Wpływ wytrawiania powierzchni wczesnej zmiany próchnicowej na proces jej leczenia z użyciem różnych preparatów remineralizacyjnych badania in vitro

Transkrypt

1 Czas. Stomat., 2005, LVIII, 9 Wpływ wytrawiania powierzchni wczesnej zmiany próchnicowej na proces jej leczenia z użyciem różnych preparatów remineralizacyjnych badania in vitro The effect of acid-etching the early caries lesion on the remineralization process with the use of different remineralizing substances an in vitro study Dagmara Piesiak-Pańczyszyn, Urszula Kaczmarek, Joanna Woźniak Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Dziecięcej AM we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Streszczenie Zabiegi remineralizacyjne umożliwiają zatrzymanie, a nawet częściowe lub całkowite cofanie się początkowych zmian próchnicowych. Polega ono na ponownym wbudowaniu jonów mineralnych, przede wszystkim wapniowych i fosforanowych, co prowadzi do odbudowy wcześniej zdemineralizowanej części tkanki. Wiadomo jednak, że powierzchowna warstwa wczesnej zmiany próchnicowej szkliwa jest dobrze zmineralizowana i cechuje się niewielką porowatością, a zatem stanowi pewne ograniczenie dla indukowanego procesu remineralizacyjnego warstw głębiej leżących. Stwierdzono, że wytrawienie wczesnej zmiany próchnicowej powoduje usunięcie wysoko zmineralizowanej powierzchownej warstwy szkliwa, odsłonięcie kryształów bardziej reaktywnych na procesy de- i remineralizacji, zwiększenie pola powierzchni szkliwa oraz wzrost stopnia podpowierzchniowej porowatości, co w efekcie przyczynia się do zwiększenia skuteczności podjętych działań remineralizacyjnych. Summary The remineralization process can arrest early caries lesions, and even partially or completely repair them. It is based on the reincorporation of ions, particularly calcium and phosphate, which leads to a rebuilding of tissue which was earlier demineralized. However, it is well known that the superficial zone of the early caries lesion is highly mineralized and slightly porous, providing a barrier which prevents the remineralization process in the deeper layers of the lesion. It has been found that acid-etching of the early caries lesion causes removal of the highly mineralized outer zone of the enamel, exposing crystals that are more reactive to the processes of de- and remineralization, increases the total surface area of the enamel and increases the degree of subsurface porosity, thereby increasing the efficacy of remineralization procedures. HASŁA INDEKSOWE: demineralizacja, remineralizacja, wczesne zmiany próchnicowe, sztuczna próchnica, wytrawianie KEYWORDS: demineralization, remineralization, early caries lesion, artificial caries, etching Wczesna zmiana próchnicowa (caries incipiens, macula cariosa; ang. early caries lesion) jest odwracalną postacią próchnicy zębów. Można ją makroskopowo zaobserwować na powierzchni zębów jako białą lub brunatną plamę, mikroskopowo charakteryzującą się podpowierzchniową demineralizacją (1, 8, 17, 21, 26, 28, 32, 34). Wczesne jatrogenne zmiany próchnicowe obser- 620

