozdzielczającą rozdzielczość, stąd często w pracach obrazu, a nawet opracowania fotogrametrycznego, wygenerowanego na bazie zdjęć ni- planistycznych-projektowych, czy właśnie scaleniowych może mieć znaczenie lokalne (na skopułapowych. Aplikacje opracowań z BŚL dla wirtualnych globów Interesujące mogą być aplikacje opracowań obrazów niskopułapowych z BŚL do wirtualnych globów, które mogą być przydatne w prognozowaniu i monitorowaniu rozwoju obszarów wiejskich. Propozycja autora, to prosta aplikacja zrealizowanych wcześniej opracowań z BŚL (obra-

50 zów, ortofotomap, DSM/DTM) do wirtualnych globów (Google Earth) jako obrazów wstawianych w standardowym formacie JPG, również jako obrazów wklejanych w teren. Nakładany obraz musi być zorientowany na północ i przedstawiać wiernoodległościowe odwzorowanie walcowe powierzchni Ziemi (Lat/Lon WGS84). Jedna z opcji programu pozwala na zamieszczenie obrazów przez użytkowników serwisu, często w miejscach gdzie brak jest jakiejkolwiek informacji o terenie, dzięki czemu Google Earth zyskuje na poprawie rozdzielczości oraz precyzji. Na rysunkach poniżej przedstawiono obrazy przed i po wprowadzeniu zdjęcia obszaru testowego, jakim był teren folwarku w Mściwojowie w woj. dolnośląskim. Rys. 5: Obraz przedstawiający folwark oraz ruiny pałacu w Mściwojowie pozyskany z Google Earth Reasumując, pomyślny wynik przeprowadzonych testów potwierdził przydatność badanych obrazów i przedstawionej technologii dla celów uzupełniania i aktualizacji danych geoprzestrzennych oraz szybkiego monitorowania środowiska o zasięgu lokalnym. Zastosowanie opisywanej metody ma uzasadnienie nie tylko techniczne (dokładność, szybkość, ergonomia) ale również ekonomiczne. Zalety przedstawionej przez autora technologii to m. in.: duża ilość spostrzeżeń (obrazów) nadliczbowych (możliwość eliminacji gorszych jakościowo obrazów) w przypadku zdjęć wykonywanych seryjnie; stałość orientacji wewnętrznej w danej serii; wysoka precyzja i jako jej pochodna dokładność odwzorowania położenia obiektów na zdjęciu; niski koszt platformy bezzałogowej oraz sensora (kamery), i ich uniwersalność; zdjęcia można opracowywać zarówno jako wybiórcze stereogramy jak i blokowo z za- 50

51 stosowaniem aerotriangulacji, podobnie jak w metodach standardowych; ze względu na aktualizacyjno-uzupełniający charakter technologii, plan nalotu fotogrametrycznego może być realizowany wybiórczo-precyzyjnie, zgodnie z rzeczywistymi potrzebami pokrycia terenu obszarem opracowania, a więc niekoniecznie według standardowych zasad przebiegu linii lotu jak to ma miejsce przy planowaniu tradycyjnego nalotu na większych obszarach; istnieje prosta możliwość aplikacji zdjęć i opracowań niskopułapowych do wirtualnych globów. Rys. 6: Obraz podobnego obszaru folwarku z zamieszczonym zdjęciem pozyskanym podczas nalotu, wklejonym do Gogle Earth Ponadto zastosowanie technologii zdjęć niskopułapowych oraz dodatkowo wyposażenie platformy bezzałogowej w systemy żyro+gps, a opcjonalnie zdalna kontrola lotu (pozyskiwanego obrazu) metodą telewizyjną lub GSM- UMTS zdecydowanie ułatwiają prowadzenie lotu fotogrametrycznego, podnoszą jego komfort i precyzję, jak i w oczywisty sposób przyczyniają się do optymalizacji oraz podniesienia jakości opisywanej technologii. 51

52 Dyrektywa INSPIRE nowe narzędzie w Kształtowaniu Środowiska dr inŝ. Włodzimierz Kanownik Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska Wprowadzenie Obszary wiejskie w Rzeczypospolitej Polskiej stanowią 93,2% powierzchni kraju, ich znaczenie z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego, jak i środowiskowego jest ogromne. Unia Europejska prowadzi aktywną politykę rozwoju obszarów wiejskich, i tym samym dąży do osiągnięcia wartościowych celów mających znaczenie dla obszarów wiejskich oraz ludzi tam mieszkających i pracujących. Funkcje wsi na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci ulegają znacznym zmianom, coraz mniej osób utrzymuje się z rolnictwa, a wieś Kształtowanie środowiska w Polsce Kształtowanie i rozwój obszarów wiejskich wymaga kompleksowego podejścia do zagadnień związanych z zagospodarowaniem przestrzennym, infrastrukturą oraz ochroną środowiska. Aby sprostać tym wyzwaniom w roku 1992 w Polsce powstała nowa dyscyplina naukowa kształtowanie środowiska, która zastąpiła istniejącą dyscyplinę melioracje wodne. Kształtowanie środowiska jest nauką zajmującą się celami, metodami i sposobami, służącymi kompleksowemu i zrównoważonemu rozwojowi obszarów wsi i rolnictwa, przewidywaniem skutków działalności w środowisku oraz poprawą jego stanu. Dyscyplina ta zajmuje się problemami środków technicznych, przyrodniczych i strukturalnych służących działalności człowieka na obszarach wiejskiej. dostarcza miastu oprócz żywności również dobre warunki zamieszkania i atrakcyjne przyrodniczo i kulturowo miejsca do wypoczynku. Oczekiwane i konieczne przyspieszenie rozwoju ekonomicznego wsi wymaga zaangażowania ludzi, ich woli i intelektu oraz kapitału finansowego i materialnego, jak również przemyślanych działań, których efekty przyczynią się do poprawy warunków życia na wsi, co wzmocni spójność oraz tożsamość regionu, a tym samym podniesie jego konkurencyjność. Kształtowanie środowiska może być także zdefiniowane jako celowe i świadome oddziaływanie na środowisko przyrodnicze w celu nadania mu cech korzystnych z punktu widzenia człowieka oraz w celu zwiększenia pojemności środowiska, zmierzające do gospodarczego wykorzystania ekosystemów (dla celów np. rolniczych, turystycznych itd.) lub przywracanie ekologicznej funkcji ekosystemów i krajobrazów. W ujęciu praktycznym kształtowanie środowiska jest realizacją przedsięwzięć techniczno-przyrodniczych z zakresu inżynierii środowiska na bazie planowania przestrzennego i systemu celów, które decydują o zrównoważonym rozwoju obszarów wiejskich. Podstawę do ustalenia systemu celów i zakresu przedsięwzięć inwestycyjnych w aspekcie kształtowania i rozwoju stanowi pełna charakterystyka warunków przyrodniczych, gospodarczych i demograficznych analizowanego obiektu. Każdy system celów służy uporządkowaniu życzeń i propozycji miejscowej ludności, poprzez usystematyzowanie tych celów według ważności potrzeb, kierunku i zakresu. Oprócz propozycji mieszkańców przy ustaleniu systemu celów uwzględnia się nadrzędne plany zagospodarowania przestrzennego oraz zasoby środowiska przyrodniczego. Stanowi to podstawę wizji rozwoju, planowania i działań oraz sposobów ich realizacji. System celów tworzony jest etapami, na początku formułowane są cele, następne dokonuje się ich hierarchizacji, dopiero później następuje wybór celów oraz ich klasyfikacja. 52

53 W wyniku klasyfikacji otrzymujemy drzewo celów, w którym wychodząc od celów ogólnych dochodzimy do celów częściowych. Szczegółowe sprecyzowanie celu nadrzędnego, celów głównych, podcelów oraz celów częściowych ujęte jest w schemacie obejmujący względnie pełny zakres proponowanych przedsięwzięć w formie systemu celów (rys. 1). Rys. 1: System celów dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich (źródło: Pijanowski Z., Pijanowski J. 1996) Celem nadrzędnym dotyczącym kształtowania obszarów wiejskich jest ich zrównoważony rozwój, czyli społeczno-gospodarczy rozwój, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń. Intensywność rozwoju zależy w głównej mierze od zaangażowania mieszkańców, środków finansowych i dobrej koniunktury na rynku. Aby rozwój był harmonijny i właściwy dotyczyć musi równocześnie gospodarki, osadnictwa i ochrony środowiska przyrodniczego. Te trzy obszary działań stanowią cele główne rozwoju obszarów wiejskich. W dziale rozwoju gospodarczego wyróżniono trzy podcele: rolnictwo i leśnictwo, rzemiosło i usługi oraz turystykę. Rolnictwo stanowi główną funkcję rozwoju, jednak w chwili obecnej ze względu na bardzo dużą podaż artykułów rolnych oraz niekorzystną strukturę gospodarstw nie jest ono docelowo w stanie zapewnić wystarczającej ilości miejsc pracy i właściwego dochodu wszystkim mieszkańcom wsi. Dlatego by zapewnić pełne bezpieczeństwo w sferze zatrudnienia potrzebne są nowe miejsca pracy w rzemiośle, usługach czy drobnym przemyśle. Uzupełnieniem i możliwością polepszenia sytuacji gospodarczej wsi byłby rozwój turystyki a w szczególności agroturystyki. 53

54 Drugim głównym celem jest zapewnienie ludności dobrych warunków życia i pracy poprzez rozwój infrastruktury technicznej, socjalnej i ekonomicznej. Realizacja tego celu podniesie standard życia miejscowej ludności i pozwoli skoncentrować się na podnoszeniu swoich kwalifikacji, a to z kolei przyczyni się do zwiększenia jej aktywność i przedsiębiorczości. Ważnym elementem ujętym w ramach tego celu jest tożsamość wsi i pielęgnowanie tradycji. Trzecim, najtrudniejszym do pełnej realizacji celem głównym jest właściwe kształtowanie i ochrona przyrody i krajobrazu poprzez odpowiedzialne obcowanie ze środowiskiem naturalnym oraz przestrzeganie zasad ochrony środowiska przy realizacji przedsięwzięć inwestycyjnych. Rozwój obszarów wiejskich w Turyngii W ramach kilkudniowego pobytu w Kraju Związkowym Turyngia oraz spotkań z pracownikami m. in.: Ministerstwa Rolnictwa, Ochrony Przyrody i Środowiska Kraju Związkowego, Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii oraz Urzędu ds. Rozwoju Obszarów Wiejskich i Urządzeń Rolnych zapoznano się z problemami i sukcesami w działalności na rzecz rozwoju obszarów wiejskich. Kształtowanie przestrzeni rolniczej, uwzględniające lokalne potrzeby ludności i uwarunkowania środowiska naturalnego, odbywa się w dziesięciu strategicznych obszarach, są to: szkolnictwo; przemysł i praca; rolnictwo, leśnictwo i żywność; klimat, energia odnawialna; ochrona przyrody i środowiska naturalnego; turystyka; miasta i wsie; infrastruktura i mobilność; opieka zdrowotna oraz komunalna i obywatelska odpowiedzialność (rys. 2). Rys. 2: Strategiczne pola działań w kształtowaniu przestrzeni rolniczej Turyngii 54

55 Szczegółowy zakres działań został opracowany przez Ministerium für Landwirtschaft Naturschutz und Umwelt w dokumencie Integriertes Gesamtkonzept zur Entwicklung des ländlichen Raums. WdraŜanie Dyrektywy INSPIRE w Polsce i Turyngii W dniu 14 marca 2007 roku została podpisana i wdrożona w życie Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustalająca zasady tworzenia infrastruktury informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE). Celem dyrektywy jest wspieranie działań dotyczących polityk wspólnotowych w zakresie ochrony środowiska oraz polityk lub działań mogących oddziaływać na środowisko. W szczególności działania te wiążą się z implementacją, monitorowaniem aktywności i oceną strategii zaangażowanych społeczności na różnych poziomach administracji. W swoich założeniach INSPIRE łączy infrastruktury informacji przestrzennej tworzone w różnych krajach członkowskich w jeden spójny system. Aby to osiągnąć określono zakres danych przestrzennych, przepisy wykonawcze oraz harmonogram prac. Rys. 3: Geoportal Polski (Główny Urząd Geodezji i Kartografii) (źródło: Zgodnie z dyrektywą do 15 maja 2009 powinny być opracowane dane dotyczące: systemów odniesienia za pomocą współrzędnych i siatek geograficznych, nazwy geograficzne, jednostki administracyjne, adresy, działki katastralne, sieci transportowe, hydrografia oraz obszary chronione. Do 15 maja 2012 opracowane zostaną dane odnośnie: ukształtowania i użytkowania terenu; gleb; geologii; zagospodarowania przestrzennego i ortofotomapy; jak również dane nt. jednostek statystycznych; budynków; zdrowia i bezpieczeństwa ludzi; usług użyteczności publicznej i służby państwowe; urządzeń do monitorowania środowiska; obiektów produkcyjnych i przemysłowych; obiektów rolniczych oraz akwakultury;

