SZKOŁA W ŚRODOWISKU NOWYCH TECHNOLOGII

Transkrypt

1 Maciej M. Sysło SZKOŁA W ŚRODOWISKU NOWYCH TECHNOLOGII Część I: spojrzenie za siebie i przed siebie Donośny głos mediów może sugerować, że przyszłość, w tym przyszłość szkoły określają odkrycia naukowe, nowe technologie i nowe dziedziny przemysłu. Tymczasem przyszłość kreują marzenia, wyobrażenia i oczekiwania człowieka. Chociaż nowe technologie, służące realizacji marzeń i oczekiwań ludzkości, są dziełem naukowców i inżynierów, to jednak są one wynikiem marzeń i dążeń człowieka, by budować lepszy i doskonalszy świat i to one dostarczają prawdziwych motywacji i wyzwań do poszukiwania coraz doskonalszych rozwiązań, w tym również na potrzeby edukacji. Rozpoczynamy cykl artykułów, w których zostaną poruszone najbardziej aktualne kwestie związane z funkcjonowaniem szkoły w społeczeństwie informacyjnym. Celem tych artykułów jest merytoryczne wsparcie dyrektorów w planowaniu rozwoju szkół i podejmowaniu decyzji. Uwzględnienie nowych technologii w edukacji jest związane z określeniem i zaprojektowaniem dla nich miejsca, dostosowaniem sposobu (metodyki) nauczania, oraz ze zmianami w organizacji procesu edukacyjnego, jak i oceną (ewaluacją) ich wpływu na osiągnięcia osób uczących się. Dwie ostatnie dekady to czas olbrzymiego boomu komputerów w edukacji na całym świecie. Żadna inna sfera edukacji nie pochłania tak olbrzymich środków finansowych i nie wymaga zaangażowania tak wielu specjalistów. Jednak bardzo powoli następuje integracja technologii z systemami kształcenia. Komputer nadal jest modą, którą wypada nosić ani nie mając specjalnej sylwetki, ani nie potrafiąc obnosić się z nią. W swym początkowym okresie, komputer był traktowany głównie jako pomoc dydaktyczna, ale w ostatniej dekadzie, wraz z całą technologią stał się nieodłącznym elementem każdej dziedziny kształcenia. Co więcej, globalność technologii i związane z nią zmiany powodują, że systemy edukacji tracą granice, jakimi do niedawna były: ściany klas, mury szkół, dokumenty edukacyjne i ramy formalnych systemów kształcenia. Powinnością szkoły i nauczycieli staje się tworzenie warunków dla kształcenia, które jest otwarte na korzystanie z możliwości rozwijających się technologii. Obecny stan wykorzystania w edukacji komputerów, a ogólniej technologii informacyjnokomunikacyjnych (dalej w skrócie technologii) jest pochodną niedługiej historii obecności tych urządzeń jako narzędzi technologii kształcenia czyli pomocy dydaktycznych. Ta historia nie tylko odcisnęła się piętnem na obecnym stanie, ale wiele jej elementów nadal ma wpływ na to, co i jak dzieje się dzisiaj w szkołach. Mocno uzasadnione jest więc powołanie się na słowa Cypriana Kamila Norwida: Aby drogę poznać przyszłą, trzeba-ć poznać skąd się przyszło. Nie bez przesady można powiedzieć, że komputery trafiły do edukacji niemal następnego dnia po ich wyprodukowaniu. Pierwsze regularne zajęcia z informatyki w polskiej szkole miały miejsce w połowie lat 60. XX wieku był to przedmiot Programowanie i obsługa maszyn cyfrowych prowadzony w III LO we Wrocławiu. Zajęcia odbywały się w klasie uczniowie pisali programy na tablicy i w zeszytach następnie programy te były przepisywane na taśmę perforowaną i uruchamiane w obecności uczniów na komputerze Elliott 803 w Katedrze Metod Numerycznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Programy służyły do wykonywania obliczeń matematycznych, w tamtych czasach bowiem komputery, zwane jeszcze maszynami matematycznymi, służyły głównie do wykonywania obliczeń. Przez niemal dwadzieścia lat, które nastąpiły, wykorzystanie komputerów w edukacji niewiele się zmieniło, jedynie przybywało dużych maszyn w różnych ośrodkach, które dość chętnie udostępniały je młodzieży ze szkół.