2 2005, LVIII, 9 Wytrawianie wczesnej zmiany próchnicowej wowane są w następstwie stosowanego na coraz większą skalę leczenia ortodontycznego aparatami stałymi. Zauważono, że niemal regułą jest ich występowanie na powierzchniach gładkich zębów w okolicy umocowania zamków i pierścieni aparatów stałych (2, 4, 9, 18, 30, 31). Obecność wczesnych zmian próchnicowych, często przebarwionych, na powierzchniach wargowych zębów siecznych jest z punktu widzenia estetycznego nieakceptowana i wymaga podjęcia działań celem zahamowania dalszego rozwoju lub regresji zmiany. Remineralizacja polega na zatrzymaniu procesu próchnicowego i częściowym lub całkowitym wygojeniu się szkliwa poprzez ponowne wbudowanie substancji mineralnych, przede wszystkim wapniowych i fosforanowych, prowadzących do odbudowy zdemineralizowanej części tkanki (1, 5, 8, 19, 22, 27, 33). Na proces ten ma wpływ kilka niezależnych czynników, tj. skład śliny, a w szczególności zawartość Ca, F, P, kariostatyczne nawyki dietetyczne oraz miejscowy dowóz związków fluoru. Te ostatnie ułatwiają i przyśpieszają remineralizację, hamują metabolizm i określone czynności życiowe bakterii próchnicotwórczych oraz podwyższają fizyczne i chemiczne właściwości szkliwa zarówno w okresie przed-, jak i poerupcyjnym (1, 4, 8, 13, 15, 16, 17, 19, 25, 28, 29, 31, 33, 34). Mechanizm działania jonów wapnia nie jest w pełni wyjaśniony. Uważa się, że pełnią funkcję katalizatorów przyspieszających zachodzące w ich obecności procesy chemiczne, łączą się z jonami Fˉ tworząc na powierzchni zęba trudno rozpuszczalny w obojętnym ph fluorek wapnia stanowiący rezerwuar fluoru uwalnianego przy zakwaszeniu środowiska oraz przyczyniają się do wzrostu odporności szkliwa na kwasy poprzez wbudowywanie się w strukturę tej tkanki (5, 15, 20, 22, 23, 25, 27, 31, 33). Niektórzy autorzy (15) podają także, że ich obecność na powierzchni zęba powoduje w pewnej mierze zamknięcie dróg wymiany jonów między szkliwem a środowiskiem zewnętrznym, co w efekcie zmniejsza rozpuszczalność szkliwa. Powierzchowna warstwa wczesnej zmiany próchnicowej jest dobrze zmineralizowana i cechuje się niewielką porowatością, a zatem stanowi pewne ograniczenie dla indukowania procesu remineralizacyjnego warstw głębiej leżących (1, 4, 9, 17, 21, 26, 31, 32). Trawienie szkliwa, ograniczone tylko do cienkiej zewnętrznej warstwy powierzchniowej powoduje jej usunięcie i odsłonięcie dróg dyfuzji dla procesów de- i remineralizacji oraz zwiększenie powierzchni szkliwa, co przyczyni się do zwiększenia skuteczności podjętych działań remineralizacyjnych (1, 9, 12, 13, 29, 32). Badania Al-Katheeba i wsp. (1) oraz Tandona i wsp. (32) wykazały, że takie postępowanie nie powoduje nadmiernej ucieczki substancji mineralnych z głębszych warstw zmiany. C e l e m p r a c y było zbadanie czy wytrawienie powierzchni szkliwa na obszarze wczesnej, sztucznie wywołanej zmiany próchnicowej, z użyciem 37% kwasu ortofosforowego, zwiększy efektywność działania preparatów remineralizacyjnych. Ponadto porównano również skuteczność działania użytych w doświadczeniu metod remineralizacyjnych. Materiały i metody Materiał badawczy stanowiło 24 zęby ludzkie przedtrzonowe i trzonowe usunięte z powodów ortodontycznych u osób z przedziału wiekowego od 15 do 35 roku życia. Usunięte zęby, po dokładnym oczyszczeniu, przechowywano bez dostępu światła, w szczelnych, plastikowych pojemnikach wypełnionych nasyconym roztworem tymolu w roztworze soli fizjologicznej. Każdy pojemnik został dokładnie opisany i zawierał informacje dotyczące pacjenta (nazwisko, imię, wiek), rodzaju zęba oraz daty ekstrakcji. Wszystkie powierzchnie zębów były dokładnie badane niezależnie przez 2 lekarzy za pomocą nieuzbrojonego oka oraz przy 3-krotnym powiększeniu, ze szczególnym uwzględnieniem powierzchni gładkich (policzkowe i językowe/ podniebienne). 621