56 urządzeń rolniczych oraz produkcyjnych (łącznie z systemami nawadniania, szklarniami i stajniami); rozmieszczenia ludności; gospodarowania obszarem; stref zagrożenia naturalnego; warunków: atmosferycznych, meteorologiczno-geograficznych, oceanograficznogeograficzne: fizycznych oceanów (prądy, zasolenie, wysokość fal itd.); regionów morskich i biogeograficznych; siedlisk i obszarów przyrodniczo jednorodnych; rozmieszczenia gatunków oraz zasobów energetycznych i mineralnych. Dane te powinny być umieszczone na geoportalu INSPIRE, z możliwością w bezpłatnego korzystania z nich w zakresie m. in. wyszukiwania zbiorów oraz usług danych przestrzennych na podstawie zawartości odpowiadających im metadanych oraz przeglądania, umożliwiając co najmniej: wyświetlanie, nawigowanie, powiększanie i pomniejszanie, przesuwanie lub nakładanie na siebie zbiorów danych przestrzennych oraz wyświetlanie informacji. Polska w ramach dyrektywy stworzyła taki geoportal na stronie maps.geoportal.gov.pl (rys. 3). Obecnie dostępna jest usługa przeglądania map zawierająca warstwy: Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych i Granic, dane o charakterze katastralnym (KIIP i CODGiK), rzeźba terenu (cieniowana i hipsometria), mapa topograficzna (BDO, VMAPL2 i TBD) ortofotomapa oraz skany map topograficznych o różnych skalach. Strona ta umożliwia przeglądanie danych przestrzennych w różnych skalach, jednak wydruk tych danych wymaga zastosowania specjalistycznego oprogramowania. W Kraju Związkowym Turyngia działa Geoportal (rys. 4), który zawiera warstwy: Schutzgebiete (obszary chronione), Umwelt (środowisko naturalne), Grenzuebersicht (granice), Blattschnitte (numery map), Landwirtschaft (rolnictwo), Geobasisdaten (mapy topograficzne i ortofotomapy). Strona ta umożliwia przeglądanie w różnym powiększeniu zawartych danych oraz wydruk tych informacji wraz z potwierdzeniem ich aktualności. Ryc. 4: Geoportal Kraju Związkowego Turyngii Geodateninfrastruktur Thüringen (GDI-Th) Geoproxy (źródło: 56

57 Podsumowanie W ramach programu studiów na kierunku Inżynieria Środowiska prowadzony jest przedmiot Kształtowanie i zagospodarowanie obszarów wiejskich. Podstawowym celem wykładów i ćwiczeń jest zapoznanie studenta z problematyką inżynieryjnego kształtowania środowiska dla zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Wykorzystując zdobytą wiedzę w zakresie przedmiotów ogólnych, podstawowych i kierunkowych student przygotowany jest do rozwiązywania problemów technicznych, technologicznych i organizacyjnych związanych z ochroną i przekształceniem zasobów środowiska wiejskiego. W wykładanym przedmiocie student otrzymuje najnowszą wiedzę w zakresie kształtowania środowiska i rozwoju obszarów wiejskich. W opracowanych koncepcjach przy dotychczasowym zasobie wiadomości i wykorzystaniu techniki inżynierii systemowej student uczy się kompleksowego rozwiązywania problematyki zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich (wsi, gminy). Do opracowania koncepcji zagospodarowania terenów i strategii rozwoju wsi wykorzystywane są mapy: użytkowania terenu, podziału obszaru pod względem przestrzenno-funkcyjnym wg planu zagospodarowania przestrzennego, glebowo-rolnicza, spadków powierzchni terenu, zagrożenia gleb przez erozję, sieci dróg istniejących oraz ewidencji gruntów. Idealnym źródłem danych przestrzennych niezbędnych do opracowań takich koncepcji może być Geoportal geoportal.gov.pl, który będzie zawierał większość niezbędnych informacji dotyczących terenu i środowiska. Dlatego w zakresie kształcenia przyszłych inżynierów inżynierii środowiska należy uwzględnić naukę korzystania z tych danych i ich przetwarzania w zakresie kształtowania i ochrony środowiska. Źródła Dobrzańska B., Dobrzański G., Kiełczewki D.: Ochrona środowiska przyrodniczego, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r. ustanawiająca infrastrukturę informacji przestrzennej we Wspólnocie Europejskiej (INSPIRE). Pijanowski Z : Rozwój obszarów wiejskich w Polsce a dyscyplina naukowa kształtowanie środowiska. Przegląd Naukowy IiKŚ. 2 (34), str Pijanowski Z., Pijanowski J : System celów i przedsięwzięć inwestycyjnych służących kształtowaniu i rozwojowi terenów wiejskich. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, 303, Sesja Nauk. 46, str Prawo Ochrony Środowiska z dnia 27 kwietnia Dz. U nr 62 poz maps.geoportal.gov.pl/webclient/ 57

58 Wpływ nowoczesnych rozwiązań geoinformacyjnych na proces kształcenia geodetów dr inŝ. Andrzej Kwinta, dr inŝ. Marek Ślusarski Katedra Geodezji Wstęp Geodezja jest nauką, czy też jak niektórzy twierdzą dziedziną wiedzy, która ulegała istotnym modyfikacjom na przestrzeni wieków. Modyfikacje te wynikają zarówno z zadań jakie są jej stawiane, jak również możliwości jakimi operuje. Pierwotnie geodezja była nauką związaną z pomiarami kształtu Ziemi, jej powierzchnią dla celów kartograficznych. Klasyczna definicja geodezji brzmi : jedna z nauk o Ziemi zajmująca się wyznaczaniem jej kształtu i rozmiarów, pomiarami całej planety lub dowolnych jej części ( Z tymi zadaniami wiąże się bezpośrednio nazwa Geodezja. Jednak na przestrzeni czasu wraz z rozwojem ludzkości postępował rozwój techniki a w konsekwencji również rozwój geodezji. Geodezja zawsze była nauką, która była w awangardzie wykorzystania nowych technologii. Wszelkie nowości w zakresie optyki, elektroniki czy też informatyki były natychmiast asymilowane przez geodezję. Oczywiście geodezja nie jest kołem napędowym rozwoju niemniej stanowi istotny element, który warunkuje prawidłowy rozwój różnych dziedzin nauki, co niestety wielokrotnie jest przemilczane czy też wręcz pomijane. Geodeta już dawno temu przestał być wyłącznie osobą zajmującą się prostymi pomiarami dla celów kartograficznych, natomiast stał się nieodzownym trybem w rozwoju ludzkości. Kształcenie studentów na wszystkich stopniach kształcenia (3 stopniowy system zgodnie z procesem Bolońskim) powinno obejmować podstawy, ale również w programie studiów powinny być uwzględnione zagadnienia związane z postępem i nowoczesnymi technologiami wykorzystywanymi w geodezji. Dlatego Systemy satelitarne Jednym z kluczowych osiągnięć rozwoju technicznego stosowanym w geodezji jest system wydaje się zasadnym być wprowadzenie obligatoryjnego dokształcania się osób pracujących zawodowo. Proces Boloński, który realizowany jest przez polskie uczelnie ( wymusza konieczność wprowadzenia do programów nauczania nie tylko wiedzy obejmującej narodowe uwarunkowania danej dziedziny, ale również konieczność uwzględnienia ogólnoeuropejskich zasad. Zgodnie z założeniami tego procesu możliwa jest wymiana studentów pomiędzy wszystkimi uczestnikami procesu na wszystkich stopniach kształcenia. Istotnym czynnikiem, który będzie miał wpływ w najbliższych latach na proces kształcenia będzie konkurencyjność absolwentów nie tylko na wewnętrznym rynku pracy, ale w ogólnoeuropejskim. Dlatego istotnym jest ustawienie procesu dydaktycznego pod kontem przekazywania wiedzy możliwej do wykorzystania w różnych krajach europejskich. Obecne społeczeństwo informacyjne wymaga natychmiastowego dostępu do danych. W szybko zmieniającej się rzeczywistości czas jest najwyższym dobrem. Dlatego również od geodety wymaga się dostosowania do współczesnych warunków. Często zleceniodawca prac geodezyjnych chce uzyskiwać wyniki natychmiast, co w przypadku wysokiej konkurencji na rynku inwestycyjnym ma bezpośrednie przełożenie na uwarunkowania ekonomiczne. Poniżej przedstawionych zostanie kilka uwag na temat wykorzystania geodezji w rozwoju społeczeństwa informacyjnego. satelitarnego pozycjonowania. Pierwotnym adresatem tego typu systemu było wojsko 58

59 jednak bardzo szybko system ten został wykorzystany w pomiarach geodezyjnych. Początki systemu GPS sięgają lat siedemdziesiątych XX wieku. Kiedy podjęto pierwsze prace nad budową systemu. W latach wprowadzono satelity z Bloku I. Do chwili obecnej następuje rozwój istniejącej infrastruktury. Pierwotnie istniał wyłącznie amerykański system satelitarnego pozycjonowania, z czasem pojawiły się inne systemy. Ogólnie można wyróżnić następujące systemy pozycjonowania: GPS-NAVSTAR (Global Positioning System NAVigation Signal Timing And Ranging) pierwszy satelita 1978 właściciel US Army [Sickle 2001]. GALILEO pierwszy satelita 2005 właściciel Europejska Agencja Kosmiczna [Xu 2007]. GLONASS (ГЛОНАСС; ГЛОбальная НАвигационная Спутниковая Система; Globalnaja Nawigacionnaja Sputnikowaja Sistiema) pierwszy satelita 1982 właściciel Rosyjskie Siły Kosmiczne [Xu 2007]. BeiDou pierwszy satelita 2000 właściciel Chiny [Lyall Larsen 2009]. IRNSS (Indian Regional Navigational Satellite System) właściciel Indie. Oczywiście najbardziej rozwiniętym jest system pozycjonowania jest system amerykański GPS, ale w najbliższych latach można liczyć się z ekspansją innych systemów. System pozycjonowania składa się zasadniczo z trzech segmentów: Segment kosmiczny zbiór satelitów (31 stan na wrzesień 2009) krążących po orbitach na wysokości około km nad powierzchnią Ziemi. Segment naziemny kontroli 12 stacji nadzoru rozmieszczonych regularnie wzdłuż równika. Segment użytkownika wykorzystanie urządzeń do lokalizowania położenia w przestrzeni. Ze względów na wymagane dokładności w geodezji powszechnie do pomiarów stosuje się metodę różnicową. Polega ona na pomiarze różnicy współrzędnych dla co najmniej dwóch punktów. Podstawowe metody pomiarowe to: metoda statyczna, metoda rapid static, metoda kinematyczna, metoda Real Time Kinematic, metoda Virtual Reference Station (Seeber 2003). Wydaje się że w najbliższym czasie istotnego znaczenia nabierze ostatnia z wymienionych metod pomiarowych. Przy użyciu pojedynczego odbiornika można uzyskać lokalizację punktu geodezyjnego z zadowalającą dokładnością (dla podstawowych prac geodezyjnych). Zasada pomiaru polega na uwzględnieniu poprawek w trakcie pomiaru bezpośrednio w terenie ( Kolejne kroki pomiarowe przedstawiają się następująco: Ustawienie odbiornika w terenie i telefoniczne połączenie się z centrum kontrolnym. Wysłanie przybliżonego położenia do centrum kontrolnego. Z centrali wysyłane są poprawki RTCM, na podstawie których powstaje rozwiązanie DGPS i następnie zostaje wysłane do centrum nowe położenie. Uwzględnienie nowych poprawek RTCM jak od stacji VRS (wirtualnej). Rozwój metod satelitarnego pozycjonowania w Polsce dla potrzeb geodezji możliwy jest dzięki budowie sieci stacji referencyjnych ASG EUPOS (rys. 1). Zestaw stacji referencyjnych obejmuje: 84 stacje GPS, 14 stacji GPS/GLONASS, 20 stacji poza granicami administracyjnymi Polski ( Rozmieszczenie stacji powoduje możliwość wykonywania pomiarów o dokładnościach centymetrowych. 59

60 Rys. 1: Sieć stacji referencyjnych systemu ASG EUPOS ( Oczywiście w innych krajach również zbudowane są systemy sieci referencyjnych. Na rysunku 2 przedstawiono rozkład stacji referencyjnych systemu SAPOS w Niemczech. System ten zapewnia dokładności pomiarowe rzędu 2cm w płaszczyźnie poziomej i 6 cm w płaszczyźnie pionowej dla usługi precyzyjnej (HEPS), dla usługi czasu rzeczywistego (EPS) jest to dokładność 3m, natomiast z uwzględnieniem geodezyjnego postprocesessing u (GPPS) dokładność jest rzędu 1cm. [TLVermGEO 2009] Poza geodezją oczywiście istnieje cały szereg możliwych zastosowań systemów satelitarnych w innych dziedzinach życia ( Bezpieczeństwo np. automatyczna lokalizacja pojazdów, dokumentacja miejsc przestępstwa, ewidencja i dokumentowanie wypadków. Budownictwo przemysłowe np. tyczenie i inwentaryzacja obiektów, kontrola przemieszczeń i deformacji obiektów. Komunikacja drogowa np. przestrzenny monitoring pojazdów w ruchu krajowym i lokalnym, nawigacja samochodowa. Nawigacja morska, śródlądowa i powietrzna np. wspomaganie nawigacji i monitoring obiektów w ruchu. Hydrografia i hydrologia np. sondowanie basenów portowych i dróg wodnych. Infrastruktura techniczna np. aktualizacja przebiegu tras, lokalizacja uszkodzeń. 60

61 Obronność np. poszukiwanie niewypałów i niewybuchów. Ochrona środowiska np. lokalizacja zanieczyszczeń. Zarządzanie kryzysowe np. lokalizacja miejsc katastrof, wypadków. Rolnictwo i leśnictwo np. automatyczne sterowanie pracą maszyn rolniczych ewidencja zasobów i stanu drzewostanu. Sport i turystyka np. tyczenie tras turystycznych. Systemy Informacji Przestrzennej np. wprowadzanie danych geoprzestrzennych. Wymienione powyżej zastosowania (przykładowe) nie geodezyjne sieci stacji referencyjnych oczywiście w wielu przypadkach prowadzone są przez geodetów i przekazywane różnym specjalistom. Wprowadzane obecnie na szeroką skalę systemy geoinformatyczne na podstawie dyrektywy INSPIRE są w chwili obecnej istotnym beneficjentem funkcjonowania sieci stacji referencyjnych dla systemów satelitarnych. Rys. 2: Sieć stacji referencyjnych systemu SAPOS (TLVermGEO 2009) 61