2 2 W dużych i potężnych, jak na tamte czasy, maszynach upatrywano narzędzia do realizacji popularnego wtedy nauczania programowanego 1. To wzmocnienie nauczania programowanego komputerami znalazło swojego wielkiego oponenta dopiero pod koniec lat 70. XX wieku w osobie Seymoura Paparta, jednego z prekursorów wykorzystania komputerów w edukacji, który, przesiąknięty ideami konstruktywistycznymi, odwrócił relację i pisał w 1980 roku 2 : Można by sądzić, że komputer jest wykorzystywany do programowania dziecka. W mojej wizji to dziecko programuje komputer. Papert widział w programowaniu 3 sposób na porozumiewanie się człowieka z komputerem w języku, który rozumieją obie strony. Stworzył w tym celu język Logo. Przedstawił także ideę uczenia się matematyki w Matlandii, czyli w warunkach, które są dla uczenia się matematyki tym, czym mieszkanie we Francji jest dla uczenia się języka francuskiego. Papert wyprzedził swoją epokę ideami, które mają szansę być zrealizowane dopiero obecnie w warunkach sieci Web 2.0, gdy uczeń może być współtwórcą treści i środowiska kształcenia. Nie uniknął on jednak błędu. Tworząc wspaniałą wizję zajęć wspomaganych komputerem był przekonany, że komputery plus język Logo wzbogacą edukację. Po dekadzie oczekiwań na rezultaty, w kolejnej swojej książce 4 był rozczarowany, że jego pomysły nie rozlały się powszechnie po szkołach. Później bił na alarm, że szkoły nie stanowią dla uczniów tak obiecywanego, głównie przez polityków, pomostu do społeczeństwa informacyjnego i z wielkim oporem przyjmują jego idee stosując komputery podobnie do: prób udoskonalenia transportu w XIX wieku poprzez przymocowanie silników odrzutowych do drewnianych wozów. Zwracał on również uwagę na inny powód braku sukcesów: stosowanie komputerowego wsparcia jako nowego sposobu nauczania według starych programów. Ta opinia Paperta pozostaje nadal aktualna i nie widać, w takich dokumentach jak podstawa programowa oraz w przygotowaniu i postępowaniu nauczycieli, by szybko przestała być słuszna. Z pojawieniem się mikrokomputerów (takich jak IBM PC, ale także ZX Spectrum czy Elwro 800 Junior) w połowie lat 80. XX wieku rozpoczęła się era powszechnej edukacji informatycznej, która z czasem objęła wszystkich uczniów dwoma rodzajami zajęć: wydzielonymi przedmiotami (zajęciami) informatycznymi oraz stosowaniem komputerów w poznawaniu innych dziedzin (przedmiotów). Od samego początku ścierały się dwa poglądy uczyć informatyki na wydzielonych przedmiotach i stosować komputery do wspierania kształcenia w innych dziedzinach czy tylko wspomagać komputerami zajęcia z różnych przedmiotów. Wszystkie kolejne podstawy programowe sankcjonują rozwiązanie mieszane wydzielone przedmioty informatyczne służą przygotowaniu uczniów do posługiwania się komputerami i ich oprogramowaniem i to przygotowanie powinno służyć wykorzystaniu komputerów na zajęciach z innych przedmiotów. Przez te wszystkie lata kolejnych reform edukacji bardzo ważną decyzją było utrzymanie w szkołach wydzielonego przedmiotu pod nazwą informatyka w gimnazjach i w szkołach ponadgimnazjalnych (wrócimy jeszcze do tego wątku). Na szeroką skalę komputery zaczęły trafiać do szkół od połowy lat 90. XX wielu, głównie w ramach projektów finansowanych przez rząd, a w ostatnich latach również wspieranych finansowo przez fundusze unijne. Wraz z komputerami, do szkół dostarczane jest również oprogramowanie narzędziowe, biurowe, edukacyjne i specjalistyczne. Były to projekty: Pracownie internetowe w każdej gminie, Pracownie internetowe w każdym gimnazjum, Wyposażenie liceów ogólnokształcących w pracownie internetowe i w multimedialne centra informacji, Pracownie internetowe w każdej szkole oraz Pracownie internetowe w szkole podstawowej. W ostatnich latach projekty sprzętowe były realizowane w ramach Działania 2.2 Schemat a. SPO RZL Wśród nich był projekt Pracownie komputerowe dla szkół, którym objęto blisko 20 tysięcy szkół różnego szczebla (konfiguracja pracowni zależała od typu szkoły i dodatkowo szkoła otrzymywała mobilny zestaw multimedialny do wykorzystania poza pracownią komputerową). Dodatkowo, w 12 tysiącach bibliotek szkolnych i w ponad Wyobrażano sobie na przykład, że za wieloma terminalami dużego i potężnego komputera, wyposażonego w program uczący, będzie można posadzić znaczną część uczniów, zwalniając w ten sposób część nauczycieli. 2 S. Papert, Burze mózgów, WN PWN, Warszawa 1997 (oryginalne wydanie Basic Books 1980). 3 Programowanie jest tutaj rozumiane jak umiejętność wydawania poleceń komputerowi.. 4 S. Papert, The Children s Machine, Basic Books, 1993.