3 D. Piesiak-Pańczyszyn i in. Czas. Stomat., Kolejnym etapem było wykonanie zdjęć makroskopowych zbadanych powierzchni stanowiących dokumentację fotograficzną prowadzonych badań. Spośród ocenianych zębów wybrano tylko te z nieuszkodzonymi, zdrowymi powierzchniami gładkimi. Następnie przecięto je diamentową piłą wzdłuż osi długiej, pośrodkowo w stosunku do powierzchni stycznych. W ten sposób przygotowane próbki zostały pokryte lakierem kwasoodpornym z pozostawieniem na powierzchniach gładkich okienek wielkości średnio 3,0 mm/3,0 mm (ryc. 1 i 2). Demineralizację Ryc. 1. Schemat próbki zęba przygotowanej do demineralizacji. Ryc. 2. Przykład próbki zęba przygotowanej do demineralizacji. uzyskano ogólnie przyjętą metodą w modyfikacji własnej, po zanurzeniu przygotowanych próbek na 10 dni w roztworze odwapniającym o ph 4,4 i składzie: 2,2 mm CaCl 2, 2,2 mm NaHPO 4, 0,05 M kwasu octowego. Wyjściowo sprawdzano powtarzalność uzyskanych w ten sposób zmian. Miały one głębokość średnio 150±40 µm i charakteryzowały się nienaruszoną warstwą powierzchowną. Po uzyskaniu sztucznej próchnicy próbki zostały dokładnie wypłukane w wodzie bidestylowanej, natomiast warstwę lakieru usunięto z powierzchni zębów za pomocą roztworu acetonu. W ten sposób przygotowany materiał został podzielony na 4 grupy: A, B, C i D po 6 próbek każda. W grupach B i D sztucznie wywołane zmiany próchnicowe zostały wytrawione 37% kwasem ortofosforowym przez 30 sekund, a następnie wypłukane w wodzie bidestylowanej przez kolejne 30 sekund. W pozostałych dwóch grupach (A i C) nie zastosowano wytrawiania (tab. I). Tak przygotowane próbki poddane zostały zabiegom remineralizacyjnym w postaci szczotkowania okienek dwa razy dziennie przez trzy minuty przez okres 10 tygodni dostępną w handlu pastą z zawartością fluoru NaF ppm (Dentica f. Tołpa) dla grupy A i B, pastą z zawartością wapnia i fosforu w postaci CaHPO 4 x 2H 2 O (f. Colgate) dla grupy C i D. Po upływie 4 tygodni wykonano pierwsze badanie histologiczne, a następne po upływie 10 tygodni. Ocenę histologiczną skrawków o grubości około 60 µm dokonano w mikroskopie świetlnym (Olimpus BX 50) połączonym z systemem komputerowej analizy obrazu program Multiscan Base (wersja 08.98), w powiększeniu 20-, 40- i 100-krotnym. Oceniano głębokość demineralizacji w tkance zęba. Pomiary prowadzono prostopadle do stycznej wyznaczonej na powierzchni badanego miejsca. Zasięg demineralizacji mierzono w trzech miejscach zmiany: przez środek i kolejno 2 pomiary w odległości około 0,01 mm od środka (ryc.3). Uzyskane wartości służyły do obliczenia wartości średniej. Wyniki badań poddano analizie statystycznej. Do oceny istotności różnic użyto testu t-studenta oraz przyjęto poziom istotności p=0,05. Wyniki i ich omówienie Skuteczność zastosowanych metod remineralizacyjnych zestawiono w tab. II. Po zastosowaniu szczotkowania pastą z fluorem (

4 2005, LVIII, 9 Wytrawianie wczesnej zmiany próchnicowej Ryc. 3. Schemat pomiaru głębokości wczesnej sztucznej zmiany próchnicowej. ppm) grupa A zmiana głębokości demineralizacji pomiędzy 4 a 10 tygodniem badania wyniosła średnio 7,9%, tj. zmniejszyła się o około 0,0116 ± 0,002 mm (ryc. 4 i 5). W grupie B, w której zastosowano tę samą pastę, ale szczotkowanie poprzedzono jednorazowym wytrawieniem powierzchni zmiany 37% kwasem ortofosforowym, wyniosła ona około 13%, tj. 0,0166 ± 0,007 mm vs. 0,135 ± 0,017 mm. Dla próbek z grupy C, w których uprzednio zdemineralizowane powierzchnie remineralizowano z użyciem pasty do zębów z zawartością CaHPO 4 x 2H 2 O uzyskano ponad 13% zmniejszenie się głębokości zmiany, tj. średnio o około 0,0188 ± 0,006 mm. Najlepsze rezultaty osiągnięto w grupie D, w której po wytrawieniu powierzchni zmiany zastosowano pastę z CaHPO 4 x 2H 2 O. W grupie tej głębokość próchnicy zmniejszyła się w okresie 6 tygodni (tj. pomiędzy 4 a 10 tygodniem badania) średnio