62 Systemy geoinformacyjne Krajowe systemy geoinformacyjne tworzone i rozwijane są w oparciu o dyrektywę INSPIRE. Europejska Infrastruktura Informacji Przestrzennej (INSPIRE) to dyrektywa Unii Europejskiej określająca mechanizmy i procesy współdziałania, dostępu i użytkowania danych przestrzennych. Pierwotne założenia INSPIRE zawierają 5 postulatów (geoportal.gov.pl): Infrastruktury informacji przestrzennej w państwach członkowskich powinny być zaprojektowane tak, aby zapewnić przechowywanie, udostępnianie oraz utrzymywanie danych. Powinno być możliwe łączenie w jednolity sposób danych przestrzennych pochodzących z różnych źródeł we Wspólnocie i wspólne korzystanie z nich przez wielu użytkowników i wiele aplikacji. Możliwe powinno być wspólne korzystanie z danych przestrzennych zgromadzonych na jednym szczeblu organów publicznych przez inne organy publiczne. Dane przestrzenne powinny być udostępniane na warunkach, które nie ograniczają bezzasadnie ich szerokiego wykorzystywania. Powinno łatwo dać się wyszukać dostępne dane przestrzenne, ocenić ich przydatność dla określonego celu oraz poznać warunki dotyczące ich wykorzystywania. Realizacja tych postulatów nakłada na kraje członkowskie Unii Europejskiej obowiązek budowy systemów gromadzących informacje przestrzenne w formie przedsięwzięć integrujących dane na poziomie krajowym. Przykładem realizacji założeń dyrektywy jest Geobazowy System Informacyjny realizowanych w poszczególnych krajach związkowych RFN oraz budowany w Polsce Zintegrowany System Katastralny. Rys. 3: Informacja geoprzestrzenna w Systemie Niemieckim ( Geobazowy System Informacyjny budowany w Turyngii oparty jest na trzech podsystemach [TLVermGEO 2009]: Urzędowym Systemie Informacyjnym Osnów Przestrzennych AFIS. Urzędowym Systemie Informacyjnym Katastru Nieruchomości ALKIS. Urzędowym Systemie Informacyjnym Topograficzno Kartograficznym ATKIS. System AFIS gromadzi informacje dotyczące osnów geodezyjnych jednolitego układu od- 62

63 niesień przestrzennych. Przechowywane są tam informacje dotyczące osnów poziomych, wysokościowych, grawimetrycznych oraz stacji referencyjnych satelitarnego systemu SAPOS. Obecnie system jest w pełni funkcjonalny i pracuje zgodnie z dyrektywą INSPIRE. System ALKIS gromadzi informacje graficzne i opisowe dotyczące katastru nieruchomości, w szczególności mapy katastralne, księgi nieruchomości i rejestry punktów granicznych. W Turyngii ALKIS budowany jest w oparciu o narzędzia informatyczne zapewniające pełną integrację danych graficznych i opisowych. Dane te posiadają strukturę obiektową. ATKIS to system gromadzący dane opisujące cyfrowy model krajobrazu, mapy topograficzne, numeryczny model terenu oraz ortofotomapy. System pracuje zgodnie z zasadami tzw. topograficznej bazy danych: przechowuje informacje graficzne i opisowe z zakresu map topograficznych i tematycznych w skalach od 1: do 1: Na rys. 3 przedstawiono przykład informacji geoprzestrzennej z zakresu danych katastru nieruchomości. Polski system geoinformacyjny integrujący dane na poziomie krajowym zasilany jest informacjami i baz lokalnych, regionalnych i państwowych. Powiatowe systemy katastru nieruchomości, centralny rejestr ksiąg wieczystych oraz ewidencja podatkowa tworzą podstawowe bazy systemu. Bazy dodatkowe to m.in: topograficzna baza danych oraz ortofotomapa cyfrowa. Dotychczas system nie osiągnął założonej funkcjonalności, brak jest integracji rejestru ksiąg wieczystych i ewidencji podatkowej, a dane katastralne nie zawierają informacji o budynkach. Na rys. 4 przedstawiono przykład informacji przestrzennej z krajowego systemu geoinformacyjnego zamieszczonej w publicznym serwisie geoportal.gov.pl. Rys. 4: Informacja geoprzestrzenna z Polskiego serwisu (geoportal.gov.pl). Ogólna prezentacja systemu niemieckiego funkcjonującego w Turyngii i polskiego wskazuje na znaczne opóźnienia naszego przedsięwzięcia. Główne przyczyny braku pełnej funkcjonalności polskiego geosystemu to niedobór spójnych koncepcji co do celu przedsięwzięcia oraz brak standardów dla systemów lokalnych i regionalnych zasilających system krajowe. 63

64 Niemieckie doświadczenia, zmodyfikowane do polskich warunków wydatnie przyspieszyły by budowę funkcjonalnego systemu geoprzestrzennego. Szczególnie ważne to standaryzacja danych rejestrowanych w systemach lokalnych (jednorodne formaty treści i wymiany danych) oraz pełna obiektowość danych zasilających system krajowy. Podsumowanie Wraz z przyjęciem procesu Bolońskiego, udostępnieniem europejskich rynków pracy oraz rozwojem geodezji i zadań jakie przed nią są stawiane, dużym wyzwaniem jest proces właściwego kształcenia specjalistów w zakresie geodezji. Od wielu lat prowadzone są w różnych gremiach dyskusje nad przebiegiem procesu kształcenia geodetów, minimami programowymi jakie powinny obowiązywać, czy też kim naprawdę powinien być absolwent studiów z dyplomem geodety. Źródła Lyall F. Larsen P.B. 2009: Space Law a Treatise. Publ. Ashgate Publishing Company, Burlington. Seeber G. 2003: Satellite Geodesy. Publ. Walter de Gruyter, Berlin. Sickle J.V. 2001: GPS for Land Surveyors. Publ. Taylor&Francis, New York. Xu G. 2007: GPS Theory, Algorithms and Applications. Publ. Springer, Berlin. TLVermGeo 2009: Materiały reklamowe Urzędu Geodezji Turyngii, Erfurt. Kształcenie na świecie w różnych dziedzinach nauki i techniki jest coraz częściej prowadzone w odniesieniu do coraz węższych specjalności, co związane jest z postępem i koniecznością aktualizacji wiedzy w konkretnej dziedzinie. Z kolei od geodety wymaga się wiedzy interdyscyplinarnej począwszy od rolnictwa, gleboznawstwa, geologii, poprzez geotechnikę, budownictwo, mechanikę, aż po tak rozbieżne nauki jak informatyka, astronomia czy prawo. Od geodety wymaga się nie tylko znajomości swojego fachu ale również wiedzy z innych specjalności. Związane jest to między innymi z koniecznością współpracy z różnymi specjalistami, koniecznością dostarczania im informacji, ale również funkcjami kontrolnymi geodezji. Jeżeli do tego dodać stały rozwój konstrukcji sprzętu geodezyjnego, rozwój informacji geoprzestrznnej oraz otwarcie Międzynarodowych rynków pracy, bardzo dokładnie widać konieczność czerpania z doświadczeń innych krajów w procesie kształcenia geodetów w Polsce. W tym sensie wymiana informacji i doświadczeń pomiędzy urzędami i uczelniami krajów członkowskich Unii Europejskiej wydaje się być najważniejsza

65 Udostępnianie geodanych w Polsce w świetle dyrektywy INSPIRE dr inŝ. Bogusława Kwoczyńska Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Wstęp W maju 2007 roku została uchwalona przez Parlament Europejski dyrektywa INSPIRE. Reguluje ona zasady budowy europejskiej struktury danych przestrzennych pozwalających (poprzez wykorzystanie technik geoinformacyjnych) na optymalizację działań w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego. Przyjęta regulacja wytycza jedynie ramy działania, które następnie zostają uszczegółowione poprzez przyjmowanie konkretnych rozwiązań prawnych i organizacyjnych w poszczególnych krajach członkowskich. Rys. 1: Zawartość tematyczna Geoportalu warstwy danych W Polsce został ustalony harmonogram budowy krajowego geoportalu i zasady tworzenia, aktualizacji i udostępniania geodanych zdefiniowanych w aneksach I-III do tej dyrektywy. Ramowo prace te są planowane w horyzoncie czasowym do 2015 roku. Podstawowym komponentem danych w tworzonym geoportalu będą dane geodezyjne takie jak: bazy danych topograficznych, numeryczny model terenu, cyfrowa ortofotomapa, dane katastralne, itd. Spełnienie wymogów jakościowych i czasowych przy budowie przyjętych w aneksach baz danych będzie wymagało szerokiego stosowania technik fotogrametrycznych i ich dalszych modernizacji w firmach geodezyjnych. Ważnym elementem będzie wprowadzenie do produkcji powszechnej standaryzacji produktów zgodnie z normami ISO, co jest podstawą i warunkiem funkcjonowania geoportalu. W zakresie udostępniania danych dyrektywa przewiduje udostępnienie wielu produktów nieodpłatnie [Preuss 2007]. 65

66 Główny Urząd Geodezji i Kartografii w 2005 roku uruchomił projekt pn. Geoportal.gov.pl współfinansowany przez środki strukturalne UE mający na celu wykonanie prac organizacyjno-technicznych przygotowujących służbę geodezyjną do wdrożenia Dyrektywy INSPIRE. Powstał prototyp tego rozwiązania, który pozwolił na przeglądanie w Internecie zawartości wytypowanych baz danych (rys. 1, 2, 3). Rys. 2: Zawartość tematyczna Geoportalu źródła danych. Rys. 3: Zawartość tematyczna Geoportalu metadane 66

67 Monitorowanie dostępu do tych zasobów przez Internet wskazuje jak duże jest oczekiwanie w społeczeństwie na usługi tego typu. Uruchomienie ostatecznej wersji geoportalu znacząco zwiększy zapotrzebowanie na produkty fotogrametryczne i potrzebę utrzymywania ich w aktualności. Dodatkowym elementem zwiększającym popyt na cyfrową ortofotomapę jest decyzja ministra MSWiA o jej nieodpłatnym udostępnianiu. Opis projektu Projekt geoportal.gov.pl to infrastruktura węzłów Krajowej Infrastruktury Informacji Przestrzennych (KIIP), współpracujących ze sobą i świadczących usługi: od wyszukiwania i udostępniania danych, aż do ich analizy. Geoportal to portal internetowy zgodny z dyrektywą INSPIRE, pełniący rolę brokera, udostępniającego użytkownikom dane i usługi geoprzestrzenne poprzez wyszukanie żądanych informacji. Jednym z wymagań zbudowanego rozwiązania jest zapewnienie interoperacyjności rozumianej jako możliwość współdziałania węzłów infrastruktury niezależnie od platformy sprzętowej, systemowej i programowej poprzez przyjęcie, że implementacja węzłów infrastruktury jest zgodna z uznanymi standardami światowymi (normy ISO i zalecenia OGC) oraz z opracowywanymi standardami krajowymi. W geoportal.gov.pl udostępniane są następujące geodane: opracowania i dane geoprzestrzenne, w tym dane o charakterze katastralnym (zawierające informacje dotyczące geometrii działek ewidencyjnych) (rys. 4); Rys. 4: Okno Geoportalu z danymi katastralnymi

68 opracowania ortofotomap lotniczych (Rys. 5) i satelitarnych Rys. 5: Okno Geoportalu z ortofotomapą oraz dodatkowo: mapy sozologiczne wykonane w skali 1:50 000; mapy hydrograficzne wykonane w skali 1:50 000; mapy topograficzne (BDO; VMAPL2; TBD) (rys. 6, 7, 8). Rys. 6: Zawartość tematyczna Geoportalu mapa topograficzna (BDO). 68

69 Rys. 7: Zawartość tematyczna Geoportalu mapa topograficzna (VMAPL2). Rys. 8: Zawartość tematyczna Geoportalu mapa topograficzna (TBD). 69

70 mapy topograficzne rastrowe w skali 1:10 000, 1:25 000, 1:50 000, 1: ; (rys. 9) Rys. 9: Zawartość tematyczna Geoportalu skan mapy topograficznej. dane o przebiegu granic jednostek podziału terytorialnego państwa; dane z państwowego rejestru nazw geograficznych. W Polsce ortofotomapy cyfrowe pokrywające całą Polskę wygenerowane zostały w skalach 1:2000 i 1:5000 na podstawie zdjęć barwnych i panchromatycznych (rys. 10). Przykładową charakterystykę ortofotomap dla woj. małopolskiego przedstawia rys.11. Rys. 10: Pokrycie Polski ortofotomapami 70

71 Rys. 11: Przykładowa charakterystyka ortofotomap z woj. Małopolskiego. Numeryczny Model Terenu dla całej Polski (rys. 12) wygenerowany został na podstawie zdjęć lotniczych w skali 1: Przykładową charakterystykę NMT dla woj. małopolskiego przedstawia rys. 13. Rys. 12: Pokrycie Polski Numerycznym Modelem Terenu. 71

72 Rys. 13: Przykładowa charakterystyka NMT dla woj. Małopolskiego. Sieć węzłów KIIP działa na trzech poziomach: centralnym, wojewódzkim, powiatowym. W powiatach znajdują się bazy danych ewidencji gruntów i budynków (EGiB), natomiast w województwach znajdują się składnice danych topograficznych. geoportal.gov.pl udostępnia informacje geoprzestrzenne w formie przekierowań lub wskazań do danych zewnętrznych (dowolne serwisy z danymi przestrzennymi zarejestrowane w systemie) oraz umożliwia funkcjonowania również jako punkt dostępowy do danych wskazujący źródło danych (tzw. one stop ). Rys. 14: Schemat funkcjonowania Geoportalu. 72