3 3 bibliotekach pedagogicznych utworzono internetowe centra informacji multimedialnej. Unowocześniono również wyposażenie w sprzęt komputerowy ponad 260 CKP i CKU, zakupiono specjalistyczny sprzęt dla uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i wyposażono w specjalistyczny sprzęt komputerowy ponad 560 poradni psychologiczno-pedagogicznych. Realizacja projektów sprzętowych doprowadziła do znacznego obniżenia wskaźnika nasycenia szkół komputerami, którym jest liczba uczniów przypadających na komputer, średnio do ok. 15 (w 2006 roku). Interesujące jest, że ten wskaźnik wynosił ok. 10 dla szkół na wsiach, a to dzięki projektom celowym adresowanym do szkół wiejskich. Od połowy lat 90. XX wieku były również realizowane projekty mające zapewnić szkołom dostęp do Internetu. Pierwszą taką inicjatywą był projekt Internet dla Szkół (IdS), którego głównym animatorem był nieodżałowany Marek Car. Późniejsze projekty sprzętowe obligowały szkoły do podłączenia komputerów do Internetu. Wskaźnik liczy uczniów przypadających na komputer, jeśli komputer jest podłączony do Internetu, jest nico gorszy od wskaźnika dotyczącego samych komputerów i wynosi 18 a w szkołach na wsi 13. W tym miejscu warto przytoczyć jeszcze dane z badań wykonanych w ramach Diagnozy społecznej. Otóż w 2009 roku ponad 91% domostw, w których są dzieci w wieku szkolnym, miało komputer i ponad 70% takich domostw miało dostęp do Internetu. A zatem uczniowie mają w domach warunki do korzystania z technologii w celach edukacyjnych, ale czy szkoły wykorzystują ten potencjał wrócimy do tego wątku później. Rozwojowi infrastruktury w szkołach towarzyszą różnego rodzaju formy kształcenia i doskonalenia nauczycieli oraz kadry administracyjnej w zakresie wykorzystania nowych technologii, gdyż nie ma wątpliwości, że nadal nauczyciel jest najważniejszą technologią i od niego zależą edukacyjne efekty wykorzystania wszystkich innych technologii w kształceniu. Niezmiennie aktualne jest, że szkoły mogą być tak dobre, jak dobrze są przygotowani nauczyciele. Szacuje się, że w ostatniej dekadzie w szkoleniach informatycznych wzięło udział blisko 200 tys. nauczycieli. Były to szkolenia organizowane na zlecenie MEN, szkolenia towarzyszące zakupom sprzętu, studia podyplomowe w uczelniach oraz takie przedsięwzięcia, jak program Intel Nauczanie ku Przyszłości, projekt firmy Microsoft Partnerstwo dla Przyszłości, Komputer dla ucznia. Wraz z zakupami komputerów z funduszy unijnych były prowadzone szkolenia w ramach Działania 2.2 SPO RZL, współfinansowanego przez EFS. Formalnie, przygotowanie wyniesione ze szkoleń powinno umożliwić nauczycielowi korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych na zajęciach ze swojego przedmiotu. Faktycznie jednak skala wykorzystania tych technologii na lekcjach różnych przedmiotów jest niewielka. Składa się na to wiele powodów, o których będzie mowa w jednym z kolejnych artykułów. Centralnie zarządzany system dystrybucji nowych technologii do szkół to już raczej przeszłość i to z wielu powodów. Po pierwsze, jest zbyt drogi, po drugie znaczące fundusze znajdują się w organach prowadzących szkoły i po