o 22%, tj. 0,0326 ± 0,008 mm. Wykazano istotne różnice między grupami C i D, A i C, A i D na poziomie istotności p<0,05. Nie stwierdzono natomiast różnic między grupami A i B oraz B i C. Badania własne miały na celu określenie warunków zwiększających skuteczność metod remineralizacji wczesnych zmian próchnicowych. Zabiegi remineralizacyjne poprzedzone wytra- T a b e l a I. Podział na 4 grupy doświadczalne w zależności od zastosowanej metody remineralizacji Grupa A n=6 Grupa B n=6 Grupa C n=6 Grupa D n=6 bez wytrawiania 37% kw. ortofosforowym, szczotkowanie 2x dziennie przez 2-3 minuty pastą z zawartością Fˉ (NaF 1400 ppm) wytrawianie 37% kwasem ortofosforowym, szczotkowanie 2x dziennie przez 2-3 minuty pastą z zawartością Fˉ (NaF 1400 ppm) bez wytrawiania 37% kw. ortofosforowym, szczotkowanie 2x dziennie przez 2-3 minuty pastą z zawartością Ca i P Wytrawianie 37% kwasem ortofosforowym, szczotkowanie 2x dziennie przez 2-3 minuty pastą z zawartością Ca i P T a b e l a I I. Wyniki badania histologicznego dla poszczególnych grup badawczych przeprowadzone po 4 i 10 tygodniach doświadczenia Głębokość zmian w mm Grupa A X±SD Grupa B X±SD Grupa C X±SD Grupa D X±SD Po 4 tygodniach 0,147±0,019 0,129±0,017 0,148±0,019 0,149±0,024 Po 10 tygodniach 0,136±0,002 0,112±0,007 0,129±0,006 0,116±0,008 Różnica -0,012±0,002-0,017±0,007-0,019±0,006-0,033±0,

5 D. Piesiak-Pańczyszyn i in. Czas. Stomat., Ryc. 4. Procentowa różnica głębokości próchnicy dla poszczególnych grup badawczych w okresie pomiędzy 4 a 10 tygodniem szczotkowania. Ryc. 5. Różnica głębokości próchnicy dla poszczególnych grup badawczych w okresie pomiędzy 4 a 10 tygodniem szczotkowania wyrażona w mm. wieniem powierzchni zmiany nie są koncepcją nową i pierwsze doświadczenia w tym kierunku zostały wykonane już w latach 70-tych. Jednym z naukowców zajmujących się tym problemem był Silverstone, który bazując na badaniach prowadzonych za pomocą mikroskopu świetlnego i elektronowego, jako pierwszy opisał zmiany zachodzące w zdrowym szkliwie na skutek wytrawiania jego powierzchni oraz podzielił demineralizacje na trzy typy w zależności od zasięgu, rodzaju i kierunku destrukcji pryzmatów szkliwnych (11, 12, cyt. wg 21). Późniejsze badania (11, 12, cyt. wg 21, 32) miały na celu znalezienie zmian powstających pod wpływem wytrawiania, zarówno w szkliwie zdrowym, jak i z początkową sztuczną zmianą próchnicową oraz określenie ich przydatności w przypadku postępowania remineralizacyjnego lub leczenia przy użyciu materiałów glasjonomerowych. Opierając się na uzyskanych tą drogą wynikach stwierdził, iż wytrawianie powierzchni zmiany % kwasem ortofosforowym przez okres do 30 sekund umożliwi wytworzenie tzw. powierzchni czynnej z licznymi lejkowatymi strukturami rozciągającymi się od powierzchni wgłąb zmiany, zwanymi ścieżkami (pathways), które łączą środowisko zewnętrzne z ogniskiem zmiany (body of the lesion). Struktura szkliwa będzie wykazywała niewielki wzrost porowatości przy zachowaniu jej integralności, nieregularność powierzchni z powodu powstawania tzw. dołków pseudoizotropowych oraz tylko niewielkie zwiększenie utraty substancji mineralnych (11, 12, 32). Uzyskana w ten sposób powierzchnia zmiany jest bardziej podatna na działania remineralizacyjne, co może wzmocnić efekt terapeutyczny. Dlatego w badaniach własnych w grupie B i D postępowanie remineralizacyjne poprzedzono wytrawieniem powierzchni zmiany 37% kwasem ortofosforowym przez 30 sekund. W kilku przypadkach w wyżej wymienionych grupach, stwierdzono w badaniu histologicznym niewielką utratę warstwy powierzchownej sięgającą około 10 