73 Infrastruktura techniczna projektu Od strony technologicznej infrastruktura techniczna projektu GEOPORTAL.GOV.PL to przede wszystkim systemy informatyczne, sieci telekomunikacyjne i oprogramowanie, a także odpowiedni sprzęt stanowiący między innymi wyposażenie serwerowni powiatowych, wojewódzkich oraz serwerowni CODGiK (rys. 14). Sprzęt umiejscowiony jest na trzech poziomach: powiatowym, wojewódzkim oraz centralnym, elementem integrującym całość jest sieć Intranetowa lub Internetowa zapewniająca dostęp do wybranych usług danych przestrzennych. Cele projektu Głównym celem projektu GEOPORTAL.GOV.PL jest poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez udostępnienie przedsiębiorcom on-line usług opartych o dane geoprzestrzenne (w tym o charakterze katastralnym) oraz metadane. Inne cele ogólne projektu geoportal.gov.pl to: rozwój przedsiębiorczości oraz podniesienie innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw na rynku, dzięki dostępowi do danych geoprzetrzennych, usprawnienie procesów decyzyjnych przedsiębiorców dotyczących inwestycji, modernizacja pracy administracji publicznej (na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym) w zakresie objętym projektem poprzez wykorzystanie nowoczesnych technologii teleinformatycznych, zwiększenie wiedzy i znaczenia informacji przestrzennej oraz informacji o charakterze katastralnym wśród przedsiębiorców, oszczędności (czas, koszty) dla przedsiębiorców korzystających z usług geodezyjnych, wzbogacenie oferty przedsiębiorstw świadczących usługi na rynku oparte o publiczną informację przestrzenną, współudział w budowaniu społeczeństwa informacyjnego. Potencjalnymi użytkownikami docelowymi projektu są: przedsiębiorcy działający na rynku związanym z danymi o charakterze katastralnym i przestrzennym zainteresowani w stałym dostępie do danych, np.: notariusze, prawnicy, pośrednicy w obrocie nieruchomościami, rzeczoznawcy majątkowi, geodeci, banki i agencje kredytowe i inni, odbiorcy instytucjonalni oraz osoby prywatne, np.: właściciele nieruchomości, potencjalni ich kupcy indywidualni, potencjalni inwestorzy krajowi i zagraniczni; organizacje i instytucje (m.in. administracja publiczna). Korzyści dla uŝytkowników Główną misją przedsięwzięcia jest kształtowanie społeczeństwa informacyjnego, chętnego do korzystania z Internetu w celu kontaktu z urzędnikiem, czy ogólnie pojętym urzędem, świadomego posiadanych zasobów technicznych, możliwości intelektualnych. Istotny jest fakt, że wdrożenie projektu geoportal.gov.pl spowoduje usystematyzowanie i ujednolicenie rozproszonych w instytucjach danych geoprzestrzennych niezbędnych do prowadzenia procesów inwestycyjnych i biznesowych, zwiększy konkurencyjność polskich podmiotów gospodarczych, zachęci obcy kapitał do inwestowania w Polsce a w rezultacie przyczyni się do rozwoju polskiej gospodarki. Realizacja projektu ma przyczynić się w znaczny sposób do realizacji celów ogólnych leżących w kręgu zainteresowań Państwa Polskiego: rozwój przedsiębiorczości oraz podniesienie innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw na rynku, dzięki dostępowi do danych geoprzestrzennych, w tym do danych o charakterze katastralnym, podniesienie konkurencyjności Polski w Europie oraz na świecie poprzez zaoferowa- 73

74 nie potencjalnym inwestorom zagranicznym nowoczesnej informacji przestrzennej, usprawnienie procesów decyzyjnych przedsiębiorców dotyczących inwestycji, zwiększenie wiedzy i znaczenia informacji przestrzennej oraz katastralnej wśród przedsiębiorców, oszczędności (czasu, finansowe) dla przedsiębiorców korzystających z usług katastralnych i geodezyjnych, wzbogacenie oferty przedsiębiorstw świadczących usługi na rynku, oparte o publiczną informację przestrzenną, współudział w budowaniu społeczeństwa informacyjnego. W dniu 29 lipca 2009 r. została zawarta umowa o dofinansowanie projektu GEOPORTAL 2 dotyczącego rozbudowy infrastruktury informacji przestrzennej w zakresie rejestrów georeferencyjnych oraz związanych z nimi usług i będzie realizowany w latach Projekt ten jest współfinansowany ze środków publicznych w ramach 7. Osi Priorytetowej Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka Społeczeństwo informacyjne budowa elektronicznej administracji. ( Projekt GEOPORTAL 2 stanowi kontynuację i rozwinięcie projektu geoportal.gov.pl, realizowanego przez Główny Urząd Geodezji i Kartografii w ramach Sektorowego programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw , Działanie 1.5 Rozwój systemu dostępu przedsiębiorców do informacji i usług publicznych on-line. Głównym celem projektu GEOPORTAl 2 jest rozwój krajowej infrastruktury informacji przestrzennej w celu udostępnienia obywatelom, przedsiębiorcom oraz administracji publicznej informacji przestrzennej z rejestrów georeferencyjnych i związanych z nią usług istotnych między innymi dla prowadzenia działalności gospodarczej, zrównoważonego rozwoju, ochrony środowiska, zarządzania. Projekt zapewni integrację i harmonizację usług oraz informacji przestrzennej poprzez wykorzystanie rejestrów referencyjnych/bazowych, a także koordynacje działań zgodnie z modelem infrastruktury informacyjnej państwa oraz założeniami dyrektywy IN- SPIRE. Krajowa infrastruktura informacji przestrzennej będzie częścią infrastruktury informacji przestrzennej w Unii Europejskiej, spełniając wymogi dyrektywy INSPIRE oraz przepisów wykonawczych UE, a także projektowanej ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej. Najważniejszymi rezultatami projektu będą: Rozbudowa infrastruktury technicznej krajowej infrastruktury informacji przestrzennej (KIIP) poprzez.: implementację kolejnych węzłów KIIP, a w szczególności pozostałych trzynastu wojewódzkich węzłów topograficznych; wdrożenie systemu zarządzania KIIP wraz z implementacją infrastruktury klucza publicznego (PKI) opartą o certyfikaty elektroniczne dostarczane przez wybrany ośrodek certyfikowanego klucza publicznego; rozbudowę centralnego węzła KIIP zlokalizowanego w Centralnym Ośrodku Informacji Geodezyjnej i Kartograficznej (CODGiK) w Warszawie. Rozwój rejestrów georeferencyjnych Służby Geodezyjnej i Kartograficznej tj.: przygotowanie wybranych zbiorów danych dla tematów danych przestrzennych określonych przez dyrektywę INSPIRE; opracowanie wymagań technicznych dla poszczególnych tematów danych przestrzennych i dostosowanie do nich odpowiednich zbiorów danych; Implementacja usług INSPIRE i ich brokera krajowego (geoportal KIIP) oraz baz metadanych dla zasobów informacji przestrzennych obejmująca: budowę usługowych systemów dziedzinowych dla implementacji usług INSPIRE, rozwój narzędzi i baz metadanych dla zasobów informacji przestrzennych, identyfikację i harmonizację zbiorów i usług danych przestrzennych. implementacja usług branżowych i ich brokera. Budowa portalu branżowego Służby Geodezyjnej i Kartograficznej. Służba Geodezyjna i Kartograficzna będzie korzystać z Krajowej Infrastruktury Informacji 74

75 Przestrzennej za pośrednictwem wyspecjalizowanego portalu branżowego, stanowiącego rozwinięcie funkcji Geoportalu. Realizacja projektu umożliwi powszechne udostępnienie informacji przestrzennej i związanych z nią usług m.in.: jednostkom administracji publicznej, przedsiębiorcom, w tym inwestorom krajowym i zagranicznym, obywatelom, stając się jednym z kluczowych elementów realizacji idei społeczeństwa informacyjnego w Polsce oraz budowy elektronicznej administracji. Powiatowe Ośrodki Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w funkcjonowaniu Krajowej Infrastruktury Danych Przestrzennych W ramach siedemnastu PODGiK w Polsce (rys. serwis WMS powiatu warszawskiego zachodniego został dodany do europejskiego 15) dostępne są serwisy WMS z danymi ewidencyjnymi. Typową treść serwisu przedstawia rys. 16. Tworzone serwisy igeomap na bazie serwisów WMS można budować geoportalu oprócz dostępu specjalistycznym oprogramowaniem automatycznie udostępniają WMS jedynie na problematyce swoich danych. swoje specjalistyczne serwisy skupiające się dotyczący danych ewidencji gruntów do ogólnego wykorzystania: wszystkie utworzone serwisy zostały włączone do geoportal.gov.pl, W polskich warunkach publikację danych zasobu połączono z udogodnieniami dla wykonawców prac geodezyjnych powodującymi usprawnienie ich komunikacji z PODGiK, co spotkało się z bardzo życzliwym przyjęciem tej grupy zawodowej. Rys. 15: Dostępne serwisy WMS z danymi ewidencyjnymi 75

76 Rys. 16: Treść serwisu w epodgik. Korzyści jakie przynosi automatyzacja procesu zgłaszania prac dla Wykonawców: oszczędności czasu i pieniędzy w związku z brakiem konieczności odwiedzania ośrodków celem zgłoszenia pracy, a potem odbioru materiałów, otrzymywanie materiałów bezpośrednio po zgłoszeniu (rys. 17), ciągły dostęp do danych ośrodka, rozłożony na 7 dni w tygodniu, 24 godziny na dobę, przewidywalne terminy realizacji prac (wiarygodność wobec klientów), obiektywność systemu przetwarzania danych w kwestii kolejności opracowania zgłoszeń. Dla PODGIK: automatyzacja pracy, co daje zmniejszenie obciążenia pracowników, wzrost prestiżu ośrodka dokumentacji, który jest postrzegany jako nowoczesny, zmniejszenie obciążeń urządzeń drukujących oraz zmniejszenie zapotrzebowania na papier i materiały eksploatacyjne. Rys. 17: Zakres wydawanych danych w epodgik. 76

77 Podsumowanie Dyrektywa INSPIRE wymogła na krajach członkowskich Unii Europejskiej powszechne udostępnienie geodanych, które to można przeglądać w regionalnych geoportalach. Niektóre z krajów członkowskich posunęły się o krok dalej przekazując bezpłatnie geodane wybranym instytucjom państwowym (np. Wyższym Uczelniom). W Polsce przekazywanie geodanych odbywa się odpłatnie, jednak instytucje naukowe są uprzywilejowane, bowiem płacą za nie ze współczynnikiem 0.3 (jeżeli dane te są wykorzystywane np. do celów dydaktycznych). Jeszcze w 2007 w Polsce istniała możliwość przeglądania zdjęć lotniczych (z terenów Polski) na ogólnie udostępnionym serwerze, jednak obecnie ze względów technicznych nie jest to już możliwe. Nie mniej jednak należy podkreślić, że wdrożenie Dyrektywy INSPIRE stworzyło ogromne możliwości na stosowanie produktów ciągle rozwijających się nowoczesnych technik fotogrametrycznych. Źródła Preuss R. 2007, Uwarunkowania rozwoju fotogrametrii w Polsce Archiwum Fotogrametrii, Kartografii i Teledetekcji vol. 17b. 77

78 Przyszłość obszarów wiejskich województwa małopolskiego mgr inŝ. Halina Kubowicz, dr inŝ. Barbara Lech-Turaj, mgr inŝ. Andrzej Szłapa Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Województwo małopolskie jest regionem wyjątkowym. Ten stosunkowo niewielki obszar ( km²) jest najbardziej zróżnicowanym wysokościowo regionem Polski. Ponad 30% obszaru ma charakter górski (leży powyżej 500 m n.p.m.) a tylko 9% leży poniżej 200 m n.p.m. W jego granicach występuje aż 7 pięter klimatycznych oraz szereg mikroklimatów górskich posiadających często cenne walory lecznicze [Plan zagospodarowania 2003]. Urozmaicona budowa geologiczna przyczyniła się do ogromnego zróżnicowania krajobrazowego, od krajobrazów lessowych ze skałami węglanowymi w północno-zachodniej części województwa przez pasmo kotlin podkarpackich o cechach nizinnych w jego środkowej strefie po bogate krajobrazy karpackie (podgórskie, górskie Beskidów, kotlin śródgórskich i masywu tatrzańskiego) w części południowej obejmującej 65% terytorium województwa. Region posiada w swoich granicach niezwykle ważne dla gospodarki wodnej Polski obszary wodorodne oraz duże zasoby wód powierzchniowych. Bogate zasoby wód mineralnych o dużych właściwościach leczniczych obok walorów krajobrazowych i leczniczych właściwości klimatów lokalnych powodują, że znaczne obszary województwa posiadają szczególne predyspozycje do pełnienia funkcji uzdrowiskowoturystycznej. W jego granicach znajduje się 9 miejscowości posiadających status uzdrowiska oraz dwie potencjalnie uzdrowiskowe. Grunty leśne zajmują 28,6% powierzchni Małopolski a zadrzewienia 1,4%. Lesistość w skali województwa jest bardzo zróżnicowana i wynosi od 1,4% w powiecie proszowickim do 52,8% w powiecie tatrzańskim. W strukturze własności przeważają wprawdzie lasy będące własnością Skarbu Państwa (55,4%), ale znaczący udział, trzykrotnie wyższy od średniej krajowej, posiadają lasy stanowiące własność osób fizycznych (38,2%) i wspólnot leśnych 3,8%). 81% lasów w regionie pełni funkcje ochronne. Przeważają wśród nich lasy wodochronne (44,8%) i glebochronne (17,3%) a znaczący udział posiadają lasy uzdrowiskowe i klimatyczne (7,1%) [Plan zagospodarowania 2003]. Obok walorów przyrodniczych i krajobrazowych niezwykle cenną cechą regionu jest ogromne bogactwo zasobów kulturowych świadczące o jego niezwykle bogatej, wielowiekowej historii i tradycji. Dotyczy to zarówno sfery materialnej jak i duchowej. O wyjątkowym bogactwie walorów i zasobów środowiska przyrodniczego i kulturowego świadczy fakt, iż 58% powierzchni ogólnej regionu zostało objętych bogatym, zróżnicowanym i rozbudowanym przestrzennie systemem obszarów chronionych (parki narodowe ze strefami ochronnymi, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczokrajobrazowe i stanowiska dokumentacyjne [Plan zagospodarowania 2003]. Należy liczyć się z tym, że udział obszarów objętych ochroną będzie się systematycznie powiększał w wyniku ciągłego włączania terenów o wybitnych walorach przyrodniczych w systemy lub sieci obszarów chronionych oparte o założenia i koncepcje europejskich sieci ekologicznych. Obecnie do europejskiej sieci ekologicznej NATURA 2000 zakwalifikowanych zostało około 13% terenów województwa natomiast w skład sieci ECONET-PL wchodzi ich ponad 50%. Liczby te świadczą jednoznacznie o miejscu regionu w systemach sieci ekologicznych kraju i Europy. Wykorzystując Dyrektywę INSPIRE zaproponowaną przez Komisję Europejską w 2004 r. można włączyć prace nad poprawą ekologii w Małopolsce do infrastruktury informacji przestrzennej w Europie. Zastanawiając się nad możliwościami rozwoju rolnictwa w regionie należy scharakteryzować warunki naturalne prowadzenia produkcji rol- 78