trzecie i to jest najważniejsze system centralny jest bardzo nieczuły na indywidualne potrzeby szkół, czyli potrzeby uczniów i nauczycieli. Obecnie wyposażenie szkół spada na instytucje prowadzące szkoły jednostki samorządu terytorialnego (JST). Szkoły nie powinny więc czekać na kolejne dostawy z ministerstwa a JST powinny rozpocząć planować systematycznego rozwoju technologii w szkołach, które im podlegają. W niektórych rejonach kraju pojawiają się już takie inicjatywy, ale w niewielu miejscach i w bardzo ograniczonym zakresie. W dalszej części tego cyklu artykułów przedstawimy plan i realizację idei Dolnośląskiej e-szkoły, jako przykład przedsięwzięcia, w którym uwzględniono wszystkie elementy składające się na teatr szkoły w społeczeństwie informacyjnym. Kierunki rozwoju technologii w edukacji są określane w scenariuszach rozwoju systemów edukacji i szkół oraz w modelach procesów przemian, a mają na nie wpływ główne kierunki zmian w edukacji, jak i należy w nich uwzględnić również zachowanie i oczekiwania uczniów. Zacznijmy od ostatniego wątku. Przyglądając się bliżej uczniom, tym głównym beneficjentom systemu kształcenia, można odnieść wrażenie, że: powiększa się przepaść między tym, jak uczniowie dzisiaj żyją, a jak się uczą. [Partnership for 21 st Century Skills]

4 4 Współcześni uczniowie myślą i zachowują się inaczej niż uczniowie sprzed ery cyfrowej, inaczej niż ich nauczyciele. Szybkość zmian w technologii i ułatwiony dostęp do różnych mediów zmienia oczekiwania uczniów względem nauczycieli, szkoły i tego, czego mają i chcą się uczyć. Szkoła musi zadbać, by nie rodziło się digital divide, między warunkami pracy w szkole z użyciem przestarzałej technologii, a warunkami, z którymi uczniowie spotykają się poza szkołą, znacznie bardziej nowoczesnymi. Ponadto należy uwzględnić, że znaczną część swoich szkolnych osiągnięć uczniowie zdobywają poza szkołą. Co więc należy uczynić, by szkoła nie była tylko przymusem, ale by każdy z uczniów mógł kiedyś przyznać za Markiem Twainem Nigdy nie dopuściłem, by chodzenie do szkoły kolidowało z moim kształceniem, ale w pozytywnym sensie. W jaki sposób uczynić szkołę bardziej interesującą dla digital natives 5, a przez to motywującą ich do działania i wysiłku na rzecz własnego kształcenia, bliższą ich życia pozaszkolnego i życiowych zainteresowań, bardziej użyteczną, w tym również na przyszłość? Oczekiwania uczniów wobec szkół są zbieżne z głównym priorytetem współczesnych systemów kształcenia, za który przyjmuje się personalizację głównym podmiotem kształcenia jest w jeszcze większym stopniu (bo należy przyjąć optymistycznie, że zawsze nim był) uczący się, ze swoimi zainteresowaniami, możliwościami i potrzebami edukacyjnymi, zawodowymi i osobistymi oraz sposobami uczenia się i kształtowania wiedzy. Podkreśla się przy tym duże możliwości technologii w personalizacji środowisk edukacyjnych, zastrzegając jednak, że zawężenie personalizacji tylko do elektronicznych środowisk nie zawsze jest korzystne dla uczących się. Personalizacja kształcenia wzmacnia swoje znaczenie w powiązaniu z innym priorytetem systemu edukacji kształceniem się przez całe