µm, co zgodne jest z wynikami uzyskanymi przez Silverstona (11, 12). Zauważył on bowiem powstanie w wytrawionym szkliwie trzech wyraźnych warstw, wśród których pierwszą z nich jest tzw. etched zone wąskie pasmo szkliwa usuniętego w trakcie wytrawiania, sięgające na głębokość około 10 µm. W eksperymencie jako metodę remineralizacyjną zastosowano codzienne szczotkowanie powierzchni zmiany pastą z zawartością jonów fluorkowych lub fosforanowych i wapniowych. Na podstawie wcześniejszych badań prowadzonych w różnych ośrodkach naukowych stwierdzono, iż najlepsze wyniki osiąga się używając preparatów o niskim stężeniu jonów Fˉ a wysokiej częstotliwości ich stosowania; dwa razy dziennie przez 2-3 minuty (1, 5, 10, 14, 17, 23, 27, 28, 31). W wykonanym doświadczeniu w grupie A i B środkiem remineralizującym był NaF, natomiast w grupie C i D fosforan dwuwapniowy 624

6 2005, LVIII, 9 Wytrawianie wczesnej zmiany próchnicowej dwuwodny (DCPD) CaHPO 4 x 2H 2 O. Jak wykazały badania DCPD (8, 20, 22, 23, 25) zwiększa skuteczność działania fluorków, wpływa na buforowanie ph płytki nazębnej, stanowi źródło wapnia i fosforanów w ślinie oraz polepsza przyswajalność fluoru przez powierzchnię szkliwa. Dane z piśmiennictwa (8,25) wskazują, iż produkty spożywcze zawierające skrobię (np. chleb), stawały się mniej szkodliwe w obecności tego preparatu. Analizując wyniki uzyskane w badaniach własnych można zauważyć istotne różnice w głębokości zmian demineralizacyjnych. We wszystkich grupach poddanych leczeniu remineralizacyjnemu stwierdzono tendencję do zmniejszenia się zasięgu zmiany, ale tempo tego procesu jest uzależnione od wybranej metody postępowania. Porównując ze sobą zastosowane metody remineralizacyjne można stwierdzić, iż klasyczne szczotkowanie zębów zarówno pastą z fluorem, jak i z CaHPO 4 x 2H 2 O, dało istotnie mniejsze wygojenie zmiany niż w przypadku wstępnego traktowania powierzchni zęba kwasem. Zwraca także uwagę fakt, iż lepsze efekty terapeutyczne osiągnięto dla pasty z dodatkiem CaHPO 4 x 2H 2 O, i dotyczy to zarówno zębów szczotkowanych bez, jak i z wytrawianiem powierzchni zmiany. Uzyskane wyniki są porównywalne z wynikami innych autorów, którzy uzyskali redukcję głębokości zmiany o 15-30% (10, 19, 20, 25, 26). Ten Cate i wsp. (19) uzyskali zmniejszenie zakresu demineralizacji o ponad 40%. Niektórzy autorzy (10, 15, 26, 33) zwracają uwagę na tworzenie się w trakcie remineralizacji na powierzchni zmiany tzw. płaszcza zbudowanego z licznych, małych kuleczek będących CaF 2, dostrzeganych w skaningowym mikroskopie elektronowym. Mogą one z jednej strony polepszyć efekt remineralizacji pełniąc funkcję rezerwuaru fluoru, działając jako bariera dyfuzyjna oraz zmniejszając rozpuszczalność szkliwa. Z drugiej jednak strony nagromadzenie na powierzchni zmiany dużej ilości tego związku może spowodować przysłonięcie częściowo nadtrawionych pryzmatów szkliwnych, co w efekcie może zwolnić lub nawet całkowicie zahamować remineralizację poprzez zablokowanie istniejących dróg dyfuzyjnych pomiędzy powierzchnią a body of the lesion. Niewielkie różnice w redukcji zmiany próchnicowej występujące pomiędzy grupami A i B oraz C i D mogą być też związane z powstawaniem po wytrawieniu powierzchni zmiany dołków pseudoizotropowych, które zlewając się ze sobą tworzą tzw. warstwę pseudoizotropową i częściowo inaktywują powstałe w ten sposób aktywne pryzmaty szkliwne (11, 12, 32). W prowadzonych przez nas badaniach staraliśmy się zminimalizować powstanie tego typu sytuacji poprzez zastosowanie kwasu o stężeniu 37% w czasie 30 sekund. Jak wynika z badań Hicksa i