79 nej. Stanowią one bowiem obiektywne ograniczenia dla rozwoju sektora rolnego. Ogólnie można stwierdzić, że są one korzystne, choć niezwykle zróżnicowane. Najlepszymi warunkami charakteryzuje się północna część województwa (powiaty: proszowicki, miechowski, wielicki, krakowski) gdzie zarówno gleby jak i warunki klimatyczne i wodne należą do najlepszych w Polsce. Przeciętnymi, w skali regionu i kraju, warunkami glebowymi i słabymi warunkami wodnymi charakteryzuje się środkowa, silnie zurbanizowana, strefa województwa. Najtrudniejsze warunki do produkcji rolnej występują w południowej części (tereny górskie i podgórskie), gdzie przeważają gleby o najniższej wartości bonitacyjnej, złe warunki wodne oraz krótki okres wegetacji (spadający w terenach górskich miejscami nawet poniżej 180 dni). [Plan zagospodarowania 2003]. Na całym analizowanym obszarze na użytkach rolnych występuje silne zagrożenie erozją wodną. W przeciwieństwie do warunków naturalnych gospodarowania w rolnictwie bardzo niekorzystnie, z ekonomicznego punktu widzenia, przedstawiają się struktury agrarne obszarów wiejskich regionu. Wyniki przeprowadzonego w 2002 r. Powszechnego Spisu Rolnego wykazały, że w województwie jest indywidualnych gospodarstw rolnych (o pow. powyżej 1 ha) o średniej pow. UR liczącej 3,2 ha, co jest wartością prawie trzykrotnie niższą od średniej krajowej oraz nieruchomości rolnych (do 1 ha). Największym areałem UR dysponują gospodarstwa powiatu miechowskiego (średnio 5,4 ha UR) i proszowickiego (4,5 ha) a najniższym powiatu chrzanowskiego (średnio 1,9 ha) i wielickiego (2,5 ha) [PSR, 2002]. Tylko 15% stanowią gospodarstwa o powierzchni UR przekraczającej 5 ha, zaś powyżej 20 ha naliczono jedynie około 500 [Plan zagospodarowania 2003]. Inną charakterystyczną i bardzo niekorzystną cechą struktur agrarnych regionu jest skrajnie wadliwy rozłóg gospodarstw, zwłaszcza w południowej jego części. Duża ilość działek w przeciętnym gospodarstwie rolnym o niewielkich powierzchniach i znacznym rozproszeniu tworzy niezwykle uciążliwą z punktu widzenia warunków uprawy, szachownicę gruntową. Prawie 30% gospodarstw posiada 10 i więcej działek, najczęściej o niewielkich powierzchniach. Najgorzej sytuacja przedstawia się na obszarze ciągnącym się od Pienin przez Podhale, Orawę, aż po Beskid Żywiecki. gdzie w strukturze obszarowej dominują gospodarstwa posiadające ponad 10 działek, a średnia powierzchnia działki kształtuje się w przedziale od 20 do 30 arów [Banat, Lech-Turaj, Szłapa 1993]. Ze względu na złe warunki przyrodnicze, problemy z dojazdem do pól, ograniczenia w zakresie uprawy przy pomocy maszyn, zbyt dużą odległość od siedliska lub zbyt małą powierzchnię użytku rolnego w bardzo wielu wsiach już od lat osiemdziesiątych znaczące powierzchnie użytków rolnych (sięgające nawet 20-30% w skali wsi) są odłogowane lub przekształciły się w nieużytki. Problem odłogowania ze szczególnym nasileniem występuje na terenach górskich [Plan zagospodarowania 2003]. Większość gospodarstw nie posiada charakteru towarowego, produkując głównie, a najczęściej wyłącznie na własne potrzeby. Tylko dla 15% gospodarstw produkcja na rynek odgrywa dominującą lub tylko znaczącą rolę wśród źródeł dochodów pieniężnych rodziny [Kotala 1998, Kotala, Moskal 1998]. Obecnie znaczenie gospodarcze rolnictwa w województwie małopolskim, mierzone udziałem w tworzeniu dochodu narodowego ulega, podobnie jak i w innych regionach Polski i Europy, stałemu ograniczaniu. W zakresie oddziaływania na struktury przestrzenne, cechy środowiska przyrodniczego oraz krajobraz zachowuje jednak nadal pozycję dominującą. Dlatego też przy kształtowaniu polityki rolnej nie można obecnie kierować się tylko zasadą maksymalizacji efektywności produkcji rolnej. Na niektórych obszarach, szczególnie w analizowanym regionie, cel ten w przyszłości może mieć znaczenie drugorzędne a nawet marginalne. Charakterystyka struktur agrarnych i potencjału ekonomicznego gospodarstw rolnych województwa nakazuje pogodzić się z faktem, że zarówno w najbliższej jak i nieco bardziej odległej przyszłości produkcja rolna większości gospodarstw rolnych regionu będzie stanowiła dodatkowe źródło utrzymania obok pracy poza rolnictwem, rentą, emeryturą i będzie ukierunkowana głównie na samozaopatrzenie. Je- 79

80 dynie w północnej części regionu istnieje szansa na powolną przebudowę struktur agrarnych w kierunku powiększanie areału gospodarstw i zwiększaniu udziału średnich i dużych rodzinnych gospodarstw towarowych. Zastanawiając się nad sposobami poprawy sytuacji ekonomicznej ludności wiejskiej, bez konieczności poszukiwania pracy poza granicami kraju, należy brać pod uwagę przede wszystkim uwarunkowania i możliwości wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Wspólna Polityki Rolna finansowana głównie z budżetu Unii kładzie obecnie coraz silniejszy nacisk na wzmocnienie prośrodowiskowej roli rolnictwa i leśnictwa. Europejskie rolnictwo przyszłości zarysowane we wnioskach przyjętych na Radzie Europejskiej w Goeteborgu (czerwiec 2001 r.) to nie tylko rolnictwo efektywne ale również rolnictwo wielofunkcyjne, ukierunkowane na bezpieczeństwo i jakość produkowanej żywności, zróżnicowanie produktów, dobrostan zwierząt, ochronę przyrody i krajobrazu (w tym działania związane z realizacją programu Natura 2000), ochronę zasobów kulturowych a także ochronę zasobów i kształtowanie stosunków wodnych (Ramowa Dyrektywa Wodna). Koniecznym i coraz bardziej opłacalnym stanie się więc rozwijanie innych form działalności rolniczej poza jej podstawową funkcją, produkcją żywności, lub przynajmniej dostosowanie jej do wymagań związanych z ochroną walorów przyrodniczych i kulturowych obszaru. Dalszy, rzeczywisty a nie jedynie deklaratywny, zrównoważony rozwój obszarów wiejskich regionu nastąpi w rozwoju rolnictwa wielofunkcyjnego łączącego na wielu jego obszarach działalność produkcyjną gospodarstw rolnych z działalnością ochronną i konserwatorską. Województwo małopolskie jest regionem, który z całą pewnością mógłby i powinien czerpać największe, w skali Unii Europejskiej, korzyści z jej obecnej polityki względem rolnictwa i obszarów wiejskich (w nakreślonym w Lizbonie i Goeteborgu kierunku). Sprzyjają temu, w połączeniu z wyjątkowymi w skali europejskiej, walorami środowiska przyrodniczego i kulturowego, duże zasoby ziemi nie zatrutej nawozami i środkami ochrony roślin, ogromne potrzeby w zakresie przebudowy struktur użytkowych związane z koniecznością uregulowania stosunków wodnych i ochroną zasobów flory i fauny i wreszcie przewaga obszarów prawnie chronionych. Ważne jest również to, że region posiada kilkaset tysięcy rolników mogących w sposób odpowiedzialny wprowadzać pożądany na danym obszarze model rolnictwa wielofunkcyjnego przestrzegając zasady dobrej praktyki rolniczej i uczestnicząc w realizacji różnorodnych, potrzebnych na danym terenie do osiągnięcia wyznaczonych celów działań rolnośrodowiskowych. Akcesja Polski do Unii Europejskiej stworzyła możliwość realizacji działań umożliwiających dalszy rozwój obszarów wiejskich województwa, kompleksową przebudowę ich struktur przestrzennych oraz ochronę lub przywrócenie pożądanych ich walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych. Działania te zmierzające do poprawy stosunków wodnych, odtworzenia równowagi biologicznej w środowisku przyrodniczym, ochronę i kształtowanie zasobów kulturowych i krajobrazowych a więc gwarantujące rzeczywistą a nie jedynie deklaratywną realizację obowiązującej obecnie w Unii Europejskiej strategii zrównoważonego rozwoju, na obszarach wiejskich będzie można prowadzić jedynie przy współpracy rolników. Bez ich akceptacji i współdziałania będzie to niemożliwe. Rolnicy małopolscy i pozostali mieszkańcy obszarów wiejskich chętnie włączą się w realizację różnorodnych działań rolnośrodowiskowych realizujących wymienione wcześniej cele a konflikty związane z koniecznością respektowania ograniczeń w sposobach gospodarowania na obszarach chronionych będą występowały sporadycznie dzięki odpowiednim rekompensatom i innym satysfakcjonującym mieszkańców wsi rozwiązaniom. Rozwiązanie niektórych problemów, zwłaszcza dotyczących regulacji stosunków wodnych, ochrony przeciwerozyjnej użytków rolnych, kształtowania sieci terenów prawnie chronionych, itp. powinno być poprzedzone wykonaniem opracowań studialnych o charakterze przestrzennym określających optymalne rozwiązania i warunki prowadzenia w przyszłości działalności gospodarczo-przestrzennej. Usankcjonowane prawnie powinny znaleźć się w regionalnych i gminnych planach zagospodarowania przestrzennego a zwłaszcza w stu- 80

81 diach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego regionów i gmin. Powinny stanowić podstawę prawną i merytoryczną do określenia rodzaju inwestycji, zabiegów urządzeniowych i działań rolnośrodowiskowych oraz zasad ich realizacji przy opracowywaniu projektów. Rolnictwo rozwijające się przez wieki kosztem zasobów przyrody i równowagi w środowisku przyrodniczym powinno a nawet musi stać się w przyszłości tą sferą działalności gospodarczej, która obok celów produkcyjnych będzie pełniła dodatkowe funkcje (konserwatorską, ochronną, naprawczą) względem środowiska przyrodniczego i krajobrazu. Szczególnie predysponowane do tej roli są gospodarstwa rolne województwa małopolskiego. Jednym z podstawowych warunków zainteresowania rolników małopolskich poszerzeniem zakresu swoich działań (obowiązków) związanych z prowadzeniem gospodarstwa rolnego jest zastosowanie odpowiednich rozwiązań organizacyjnych i zagwarantowanie takich środków finansowych, dzięki którym ochrona zasobów przyrody, walorów krajobrazu i kultury będzie w przyszłości się opłacać, stając się dodatkowym, stabilnym źródłem ich dochodów. Integracja Polski z Unią Europejską stworzyła ogromną, niepowtarzalną szansę na stosunkowo szybką poprawę sytuacji ekonomicznej ludności obszarów wiejskich a przede wszystkim na uregulowanie procesów związanych z obiegiem wody i erozją wodną oraz potrzebą ochrony zasobów wodnych i biocenoz naturalnych, zakłóconych lub zdegradowanych w wyniku zbyt intensywnego rozwoju rolnictwa na tych obszarach w przeszłości. Polityka rolna Unii pozwala obecnie pozyskać na te cele wystarczająco duże środki z funduszy unijnych. Warunkiem jest zastosowanie szeregu kompleksowych zabiegów urządzenioworolnych i działań rolnośrodowiskowych realizowanych na dużą skalę przez rolników regionu. Na wielu jego obszarach działalność produkcyjna gospodarstw rolnych powinna być połączona z działalnością ochronną i konserwatorską. Rolnictwo czysto produkcyjne województwa powinno w najbliższych latach przekształcić się w rolnictwo wielofunkcyjne. Aktualne kierunki polityki rolnej i regionalnej Unii Europejskiej stanowią też wyjątkową szansę na ekonomiczną stabilizację a nawet rozwój, nietypowego i niezwykle zróżnicowanego, rolnictwa woj. małopolskiego oraz wzrost dochodów mieszkańców obszarów wiejskich. Stwarzają również możliwości rozwiązania problemów istotnych nie tylko dla regionu ale i dla całego kraju a obecnie również i Unii Europejskiej. Znaczenie województwa dla życia gospodarczego i społecznego Polski, zwłaszcza w zakresie stosunków wodnych, lecznictwa, turystyki i rekreacji oraz ekologii powoduje, że jego problemy stają się problemami kraju i Unii i na ich rozwiązaniu powinno zależeć nie tylko mieszkańcom i władzom regionu. Niewiele regionów w Unii Europejskiej tak silnie wpływa na otoczenie oraz posiada tak dużo cennych, a nawet unikalnych, zasobów i walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego. Źródła Banat J., Lech-Turaj B., Szłapa A Warunki prowadzenia działalności urządzenioworolnej na obszarach wiejskich Karpat. X Ogólnopolskie Seminarium Geograficzno-Rolnicze nt. "Rolnictwo na obszarach wielofunkcyjnych". Kielce, str Kotala A Problemy i perspektywy przebudowy wsi i rolnictwa w Małopolsce. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. Rozprawy, 241 str. Moskal S., Kotala A Skala produkcji oraz produktywność ziemi i pracy w rozdrobnionym rolnictwie Małopolski. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, ser. Sesja Naukowa, 52 str. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Małopolskiego, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Środowiska i Rozwoju Wsi, Kraków. 81