życie, które, według dyrektywy Unii Europejskiej, przebiega od narodzin po grobową deskę, a zatem jest rozumiane szerzej niż kształcenie ustawiczne w znaczeniu przyjmowanym w naszym kraju. Rola szkoły ulega więc znacznemu poszerzeniu. Poza formalnym kształceniem, szkoła staje się bardzo ważnym ogniwem w systemie ciągłego kształcenia, przygotowując uczniów do uczenia się, samokształcenia, kształcenia się przez całe życie, zapobiegając w ten sposób wykluczeniu obywateli ze społeczności uczących się. Spersonalizowane kształcenie przez całe życie na nowo odkrywa kształcenie na odległość, rozumiane jako taki tryb kształcenia, w którym nie zachodzi jedność czasu i miejsca w odniesieniu do uczących się i nauczycieli, czyli gdy nauczyciel i uczniowie nie muszą znajdować się w tym samym miejscu lub gdy proces nauczania i uczenia się nie musi przebiegać w tym samym czasie. Jedną z forma kształcenia na odległość są na przykład tradycyjne zadania domowe. Obserwuje się obecnie duże zainteresowanie mieszaną formą kształcenia, będącą wyważoną mieszanką kształcenia tradycyjnego i kształcenia na odległość z wykorzystaniem e-kształcenia (internetowych platform), na których przebiega kształcenie. Zachodzące zmiany w edukacji zaowocowały wieloma scenariuszami dla rozwoju szkoły. Ośrodek Badań Edukacyjnych i Innowacji przy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) opracował w 2001 roku sześć scenariuszy dotyczących przyszłości szkoły do 2020 roku. Scenariusze połączono po dwa w trzy kategorie. Scenariusze zachowawcze są kontynuacją obecnych trendów szkoła jako wysoce zbiurokratyzowana instytucja lub jako instytucja rynkowa. Odnowione spojrzenie na szkoły dostarcza dwóch scenariuszy, w których szkoły wzmacniają swoją pozycję, jako instytucje publiczne, lub zyskują jeszcze większą autonomię, jako instytucje kształcące. Wreszcie dwa ostatnie scenariusze przewidują rozpad szkoły w jej obecnym kształcie, przy czym jeden z nich prowadzi do nieformalnego kształcenia w sieci, a drugi jest wynikiem pogarszającej się sytuacji nauczycieli, prowadzącej do rozpłynięcia się szkoły. Scenariusze przedstawiają w czystej postaci, jakie w przyszłości może być miejsce szkoły (a ogólniej kształcenia) w społeczeństwie, nie odnoszą się więc do pojedynczej szkoły lub lokalnych rozwiązań. W rzeczywistości, można oczekiwać raczej złożonych kombinacji tych możliwych rozwiązań i taki scenariusz siódmy może wypracować każda społeczność na swój użytek. W każdym ze scenariuszy niezbędne jest przyjęcie modelu zmian związanych z przyjęciem i integrowaniem technologii z kształceniem, a w szczególności z rozwojem szkoły, doskonaleniem nauczycieli i rozwijaniem kompetencji uczniów. Przyjmuje się w tym celu model złożony z czterech etapów. Najpierw sama technologia jest przedmiotem zainteresowań uczniów i nauczycieli oraz zajęć, następnie jako technologia kształcenia przenika do różnych form i zakresów kształcenia, i dopiero na trzecim etapie następuje jej rzeczywista integracja z różnymi dziedzinami kształcenia. Pełne zaś wykorzystanie technologii następuje 5 W dokumentach OECD i CERI określa się ich jako New Millenium Learners (NML).