Silverstona (11, 12), zwiększone prawdopodobieństwo powstawania tego zjawiska spotyka się po użyciu kwasu ortofosforowego o stężeniu powyżej 40% oraz przez czas dłuższy niż 30 sekund. Uzyskane wyniki własne wskazują, iż zmiany próchnicowe wykazały tendencję do zmniejszania się pod wpływem zastosowanego schematu działania, natomiast w żadnym przypadku nie doszło do pełnej remineralizacji rozumianej jako całkowite ich wygojenie się. Może być to częściowo związane z ograniczonym czasem trwania doświadczenia. Prawdopodobnie uzyskanie 100% efektu terapeutycznego wymaga długiego czasu trwania badania oraz dokładnej analizy dodatkowych czynników wpływających na dynamikę remineralizacji, różnych w warunków in vitro i in vivo. Podsumowanie W podsumowaniu można zauważyć, że pełne wyleczenie, jak i eliminacja wizualnych oznak początkowej zmiany próchnicowej jest uzależnione nie tylko od zmian zachodzących na powierzchni w trakcie remineralizacji, ale przede wszystkim od procesów przebiegających w głębszych warstwach zmiany. Uzyskane rezultaty badań mogą wskazywać, iż wstępne wytrawianie 625

7 D. Piesiak-Pańczyszyn i in. Czas. Stomat., zdemineralizowanej powierzchni szkliwa zwiększa skuteczność środków remineralizacyjnych. Należy jednak podkreślić, iż warunkiem uzyskania dobrego i trwałego efektu leczenia remineralizacyjnego wczesnych zmian próchnicowych jest doszczętne usuwanie płytki nazębnej oraz zmniejszenie dietetycznego dowozu ulegających fermentacji cukrów. Piśmiennictwo 1. Al-Khateeb S., Exterkate R., Angmar-Mansson B.: Ten Cate B.: Effect of acid-etching on remineralization of enamel white spot lesions. Acta Odontol. Scand., 2000, 58, 1, Bronwen Vorhies A., Donly J. K., Staley R. N., Wefel J. S.: Enamel demineralization adjacent to orthodontic brackets bonded with hybrid glass ionomer cements: An in vitro study. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1998, 114, 6, Bynum A., Donly K. J.: Enamel de/ remineralization on teeth adjacent to fluoride releasing materials without dentifrice exposure. ASDC J. Dent. Child., 1999, 66, 2, Büyükyilmaz T., Øgaard B., Dahm S.: The effect on tensile bond strength of orthodontic brackets of titanium tetrafluoride application after acid etching. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 1995,.108, 3, Exterkate R. A. M., Damen J. J..M., Ten Cate J. M.: A single-section Model for Enamel De- and Remineralization Studies.1. The Effects of Different Ca/P Ratios in Remineralization Solution. J. Dent. Res., 1993, 72, 12, Featherstone J. D. B., Cutress T. W., Rodgers B. E., Dennison P. J.: Remineralization of artificial caries like lesions in vivo by a self- administered mouthrinse or paste. Caries Res., 1982, 16, 3, Featherstone J. D. B., Rodgers B. E.: Effect of Acetic, Lactic and other Organic Acids on the formation of artificial carious lesions. Caries Res., 1981, 15, 5, Gaffar A., Blade-Haskins J., Mellberg J.: In vivo studies with warunkach dicalcium phosphate dihydrate/mfp system for caries prevention. Int. Dent. J., 1993, 43, 1, Gardner A., Hobson R.: Variations in acid-etch patterns with different acids and etch times. Am J. Orthod. Dentofacial Orthop., 2001, 120, 1, Hicks M. J, Flaitz C. M: Enamel caries formation and lesion progression with a fluoride dentifrice and a calcium-phosphate containing fluoride dentifrice: a polarized light microscopic study. ASDC J. Dent. Child., 2000, 67, 1, Hicks M. J., Silverstone L. M.: Acid-etching of caries-like lesions of enamel: a polarized light microscopic study. Caries Res., 1984, 18, 4, Hicks M. J., Silverstone L. M.: Acid-etching of