82 Zadania Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii oraz ich realizacja w zakresie geodezji rolnej dr inŝ. Renata Ostrowska Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Wprowadzenie Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii jest spółką akcyjną, której jedynym udziałowcem jest Kraj Związkowy Turyngii. Agencja podlega pod ministerstwo danego kraju. W skład jej Rady Nadzorczej wchodzą reprezentanci Kraju Związkowego Turyngii, spółki Wyceny i Zarządzania Gruntami sp. z o. o. BVVG, Rolniczego Banku Rent, Towarzystwa Zarejestrowanego Turyńskiego Związku Rolników. Głównym udziałowcem (96,95% udziału) jest Turyński Instytut Naukowo-Badawczo- Doświadczalny Buttelstedt sp. z o. o., gdzie zatrudnionych jest około osób. Biura Agencji na terenie Kraju Związkowego Turyngii znajdują się w środkowej części Turyngii w mieście Erfurt, w północnej Sondershausen we wschodniej Neustadt (Orla) i w zachodniej Meiningen. Zakres działania i wykonanie Jako główne kierunki działania Agencji można wymienić: gospodarkę gruntami, głównie scalenia i wymianę gruntami (29%), gospodarkę nieruchomościami (22%), gospodarkę wodną (17%), rolnictwo i budowę obiektów rolniczych (14%), zakup gruntów pod przyszłe inwestycje publiczne (9%), rozwój obszarów wiejskich (6%), usługi na obszarach wiejskich (3%). Zagadnienie rozwoju obszarów wiejskich dotyczy struktur agrarnych, regionów rolniczych i obszarów gmin. Jednym z głównych przedsięwzięć Agencji na poziomie struktur agrarnych było opracowanie planu budowy nowego odcinka autostrady A-4 Hörselberge. Dotyczyło to obszaru o powierzchni ha. Agencja, jako jedyny zleceniodawca do wykonania tego projektu, sporządziła w tym celu projekt scalenia i wymiany gruntów, uwzględniając w nim m.in. obszar ochrony przyrody dla zapewnienia rozwoju rzadko spotykanych roślin. Działalność Agencji dotyczy również adaptacji starych budynków rolniczych po NRD. W tym celu dokonuje się zakupu tych budynków, ich odremontowanie i zagospodarowanie. Rozwój wsi ujęty został w szczególnym programie Turyńskiej polityki, która uwzględnia jej odnowę poprzez poprawę infrastruktury. W ramach tego zagadnienia opracowuje się plan zagospodarowania przestrzennego. W nim uwzględnia się zmiany istniejących planów zagospodarowania przestrzennego przy zachowaniu ochrony krajobrazu. Analizując stan dla całej wioski planuje się tereny pod mieszkalnictwo, szczegółowo projektuje się tereny zielone, sportowo-rekreacyjne, tereny objęte ochroną przyrody, tereny dla rolnictwa i przemysłu lekkiego. Wykonanie takich szczegółowych planów zostaje zlecone różnym instytucjom, biurom planistyczno-inżynieryjnym i architektom. Zatwierdzony plan zagospodarowania przestrzennego uwzględnia opracowane zmiany istniejących planów zabudowy oraz plany związane z konkretnymi przedsięwzięciami wraz z planami urządzeń zieleni. Działalność Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii obejmuje również doradztwo i opiekę nad Rolniczymi Zakładami Produkcyjnymi. Zawierane są umowy kupna i wymiany gruntów z osobami prywatnymi, dokonywane są zakupy gruntów na cele inwestycyjne, sporządzane są umowy o dobrowolnej zamianie 82

83 gruntów z Rolniczymi Zakładami Produkcyjnymi, regulowany jest stan prawny gruntów a następnie opracowywany jest projekt i składany wniosek o przeprowadzenie scalenia i wymiany gruntów. W ramach tego uregulowano stosunki własnościowe w 14 obiektach po byłych PGR-ach na podstawie ustawy o dostosowaniu rolnictwa (LwAnpG). Na podstawie Regulaminu Wynagrodzeń Usług Architektów i Inżynierów (HOAI). Agencja dokonuje projektowania obiektów, czego przykładem może być przebudowa kompleksów budynków gospodarczych dla bydła mlecznego w Rockendorf. W celu zwiększenia zysków wszystkie gospodarstwa, bez względu na wielkość i rodzaj produkcji, mają zapewnione ze strony Agencji doradztwo rolnicze. Na obszarze Turyngii budowane są winnice. Przy zapewnieniu fachowego doradztwa rolniczego dokonuje się wyboru winorośli i przygotowuje się tereny pod ich nasadzenie. Buduje się winiarnie i magazyny win, projektuje się i buduje prasy do tłoczenia winogron. Tworzone są zakłady przetwórstwa owocowego. Przedsięwzięcie to obejmuje tereny o powierzchni ha. Są to obszary nie przeznaczone pod prywatyzację i pozostające w stałym zarządzaniu Agencji, aby prowadzić na nich jedynie działalność rolniczą. Zakłady przetwórstwa owocowego pozyskują obszary od gospodarstw indywidualnych, które są sprzedawane pod specjalne inwestycje pod zakładanie plantacji drzew i budowę nowych hali na owoce. Agencja w ramach tych działań zapewnia doradztwo rolnicze i finansowe, jest pośrednikiem pomiędzy rolnikiem a bankiem, zapewniając jednocześnie poczucie bezpieczeństwa. Gospodarstwa rolne na obszarze Turyngii zajmują się przede wszystkim uprawą roli i hodowlą bydła. Przeciętnie powierzchnia gospodarstw indywidualnych wynosi ha, zaś gospodarstwa w posiadaniu osób prawnych obejmują powierzchnie od do ha. W gospodarstwach tych występuje dość zróżnicowana struktura uprawy zwierząt, przeważa bydło mleczne i trzoda chlewna. Jednym z kierunków produkcji jest produkcja jajek przy stosowaniu specjalnej hodowli kur. W tym celu pozyskiwane i przygotowywane są specjalne budynki do hodowli drobiu. Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii posiada prawo pierwokupu na obszarach wiejskich. Blokowane jest w ten sposób przeznaczanie ziemi na cele nierolnicze i ustalane są rozsądne pułapy cen zakupu ziemi rolniczej. W wyjątkowych sytuacjach dozwolone jest przeznaczenie ziemi na obszarach wiejskich na cele nierolnicze, ale jedynie na okres nie dłuższy niż 5 lat. W ramach swojej działalności Agencja zajmuje się pozyskiwaniem terenów pod przyszłe inwestycje budowa dróg, niemiecka kolej, samorządy graniczne. Ceny gruntów przeznaczonych pod budownictwo są zdecydowanie niższe od cen gruntów rolniczych i nie są one chętnie sprzedawane. Stosuje się wówczas wywłaszczenie gruntów, a następnie ich scalenie i wymianę. Nie w każdej sytuacji pozyskanie gruntów może odbywać się poprzez wolny wykup. Pozyskanie w takiej sytuacji może nastąpić dzięki posiadaniu przez Agencję zasobu nieruchomości przeznaczonych na wymianę z rolnikami. Agencja na obszarze Turyngii posiada grunty przeznaczone na tzw. cele kompensacyjne. Są to tereny chronione wydzielane na terenach uprawianych rolniczo. Należą do nich grunty o najlepszych glebach i bardzo dobrych klasach. Dolina Erfurtu jest jednym z obszarów, gdzie występują takie gleby, a jednocześnie korzystne warunki do uprawy warzyw. Działalność Agencji obejmuje porządkowanie stosunków własnościowych. Postępowanie to ma na celu ujednolicenie prawa własności do gruntu i budynków. Wiele budynków należących do Rolniczych Spółdzielni Produkcyjnych posiada nadal nieuregulowane stosunki, co uniemożliwia rozwój nowych inwestycji. Zadaniem Agencji w takich przypadkach jest ich uregulowanie, stosując również wymianę gruntów. Po zjednoczeniu Niemiec tereny i obiekty zakładów państwowych przekazane zostały na własność Agencji. Obiekty te po wyremontowaniu zostały sprzedane lub wydzierżawione Spółdzielniom Produkcyjnym, a także przeznaczone do celów mieszkalnych. Na terenie Turyngii Agencja posiada 500 takich pomieszczeń 83

84 mieszkalnych. Przykładem zagospodarowania obiektów Skarbu Państwa jest majątek w Grosobringen, gdzie w pomieszczeniach porzuconego majątku objętego ochroną zabytków, urządzono pomieszczenia dla celów mieszkalnych, spotkań kulturalnych oraz zbiór przedmiotów muzealnych. Kolejnym przykładem jest posiadłość w Neumark, gdzie wyburzone zostały budynki nie zagospodarowane, wydzielone zostały tereny pod budowę, a następnie wybudowane nowe domki jednorodzinne. Na obszarze Turyngii występują Tereny Ochrony Przyrody Kraju Związkowego Turyngia. Obejmują one powierzchnię ha. Są to tereny przeznaczone na ochronę przyrody i krajobrazu poprzez gospodarkę rolną. Grunty te są udostępniane rolnikom w formie dzierżawy z zaleceniem specjalnego jej użytkowania sprzyjającemu jej ochronie. 9 listopada 2008 zawarte zostało porozumienie o przekazaniu przez Republikę Federalną Niemiec gruntów Zielonego Pasa na własność Turyngii. Powierzchnia tego terenu wynosi około ha na długości 737 km i stanowi żywy pomnik podziału Niemiec. Pas ten stanowi podstawę połączenia szczególnie znaczących biotopów, czyli jest to obszar ochrony przyrody. Z inicjatywy Turyngii, po upadku NRD, Zielony Pas przeszedł na własność poszczególnych terenów związkowych, a Podsumowanie W ramach wyjazdu do Turyngii zostało zorganizowane spotkanie w Agencji Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii sp. z o. o. (ThLGmbH). Wygłoszona prelekcja zapoznała uczestników wyjazdu ze strukturą i zadaniami tej Agencji. Przedstawiony szeroki zakres działań Agencji związany jest w dużym stopniu z obszarami rolnymi. Po upadku byłej NRD i rozwiązania zarządcą jego jest Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii. Poza działalnością rolniczą Agencja zajmuje się również opracowaniem projektu zagospodarowania i rozwoju terenów niezagospodarowanych, który obejmuje obszar około 44 ha. Są to tereny byłego osadnictwa, wydzierżawione do dalszej produkcji. W ramach tego projektu wykonywana jest rewitalizacja nieużytków, połączenie zasobów gruntowych, usunięcie nie użytkowanych budynków, opracowanie planu zagospodarowania, zabezpieczenie infrastruktury drogowej. Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii zajmuje się również gospodarką wodną, czyli przeprowadza regularny pomiar poziomu stanu wód, również wód gruntowych. Na obszarze Turyngii występuje sieć hydrometrycznych punktów pomiarowych 166 dla pomiaru stanu wody oraz 884 dla pomiaru poziomu wód gruntowych. Pomiary te przekazywane są do urzędów wodnych i na ich podstawie opracowywane są szczegółowe mapy zagrożenia powodziowego. Agencja, jako organizator środków finansowych, współpracuje również przy sporządzaniu projektów budowli urządzeń wodnych. Agencja w swojej działalności współpracuje z Urzędami Rozwoju Obszarów Wiejskich, które są jej zleceniodawcami. sektora państwowego na Niemcy spłynęły nowe zadania. Wiele działań związanych z rozwiązywaniem powstałych problemów przejęła Agencja Rozwoju Obszarów Wiejskich Turyngii. Sprawna jej działalność, również w zakresie geodezji rolnej, została przedstawiona w ramach wykładu odbytego w siedzibie Agencji. 84

85 LEADER szansa dla rozwoju wsi na przykładzie Małopolski i Turyngii dr inŝ. Izabela Piech, inŝ. Halina Stachura Katedra Geodezji Rolnej, Katastru i Fotogrametrii Inicjatywa Wspólnotowa LEADER Na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku zrodziła się w krajach Unii Europejskiej inicjatywa pod nazwą LEADER, która miała za zadanie złagodzenie problemów związanych ze zmianami zachodzącymi na terenach wiejskich. Intensyfikacja produkcji rolniczej pociągnęła za sobą zmniejszenie liczby gospodarstw rolnych, ograniczenie zatrudnienia w rolnictwie oraz rozszerzający się proces migracji ludności do miast i stopniowe wyludnianie się obszarów wiejskich. Opracowany w krajach unijnych program LEADER, został oparty na nowatorskim podejściu, zakładającym szerokie zaangażowanie mieszkańców obszarów wiejskich, lokalnych instytucji i organizacji. Program ten miał pomóc we wdrażaniu zrównoważonej strategii rozwoju obszarów wiejskich. Istota programu o nazwie LEADER zawarta jest w samej nazwie, która stanowi akronim wyrażenia pochodzącego z języka francuskiego i oznacza powiązania pomiędzy działaniami na rzecz rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich (Liaison Entre Actions de Development de L`Economie Rurale). Działania w ramach tego programu rozpoczęły się w 1991 r. i zostały zaprojektowane na cztery lata. W efekcie z programu LEADER I skorzystało 149 Lokalnych Grup Działania (LGD), które wykorzystały 413 mln ECU. Najwięcej środków przypadło LGD w Hiszpanii, które skonsumowały prawie 30% tej kwoty (120 mln ECU). Drugim dużym beneficjentem była Francja (65 mln), a trzecim Włochy (55 mln). W związku z tym, że program LEADER I zakończył się sukcesem, Komisja Europejska postanowiła go kontynuować w latach jako program LEADER II. Drugi LEADER upowszechniał doświadczenia na większym obszarze Unii i objął połowę obszarów wiejskich UE. Inicjatywa ta była wdrożona przez 906 Lokalnych Grup Działania i 92 tzw. wspólne organizacje, które skupiały swoje wysiłki wokół jednego problemu i terytorialny aspekt ich oddziaływania miał mniejsze znaczenie. Budżet programu LEADER II był bardzo znaczny i wynosił 1795 mld ECU. Zarówno LEADER I, jak i LEADER II pozostawiły pozytywny wizerunek i przekonanie, że takie działania na rzecz obszarów wiejskich powinny być kontynuowane i pogłębione. W roku 2000 rozpoczęła się kolejna edycja inicjatywy pod nazwą LEADER +, w której mogły brać udział wszystkie obszary wiejskie UE, a jako główny cel ustalono wdrażanie nowatorskich strategii rozwoju obszarów wiejskich. Program ten zachęcał do stosowania eksperymentalnych i innowacyjnych metod działania, skierowany był na działania związane z zachowaniem i wzbogaceniem dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, wsparcia dla przedsiębiorczości w celu tworzenia miejsc pracy oraz poprawienia zdolności organizacyjnych lokalnych społeczności. LEADER + przewidywał trzy rodzaje działań: Działanie I Wsparcie dla realizacji zintegrowanych strategii rozwoju terytorialnego o charakterze pilotażowym, opartych o oddolne podejście i partnerstwo lokalne; Działanie II Wsparcie współpracy międzynarodowej i między regionami; Działanie III Budowanie sieci wszystkich obszarów wiejskich w UE, zarówno będących beneficjentami Programu, jak i nie będących oraz wszystkich działających na rzecz ich rozwoju. Komisja Europejska wyznaczyła cztery tematy, które stanowiły priorytety dla Wspólnoty i dla każdego LGD miały być one uwzględnione w strategiach i przynajmniej jeden z tych priorytetów miał być realizowany: Wykorzystanie nowych technologii oraz know-how w celu poprawy konkurencyjności produktów i usług na obszarach wiejskich; Poprawa jakości życia na obszarach wiejskich; 85