5 5 na etapie transformacji szkoły i systemu edukacji. Tym etapom rozwoju systemu edukacji odpowiada rozwój kompetencji informatycznych zarówno nauczycieli, jak i uczniów: najpierw interesujemy się technologią, później próbujemy stosować ją w różnych dziedzinach, by wreszcie posługiwać się nią w sposób zintegrowany. Odniesienie się do modelu rozwoju technologii w edukacji pozwala znaleźć niedopatrzenie we wczesnej propozycji Paperta postawienie komputerów obok tego co robią uczniowie i nauczyciele samo niestety nie wystarcza do wniesienia znaczących efektów, dopiero ich zintegrowanie w procesie nauczania i jego organizacji stwarza taką szansę pod warunkiem, że jednocześnie ulegnie zmianie relacja między uczącymi się i nauczycielem nauczyciel zejdzie z piedestału nieomylnego dostawcy informacji i wiedzy i stanie się doradcą ucznia w jego własnym, zindywidualizowanym rozwoju. Obecnie zyskuje na popularności określenie szkoły mianem e-szkoła, za którym kryje się szkoła, wykorzystująca technologie w procesie swojego rozwoju ku lepszemu, bardziej skutecznemu wypełnianiu swojej misji edukacyjnej, wychowawczej i społecznej 6. W takiej szkole jak również poza szkołą, technologia jest dostępna zawsze wtedy, kiedy oraz wszędzie tam, gdzie potrzebuje jej uczeń, nauczyciel i personel szkoły. Zapleczem technicznym e-szkoły jest bezprzewodowy dostęp do Internetu na terenie szkoły, mobilne (przenośne) komputery w szkole, jak pracownie laptopów, tablice interaktywne i inne urządzenia, oraz dostęp do komputerów i do Internetu w domach uczniów. Środowiskiem edukacyjnym jest zaś platforma edukacyjna, stanowiąca pierwszy krok na drodze ku chmurze edukacyjnej, do której będą mieć otwarty dostęp wszyscy aktorzy w teatrze szkoły. Opisane rozwiązanie jest wdrażane m.in. jako Dolnośląska e-szkoła i zostanie szczegółowo opisane w następnym artykule. Z umiarkowanym optymizmem i właściwą rezerwą należy podchodzić do kolejnych technologii, które pojawiają się na rynku i w rękach uczniów, jaki i są oferowane nauczycielom i szkołom. Zanim te rozwiązania nie zyskają edukacyjnego wsparcia i nie będą przynosić sprawdzonych korzyści edukacyjnych w postaci zwiększonych osiągnięć uczniów, pozostawać będą propozycją poza edukacyjną. Szkoły i rodzinne domy uczniów nie są poletkami doświadczalnymi dla nowych technologii kolejne rozwiązania technologiczne powinny być zweryfikowane zanim masowo trafia do rąk uczniów jako wsparcie ich kształcenia. Z drugiej jednak strony, szkoła nie powinna się zamykać przed nowościami na rynku technologii, twardymi a szczególnie miękkimi, zwłaszcza tymi, które masowo pojawiają się w rekach uczniów. Przy tym wszystkim nie należy zapominać o obowiązku szkoły wychowywania uczniów do etycznego wykorzystania mediów i technologii, np. w zakresie praw autorskich, własności intelektualnej i przestępstw związanych z zapożyczaniem czyjejś pracy. To jest nowa sfera przygotowania i obowiązków nauczycieli, związana z ekspansją technologii w świecie permanentnej edukacji. Należy pamiętać, że opisane tutaj i w następnych artykułach projekty związane z wdrażaniem nowych technologii w edukacji, zgodnie z ideą Nicholasa Negroponte, animatora ogólnoświatowego programu One Laptop Per Child, nie dotyczą technologii, ale są projektami edukacyjnymi, gdyż założone ich efekty edukacyjne są znacznie trwalsze niż technologia, której dotyczą. W kolejnych artykułach tego cyklu zostaną dokładniej przedstawione m.in.: kierunki rozwoju infrastruktury informatycznej w szkołach (technologia mobilna i platformy edukacyjne), Internet i multimedia jako środowisko edukacyjne (Web 2.0), doskonalenie nauczycieli (nowe standardy), kształcenie informatyczne w szkołach, nowe technologie (e-podręcznik, e-dziennik, tablice i systemy interaktywne, poszerzona rzeczywistość). Maciej M Sysło, matematyk i informatyk, profesor na Uniwersytecie Wrocławski i Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu; członek Rada ds. Edukacji Informatycznej i Medialnej przy Ministrze Edukacji Narodowej. 6 Kierunki działań w zakresie nauczania dzieci i młodzieży oraz funkcjonowania szkoły w społeczeństwie informacyjnym. Nowe technologie w edukacji, dokument ekspercki MEN. Autor artykułu jest głównym autorem tego dokumentu.