caries-like lesions of enamel: a scanning electron microscopic study. Caries Res., 1984, 18, 4, Hicks M. J., Silverstone L. M.: The effect of acid-etching on caries-like lesions treated with stannous fluoride. J. Dent. Res., 1983, 62, 7, Itthagarun A., Wei S. H. Y., Wefel J. S.: The effect of different commercial dentifrices on enamel lesion progression: an in vitro ph cycling study. Int. Dent. J., 2000, 50, 1, Itthagarun A., Wei S. H. Y., Wefel J. S.: Morphology of initial lesions of enamel treated with different commercial dentifrices using a ph cycling model: Scanning Electron Microscopy observations. Int. Dent. J., 1999, 49, 6, Kaczmarek U.: Nowe aspekty kariostatycznego działania fluoru. Wrocł. Stomat., 1986, 15, 23, Kidd E. A. M., Joyston-Bechal S.: Essentials of dental caries. The disease and its management. 1997, Oxford University Press. 18. Kukleva M., Shetkova D., Beev V.: Comparative age study of the risk of demineralization during orthodontic treatment with brackets. Folia Med., 2002, XLIV, 1-2, Lagerweij M. D., Ten Cate J. M.: Remineralisation of enamel lesions with daily applications of a high-concentration fluoridated toothpaste: an in situ study. Caries Res., 2002, 36, 4, Magas S., Matthews-Brzozowska T., Napiontek-Kubanek H., Surdacka A., Górski Z., Mendyk W., Jóźwiak K.: Remineralizacja drobnych uszkodzeń powierzchni szkliwa przy zastosowaniu past Colodent-Remi. Przegl. Stomat. Wieku Rozw., 1994, 6-7, Matthews-Brzozowska T.: Wczesne zmiany próchnicowe szkliwa w badaniu profilometrycznym i mikrostrukturalnym 1996 rozprawa habilitacyjna. 22. Matthews-Brzozowska T., Surdacka A., Kobylańska M., Jóźwiak K., Stachecki B.: Remineralizacja sztucznie wywołanych uszkodzeń szkliwa w warunkach in vitro i in vivo. Czas. Stomat., 1991, XLIV, 4, Meler J., Pluta J.: Pasty do zębów z hydroksyapatytem i koenzymem Q10. Wrocł. Stomat., 2000, 37, Mellberg J. R., Chomicki W. G., Mallon D. E., Castrovince L. A.: Remineralization in vivo of artificial caries lesions by a monofluorophosphate dentifrice. Caries Res, 1985, 19, 4, Moreno E. C.: Rola Ca-P-F w zapobieganiu próchnicy aspekty chemiczne. Mag. Stomatol., 1994, 7,

8 2005, LVIII, 9 Wytrawianie wczesnej zmiany próchnicowej Möller H., Schröder U.: Early natural subsurface caries. A study of the enamel lesions in vitro. Caries Res., 1986, 20, 2, Napiontek-Kubanek H.: Badania kliniczne nad możliwością remineralizacji początkowych uszkodzeń szkliwa pochodzenia próchniczego. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 10, Napiontek-Kubanek H.: Ocena ultrastrukturalna plam próchnicowych w SEM po stosowaniu wybranych środków profilaktycznych. Czas. Stomat., 1994, XLVII, 11, Obersztyn A., Trykowski J.: Wpływ jonu fluorkowego na bakterie próchnicotwórcze. Czas. Stomat., 1984, XXXVII, 9, Ramaglia L., Sbordone L., Ciaglia R. N., Barone A., Martina R.: A clinical comparison of the efficacy and efficiency of two professional prophylaxis procedures in orthodontic patients. Eur. J. Orthodont., 1999, 21, 4, Sikorska-Jaroszyńska M. H. J., Czelej G.: Fluor w stomatologii i medycynie. Wydawnictwo Czelej, Lublin, Tandon S., Mathew T. A.: Effect of acid-etching on fluoride-treated caries-like lesions of enamel: a SEM study. ASDC J. Dent. Child., 1997, 64, 5, Ten Cate J. M.: In vitro Studies on the Effects of fluoride on De- and Remineralization. J. Dent. Res., (Spec Iss), 1990, 69, Zimmer S., Klaus-Roland J., Barthel C. R.: Recommendations for the use of fluoride in caries prevention. Oral Health Prev. Dent., 2003, 1, Otrzymano: dnia 27.VII.2004 r. Adres autorów: Wrocław, ul. Kuźnicza 43/