86 Podnoszenie wartości lokalnych produktów, a w szczególności poprzez ułatwianie drobnym producentom dostępu do rynku poprzez wspólne działania; Wykorzystanie zasobów naturalnych i kulturowych, w tym potencjału obszarów objętych programem Natura Najbardziej popularny okazał się temat dotyczący wykorzystania zasobów naturalnych i kulturowych (34%). Całkowity budżet programu LEADER + na lata wynosi mln EUR. Podobnie jak w ramach programu LEADER I największym beneficjentem programu LEADER+ była Hiszpania. Po 15 latach wdrażania Inicjatywy Wspólnotowej LEADER w starych" krajach członkowskich UE było już 893 LGD. Metoda LEADER to metoda prosta oparta o następujące zasady: terytorialności program realizowany jest na konkretnym obszarze, zamieszkałym od 5 do 150 tys. osób; LEADER w Polsce (od 2004 roku) 1 maja 2004 roku Polska została członkiem UE, została zatem zobligowana do wdrożenia programu LEADER na swoim terenie. Program był realizowany w dwóch schematach. Celem Schematu I było tworzenie Lokalnych Grup Działania, które dokonywały oceny możliwości rozwojowych terenów wiejskich. W ramach schematu zrealizowano działania szkoleniowe, informacyjne oraz doradcze, służące zaangażowaniu mieszkańców w proces przygotowania koncepcji rozwoju obszarów wiejskich i tworzenia partnerstw publicznoprywatnych. Schemat II służył wdrażaniu Zintegrowanych Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich opracowanych przez LGD w I Schemacie. W ramach schematu Lokalne Grupy Działania uzyskały wsparcie dla działań wielosektorowych, uwzględniających rozwój turystyki, ochrony oraz promocji środowiska naturalnego, krajobrazu i zasobów historyczno-kulturowych. Uzyskały też wsparcie na popularyzację i rozwój produkcji wyrobów regionalnych, a także działań szkoleniowych. oddolności inicjatyw to mieszkańcy tworzący Lokalną Grupę Działania (LGD); integralności podejścia i widzenia spraw w szerokim kontekście konkretnego obszaru, jego uwarunkowań, zasobów, ograniczeń, szans i możliwości; partnerstwa LGD tworzona jest na równoprawnych zasadach przez trzy kategorie partnerów: publicznych (gminny i czasami również powiatowy samorząd terytorialny), prywatnych (przedsiębiorcy i osoby prywatne) i społecznych (stowarzyszenia, fundacje). Partnerstwo oznacza również, że grupa jest otwarta na wszystkich nowych członków i nie zamyka się w gronie członków założycieli; samodzielności zarządzania na poziomie lokalnym; innowacyjności sposób na poszukiwanie nowych, innowacyjnych rozwiązań problemów, przed jakimi stają mieszkańcy danego, konkretnego terytorium; współpracy z innymi LGD w regionie, w kraju i zagranicą. O wsparcie w ramach Schematu II mogły ubiegać się jedynie LGD zarejestrowane w formie fundacji lub stowarzyszenia. Drugim wymogiem było takie uformowanie zarządu, w którym m.in. 50% osób wskazanych było przez partnerów społecznych i gospodarczych, co miało zapewnić znaczący wpływ tych środowisk na kształtowanie obecnego i przyszłego oblicza obszarów wiejskich. Wdrażanie inicjatywy LEADER w Polsce do 2007 roku miało charakter pilotażowy, którego głównym zadaniem było kompleksowe przygotowanie społeczności lokalnych do pełnego wykorzystania tego podejścia w nowym okresie programowania w latach Realizowanie strategicznych założeń Programu możliwe jest dzięki podejmowanym działaniom na rzecz rozwoju obszarów wiejskich w ramach czterech osi priorytetowych. Wszystkie działania współfinansowane są z Europejskiego Funduszu Rolnego na Rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz ze środków krajowych przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej. Komitet Rozwoju Obszarów 86

87 Wiejskich (UE) w dniu 24 lipca 2007 roku jednogłośnie zatwierdził Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata Dzięki pozyskanym środkom w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata możliwe jest dofinansowanie przedsięwzięć takich jak m.in. budowa dróg, budowa sieci wodociągowych i kanalizacyjnych, oczyszczalni ścieków, projektów obejmujących wykorzystanie energii ze źródeł odnawialnych, a także szeroko pojęte kształtowanie przestrzeni publicznej. Łączna wielkość środków przeznaczona dla Polski na finansowanie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w latach wyniesie ,00 EUR. W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich PROW zdefiniowano 4 osie: oś.1 (gospodarcza) Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego, oś.2 (środowiskowa) Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich, oś.3 (społeczna) Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej, oś.4 LEADER. Celem osi 4 LEADER jest przede wszystkim budowanie kapitału społecznego na wsi poprzez aktywizację mieszkańców, przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy oraz poprawa zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja, w skutek pośredniego włączenia Lokalnych Grup Działania w system zarządzania danym obszarem. Instytucje zaangaŝowane we wdraŝanie LEADER Instytucja Zarządzająca (MRiRW) Akredytowana Agencja Płatnicza (ARiMR) pełni funkcję płatniczą, zajmuje się księgowaniem, zatwierdzaniem płatności, kontrolą LGD oraz projektodawców Urzędy Marszałkowskie (UM) zajmują się oceną formalną na etapie wyboru LGD, przygotowaniem regulaminu działania Regionalnego Komitetu ds. LEADER (RKL), przewodniczeniem RKL, przekazaniem poprawnych formalnie wniosków LGD do IZ, informowaniem i promocją Lokalne Grupy Działania wykonują delegowaną przez IZ funkcję wdrożeniową, tj. przyjmowanie i rozpatrywanie wniosków o wsparcie, tworzenie listy rankingowej projektów, podpisywanie umów z projektodawcą po uzyskaniu pozytywnej opinii Regionalnego Komitetu ds. LEADER, przyjmowanie i rozpatrywanie wniosków o płatność, autoryzacja płatności, kontrola realizacji projektów, monitorowanie i sprawozdawczość z realizacji wdrażanych działań, raportowanie o nieprawidłowościach, informowanie i promocja. LEADER w Małopolsce Związek Małopolska Sieć LGD został powołany 20 stycznia 2009 roku podczas spotkania przedstawicieli LGD na Zamku w Suchej Beskidzkiej. Małopolska Sieć LGD z formuły dobrowolnego, niesformalizowanego podmiotu działającego w ten sposób przez okres 2 lat przekształciła się w podmiot prawny związek stowarzyszeń. Członkami, założycielami było 10 Lokalnych Grup Działania, które podjęły uchwałę przystąpienia do związku i były obecne na spotkaniu. Związek małopolska Sieć LGD utworzyły stowarzyszenia: Dolina Raby, Dolina Karpia, Beskid Gorlicki, Turystyczna Podkowa, Między Dalinem a Gościbią, Gościniec 4 żywiołów, Korona Północnego Krakowa, Wielicka Wieś, Jaksa, Perły Beskidu Sądeckiego. 87

88 Na terenie województwa małopolskiego działa najwięcej LGD w Polsce (42 Lokalne Grupy Działania), co ma swoje odzwierciedlenie w ilości środków unijnych przyznanych dla województwa w ramach osi 4 LEADER EUR. Województwo małopolskie jest na II-im miejscu, za woj. mazowieckim pod względem ilości przyznanych środków finansowych. Obecnie trwają prace nad uruchomieniem działań wdrażanych w ramach Osi 4 LEADER. Rys. 1: Struktura instytucjonalna programu LE- ADER w Małopolsce LEADER w Turyngii Turyngia, jako jeden z landów Niemiec, realizuje program LEADER od 1991 czyli od początku jego funkcjonowania. Po zjednoczeniu Niemiec w 1990 roku z Turyngii wiele osób wyemigrowało do sąsiednich bogatszych landów lub do innych krajów UE. Sytuacja ta stała się wyzwaniem dla władz Turyngii, które w metodzie działania LEADER widziały ogromną szansę dla rozwoju obszarów wiejskich, a zatem dla zwiększenia ilości miejsc pracy, a tym samym poprawy życia ludzi i zatrzymania ich w Turyngii. LEADER był pierwszą inicjatywą, która wprowadzała oddolne podejście, pozwalające mieszkańcom wsi decydować o ich sprawach, bowiem nadrzędnym celem działań LEADER jest budowanie kapitału społecznego poprzez aktywizację mieszkańców, przyczynianie się do powstawania nowych miejsc pracy na obszarach wiejskich, a także polepszanie zarządzania lokalnymi zasobami i ich waloryzacja w skutek pośredniego włączenia lokalnych grup działania w system zarządzania danym obszarem. Wprowadzanie metody LEADER podzielono na 2 etapy. W pierwszym etapie opracowano ogólną strategię działań dla danego obszaru polegającą na przedstawieniu podstawowych założeń programu w celu przygotowania społeczności do wspólnego działania. Opracowano również ramy organizacyjne strategii. W tym etapie wybrano osoby ze społeczności lokalnej, które realizowałyby założenia programu tworząc Lokalne Grupy Działania. Osoby te charakteryzowały się dużymi kwalifikacjami i dużym zaufaniem społeczności lokalnej. Liczba grup miała być taka, żeby swoim zasięgiem działania obejmowała cały obszar Turyngii. Lokalne Grupy Działania (LGD) są najważniejszymi elementami LEADER i bez nich wdrażanie tej inicjatywy byłoby niemożliwe. Przez LGD realizowane jest podstawowe założenie LEADER-a, czyli oddolne podejście. Ludzie tam skupieni są zainteresowani rozwojem danego obszaru i wspólnie wypracowują plan rozwoju ich miejsca zamieszkania. Grupy były tworzone na obszarach gmin wiejskich lub wiejskomiejskich, które zamieszkuje od do mieszkańców (w wyjątkowych przypadkach liczba mieszkańców danego regionu może być mniejsza od ) oraz gęstość zaludnienia nie przekracza 120 osób/km 2 (w Polsce gęstość zaludnienia nie może przekraczać 150 osób/km 2 ). LGD tworzone były na obszarach spójnych pod względem kulturowym, historycznym, bądź ekonomicznym. Członkami Grup są mieszkańcy danego terenu, organizacje pozarządowe, firmy prywatne oraz instytucje publiczne działające na tym terenie. W partnerstwie lokalnym reprezentowane są więc różne środowiska (rolnicy, osoby bezrobotne, urzędnicy, nauczyciele, przedsiębiorcy). Skład LGD odzwierciedla sytuację społeczną danego obszaru, przez co skutecznie dopasowuje strategię rozwoju wsi do oczekiwań mieszkańców. W składzie LGD reprezentowany jest sektor publiczny, społeczny i prywatny, przy czym obecność tego pierwszego w organach decyzyjnych nie może być większa od 50%. W organach decyzyjnych określoną liczbę miejsc zajmują kobiety (obydwie płci muszą mieć, co najmniej czterdziestoprocentową re- 88

89 prezentację) oraz osoby młode. Te wytyczne, określone przez Komisję Europejską, są odpowiednio punktowane przy rozdzielaniu funduszy na projekty zgłaszane przez Grupy Działania. Zatem w skład LGD wchodzą ludzie, którzy chcą coś zmienić, chcą brać czynny udział w rozwoju swojego obszaru. W drugim etapie opracowano szczegółową strategię zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich. Opracowano założenia i określono konkretne działania strategiczne, ostatecznie zatwierdzone zostały Lokalne Grupy Działania. W tym etapie realizowane są już konkretne projekty, przyznawane są środki finansowe z poszczególnych komponentów LEADER. Środki te pochodzą z budżetu Wspólnej Polityki Rolnej UE, Republiki Federalnej Niemiec oraz Kraju Związkowego Turyngia. Na realizację zadań w ramach LEADER na lata ogólna kwota dofinansowania dla Turyngii wyniesie 100,2 mln Euro. Fundusz podstawowy LEADER wyniesie ok. 43 mln Euro. Dofinansowanie w latach będzie przeznaczone na: zintegrowany Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, budowę dróg dojazdowych do terenów rolnych (bez uwzględnienia poprawy i modernizacji infrastruktury drogowej realizowanej w ramach projektów scalenia i wymiany gruntów), odnowę wsi i rozwój wsi, rewitalizację terenów zdegradowanych i zagospodarowanie nieużytków. Najważniejszymi elementami LEADER jest to, że obejmuje on swoim zasięgiem cały obszar Turyngii oraz powoduje wzmocnienie odpowiedzialności w regionie, co jest motorem w rozwoju kraju. Inicjatywa LEADER należy do najstarszych projektów realizowanych w Unii Europejskiej. Patrząc na osiągnięcia LEADER-a, można zauważyć, że była to słuszna decyzja. Działania podejmowane w ramach tej inicjatywy pokazały jak wielki potencjał i kapitał istnieje na terenach wiejskich i jak bardzo ludzie mieszkający na tych obszarach chcą pracować dla ich rozwoju. Jej sukces potwierdzono ostatecznie przyjęciem podejścia typu LEADER do Wspólnej Polityki Rolnej UE na lata LEADER w Turyngii został stworzony dla 15 grup działania z wyjątkiem dużych miast. Są to grupy: Altenburger Land, Eichsfeld, Gotha-Ilmkreis-Erfurt, Greizer Land, Henneberger Land, Hildburghausen-Sonneberg, Saale-Holzland, Saale-Orla, Saalfeld-Rudolstadt, Sömmerda-Erfurt, Unstrut-Hainich, Wartburgregion Weimarer Land- Mittelthüringen, Kyffhäuser, Südharz. 89

90 Systemy Informacyjne ALKIS ATKIS AFKIS dr inŝ. Barbara Prus Katedra Planowania, Organizacji i Ochrony Terenów Rolniczych 1. Wstęp Podstawę pracy urzędów administracji publicznej stanowią dane geodezyjne, przedstawiające w jednolitym systemie odniesienia obraz powierzchni ziemi w formie krajobrazowej tj. topograficznej oraz w formie ewidencjonującej działki i budynki, wraz z opisem właściwej formy władania. Odpowiednikiem polskiego systemu ewidencjonowania nieruchomości oraz praw do nieruchomości w Niemczech są prowadzone w formie informatycznej księga nieruchomości (niem. Liegenschaftsbuch skrót ALB) oraz mapa ewidencyji nieruchomości (niem. Liegenschaftskarte skrót ALK). Dodatkowo opis sytuacji topograficznej zawiera tzw. Topograficzno-Kartograficzny System Informacyjny o nazwie ATKIS. Do licznych produktów systemu ATKIS należą prezentowane numeryczne modele krajobrazu (DLM), numeryczne modele terenu (DGM), numeryczne zdjęcia ortofoto (DOP), jak również numeryczne mapy topograficzne (DTK). System prezentuje dane dotyczące systemu odniesienia oraz pochodzące z bezpośredniego pomiaru geodezyjnego, dane obrazowe w formie zdjęć lotniczych i satelitarnych. Integralną częścią podstawowych danych geodezyjnych są odniesione przestrzennie dane adresowe, umożliwiające powiązanie położenia obiektów z ich adresem. Zainteresowanie danymi geodezyjnymi w ostatnich latach znacząco wzrosło, co pokazuje rolę tych danych w procesach zarządzania, w odniesieniu prawnym i gospodarczym. Dane te stanowią podstawę działania Systemu Informacji Geograficznej (GIS). Ważne jest zatem, aby były prowadzone w jednolitym systemie, a biorąc pod uwagę europejską dyrektywę INSPIRE, aby bezkonfliktowo integrowały informacje pochodzące z wielu źródeł [Dyrektywa INSPIRE]. Celem podejmowanych na szeroką skalę działań jest umożliwienie potencjalnym użytkownikom, stawiającym coraz większe oczekiwania, korzystania z informacji prowadzonej w jednolitym systemie odniesienia dla całego kraju, spełniającej założenie pełnego pokrycia terenowego oraz wysokie standardy jakości pod względem dokładności, aktualności i możliwie pełnego zakresu niesionej informacji. Polityka państwa w zakresie zapewnienia powszechnej dostępności do geoinformacji powinna koncentrować się na budowie Polskiej Infrastruktury Informacji Przestrzennej, spełniającej wymogi określone dyrektywą INSPIRE oraz dostosowane do warunków krajowych [Uchwała 2007]. 2. System ALKIS System ewidencjonujący prawa do nieruchomości w większości krajów europejskich nosi nazwę katastru. Kataster nieruchomości łączy w sobie informacje pochodzące z map ewidencyjnych oraz rejestrów ewidencji gruntów i budynków prowadzonych zgodnie z wpisami właścicieli ujawnionych w księgach wieczystych [Wilkowski i In. 2006]. Kataster nieruchomości powinien być prowadzony w taki sposób, aby w jednym podstawowym systemie informacyjnym spełnić wymagania obrotu prawnego nieruchomości, zarządzania nieruchomościami, gospodarki i ochrony środowiska [Czech 2007]. Obecnie w Niemczech dane o nieruchomościach prowadzone są w dwóch oddzielnych formach: mapy ewidencyjnej nieruchomości (ALK) oraz księgi nieruchomości (ALB). Oznacza to, że duża część danych księgi nieruchomości odnoszących się do działek jest również zapisana na mapie ewidencyjnej. Zamierzeniem jest aby w przyszłości oba te systemy zostały połączone w Urzędowym Systemie Informacyjnym Katastru Nieruchomości tzw. AL- KIS. System ten jest jedną z trzech składowych wewnątrz-wspólnotowego systemu informacyjnego Stowarzyszenia Pracowników Urzędów Geodezyjnych krajów związkowych 90

91 RFN. Służy modelowaniu podstawowych informacji geodezyjnych odnoszących się do katastru nieruchomości oraz geodezyjnego pomiaru kraju. Celem stworzonego systemu jest spełnienie wymogu, aby pojedyncze dane wyjściowe współgrały ze sobą. Jest to możliwe 2.1 Księga ewidencji nieruchomości (ALB) Prowadzona w Turyngii księga nieruchomości jest opisową częścią katastru nieruchomości czyli częścią urzędowego opisu nieruchomości w rozumieniu 2 Rozporządzenia dotyczącego prowadzenia ksiąg gruntowych Turyngii ( poprzez jednorodne prowadzenie i udostępnianie informacji. Każdy użytkownik powinien otrzymać dane w formie nie wymagającej dodatkowych przekształceń, tak aby móc je w dowolny sposób wykorzystać. Zawiera informacje opisujące działki, ich położenie, właścicieli, sposób użytkowania dla ok. 3 mln działek o łącznej powierzchni km 2. Księga nieruchomości służy w szczególności zagwarantowaniu prawa własności, a co za tym idzie bezpiecznego obrotu na rynku nieruchomości. Ryc. 1: Przykład wypisu z księgi ewidencji nieruchomości (ALB) 91

92 Ryc. 2: Przykład wyrysu z mapy ewidencji nieruchomości (ALK) Bieżące aktualizacja gwarantuje zgodność informacji o właścicielach z informacjami zawartymi w księgach wieczystych. Obecnie księga nieruchomości jest prowadzona w ramach postępowania ALKIS/1 (tzw. Urzędowego Systemu Informacyjnego Katastru Nieruchomości, Poziom 1) we wszystkich obrębach katastralnych. Jest to modyfikacja zinformatyzowanej księgi nieruchomości (ALB), która została opracowana wspólnie przez Bawarię, Saksonię i Turyngię, tak aby umożliwić przejście do systemu ALKIS. W oparciu o automatyczną wymianę danych gwarantuje zgodność zapisów prowadzonych w katastrze oraz księgach wieczystych. Udostępnianie danych z księgi nieruchomości jest uregulowane w prawie katastralnym Tu- 92

93 ryngii. Uzasadniony interes prawny umożliwia uzyskanie informacji w postaci wypisu. Użytkownikami systemu ALB są zarówno pojedyncze podmioty (tj. właściciele, użytkownicy wieczyści, notariusze, geodeci), podmioty 2.2 Mapa ewidencji nieruchomości (ALK) System ALK prezentuje w formie komputerowej informacje z map katastralnych prowadzone do chwili obecnej w postaci analogowej. Jako urzędowa mapa w rozumieniu prawa o księgach wieczystych, jest również objęta rękojmią wiary publicznej, odnoszącej się do zapisów ksiąg wieczystych. Mapa ewidencji nieruchomości zawiera informacje o położeniu i kształcie działek, budynkach i sposobie ich użytkowania, klasyfikacji gleboznawczej gruntów, jak również o urzędowo przyjętych ustaleniach. Działka jest w tym systemie definiowana jako część powierzchni ziemi, która została wyznaczona w wyniku urzędowego pomiaru oraz oznaczona numerem ewidencyjnym. Budynki i budowle są przedstawiane na mapie ewidencyjnej w przypadku gdy są na stałe z gruntem związane. Treść mapy ewidencyjnej jest rozłożona na możliwie małe części składowe (punkty, linie, opisy), pogrupowane wg aspektów branżowych i ujęte w logiczne obiekty. W ten sposób obok działek i budynków, na mapie wprowadzone są liczne inne elementy zdefiniowane w tzw. katalogu obiektów. Każdy obiekt i zapisane w katalogu informacje branżowe są ogólno dostępne, co umożliwia zastosowanie w różnych celach, tak w sektorze publicznym jak i prywatnym. Mapa 3. Infrastruktura geoinformacji Około 80% informacji mających wpływ na podejmowane decyzje z zakresu gospodarki i zarządzania ma odniesienie przestrzenne. Zinformatyzowana forma geoinformacji umożliwia szybkie, transparentne i kompetentne usprawnienie procesów decyzyjnych. Dane geodezyjne stanowią ważny poziom dobra gospodarczego. Ze względu na ich wysoki potencjał wartości są ważną częścią składową struktury informacyjnej. regionalne (tj. gminy, związki i stowarzyszenia, dostawcy energii czy koła łowieckie), jak i urzędy o zasięgu krajowym (finansowe, ksiąg wieczystych, odpowiedzialne za rozwój kraju, scalenia) oraz ministerstwa. ewidencji nieruchomości znajduje swoje zastosowanie wszędzie tam, gdzie potrzebne są kompetentne, aktualne oraz dokładne dane geodezyjne. Podczas zakładania i prowadzenia mapy ewidencji nieruchomości (ALK) należy zwrócić szczególną uwagę na jednolite odniesienie przestrzenne, tak aby założona baza informacji mogła zostać wykorzystana również w przyszłości oraz aby można było powiązać informacje z różnych systemów informacji geodezyjnej. Mapa powinna zapewniać pełne pokrycie powierzchniowe kraju, zamieszczone informacje powinny być aktualne i dokładne. Bezarkuszowy i bezskalowy sposób zapisu danych umożliwia uzyskanie dowolnego wycinka mapy oraz jednolite odwzorowanie w wyrysach z mapy. Odniesiona do obiektów struktura danych umożliwia powiązanie ze zautomatyzowaną księgą nieruchomości (ALB), jak również z innymi zbiorami danych branżowych. Prowadzona w jednolitej formie mapa ewidencji nieruchomości (ALB) jest możliwa do wykorzystania również w ramach internetowych usług on-line. Dane z mapy ewidencji nieruchomości użytkownicy mogą uzyskiwać zarówno w formie analogowej, jak i digitalnej. Za udostępnianie informacji odpowiedzialne są urzędy katastralne. W Turyngii międzyministerialne gremium koordynacyjne tzw. centrum geoinformacyjne skupiające przedstawicieli wszystkich ministerstw Turyngii, gmin i powiatów, podjęło decyzję o utworzeniu jednolitej infrastruktury geoinformacji. We wszystkich krajach związkowych RFN powstają podobne przedsięwzięcia, które łączą się w ogólnokrajową infrastrukturę, będącą integralną częścią europejskiej infrastruktury geodanych. 93

94 Wytyczne UE nakreślają cele i sposoby postępowania dotyczące wprowadzania projektu europejskiej struktury danych geodezyjnych tzw. INfrastrukture for SPatial InfoRmation in Europe INSPIRE. Wraz z wytyczną nr 2007/2/EG Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z dn r. dotyczącej utworzenia struktury geodanych na obszarze Wspólnoty Europejskiej (Dyrektywa INSPIRE) został utworzony instrument umożliwiający dostęp i wykorzystanie geoinformacji przez mieszkańców, instytucje rządowe i struktury gospodarki. Ryc. 3: Uproszczony schemat struktury danych geodezyjnych [ Pod pojęciem infrastruktury geoinformacji należy rozumieć kompleksowy system służący wymianie geodanych, który łączy osoby odpowiedzialne za pozyskiwanie danych geodezyjnych, obsługujących bazy danych oraz użytkowników. Fizyczną realizacją systemu jest z założenia Internet lub sieć o zasięgu krajowym. W szczególności struktura danych geodezyjnych obejmuje bazę geoinformacji i służby geodezyjne, które stoją do dyspozycji użytkowników portalu. Geoinformacje można pogrupować na trzy grupy: geoinformacje o znaczeniu podstawowym, metadane oraz informacje branżowe. Podstawowe geoinformacje pochodzą z pomiaru bezpośredniego i opisują obiektywnie jednorodne odniesienie przestrzenne, krajobraz lub poszczególne nieruchomości. Stanowią podstawę dla branżowych danych posiadających odniesienie przestrzenne. Informacje branżowe to dane tematyczne, które posiadają bezpośrednio określone miejsce odniesienia w postaci współrzędnych położenia, lub pośrednie poprzez adres lub inną właściwość o znaczeniu administracyjnym. Metainformacje to dane opisujące geoinformacje. Odpowiednia struktura danych geodezyjnych gwarantuje wolne od redundancji zarządzanie informacjami. Ważnym celem stawianym przed służbami obsługującymi geoinformacje jest, aby informacje tylko raz zapisane mogły być wykorzystywane w systemie on-line przez licznych użytkowników. 94