Prof. dr hab. inż.zenon Pijanowski

Transkrypt

1 Prof. dr hab. inż.zenon Pijanowski Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Katedra Melioracji i Kształtowania Środowiska KSZTAŁTOWANIE OBSZARÓW WIEJSKICH W ASPEKCIE INŻYNIERII ŚRODOWISKA Wyzwania wobec: administracji, organizacji rolniczych i technicznych oraz nauki NOWE TENDENCJE W TEORII I PRAKTYCE URZĄDZANIA TERENÓW WIEJSKICH KSZTAŁTOWANIE PRZESTRZENI WIEJSKIEJ Legnica r. 1

2 Przestrzeń -wybrane elementy

3 Stosunki własnościowe Stary stan (1958) 3

4 Stosunki własnościowe Nowy stan (1982) 4

5 Rozwój cywilizacyjny na przykładzie Europy Wg. Schöna

6 Problematyka rozwoju obszarów wiejskich Analiza stanu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w aspekcie Inżynierii środowiska Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich w Europie w ciągu ostatnich 170 lat zależny jest od stanu rozwoju cywilizacyjnego oraz polityki gospodarczej poszczególnych państw, a szczególnie tej jej części definiowanej jako polityka rolna. Pojęcie to pojawiło się w naukach ekonomicznych po raz pierwszy w końcu XIX w., obowiązuje do dziś i obejmuje: ogół zasad jakimi posługuje się państwo przy udzielaniu pomocy organizacyjnej i finansowej dla rozwoju wsi i rolnictwa.przedsięwzięcia te ekonomiści zachodni dzielą na: cenowo-dochodowe, socjalne i strukturalne. 6

7 Elementy polityki rolnej POLITYKA ROLNA Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna Przedsięwzięcia inwestycyjne z zakresu polityki strukturalnej stanowią fundament rozwoju wsi i rolnictwa. 7

8 Działania w ramach polityki rolnej w latach okres okres okres okres okres Gomułki -okres Gierka - okres Jaruzelskiego okres 1990 do akcesji w 2004 okres po 1. maja

9 Działania w ramach polityki rolnej w latach Okres Odzyskanie w 1918 r. niepodległości przez Polskę związane było z integracją obszarów o różnym stopniu rozwoju gospodarczego. Postawiono na politykę strukturalną, przyjmując przez Sejm II RP podstawowe akty prawne: - ustawę o reformie rolnej (1919 r.), - melioracjach rolnych (1921 r.), - scaleniach gruntów (1923 r.). Sposoby prowadzenia inwestycji, jak i ich zakres były podobne jak w wiodących krajach Europy. Tworzono spółki melioracyjne lub stowarzyszenia, będące głównym inwestorem tych przedsięwzięć. Stosownie do przepisów ustawy z 1923 r. przy scalaniu gruntów należało jednocześnie przewidzieć z urzędu: 9

10 Działania w ramach polityki rolnej w latach Okres Wydzielenie gruntów na cele miejscowej użyteczności publicznej, 2. Melioracje scalanych gruntów niezbędne do racjonalnego zagospodarowania, 3. Regulację dróg, dojazdów przez dostosowanie ich do stanu zwykłej użyteczności, 4. Ustalenie ogólnego planu rozbudowania tworzącej się na podstawie scalenia jednostki administracyjnej Zmeliorowano 2.5 mln ha użytków rolnych, Scalono 5.4 mln użytków rolnych i leśnych należących do 860 tyś. gospodarstw położonych w 10 tyś. wsiach. Rekordowo w 1931 r. scalono 566 tys. ha. Od roku 1929 scalano ponad 400 tys. ha rocznie 10

11 Scalenie gruntów a rozwój wsi Łapsze Niżne 11

12 Elementy polityki rolnej Polski w latach Polityka rolna Polityka strukturalna Obwałowania rzek i ochrona przed powodzią, Melioracje wodne Scalenia Budownictwo inwentarskie Infrastruktura Rozwój wsi 12

13 Elementy polityki rolnej Polski w latach Polityka rolna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WZMW Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospodarstwa rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne 13

14 Elementy polityki rolnej Polski w latach Polityka rolna Polityka socjalna Polityka cenowodochodowa Polityka strukturalna WBGiTR; WZIR Renty i emerytury Służba zdrowia Kredyty Ceny kontraktowane Sektor państwowy Sektor spółdzielczy Gospod. rodzinne Ochrona przed powodzią Melioracje wodne Scalenia gruntów Budown. rolnicze 14

15 Rozwój obszarów wiejskich w latach Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze i polityczne wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych) - produkcja rolnicza (melioracje, scalenia, budownictwo inwentarskie, mechanizacja, produkcja nawozów, itp.) tworzenie sektora państwowego i spółdzielczego (kosztem rozwoju gospodarstw rodzinnych) nie wytworzono procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich powiązanego z planowaniem przestrzennym, ochroną środowiska itp. 15

16 Rozwój obszarów wiejskich i rolnictwa po roku rok - nowy system społeczno-polityczny obowiązują zasady gospodarki wolnorynkowej ceny na produkty rolne ustala RYNEK (brak dopłat) brak pomocy dla sektora rolnego praktyczna likwidacja polityki strukturalnej ( melioracji, scaleń i innych inwestycji.) od 1998 r. za realizację rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich odpowiedzialny jest Minister Rolnictwa a realizację przekazuje władzom samorządowym (marszałek) 16

17 Przykłady spadku pogłowia zwierząt gospodarskich (w tys. sztuk) Wyszczególnienie Bydło ogółem w tym krowy Trzoda chlewna Owce Konie Produkcja mleka (w mln Ton) Kontygent

18 Indeksy parytetu dochodów w latach (%) /wg. Wosia/ 18

19 Powierzchnia drenowań w latach (w tys. ha) 140,0 120,0 100,0 80,0 111,0 140,0 126,0 129,0 116,0 60,0 45,0 40,0 26,0 20,0 19,0 15,7 9,3 8,6 10,1 0,

20 Powierzchnia scaleń UR w latach w tys. ha 20 rok rozmiary scaleń i wymiany gruntów [w tys. ha]

21 Zużycie nawozów mineralnych, wapna nawozowego oraz pestycydów w latach 1950/ /96 (%) /wg. Wosia/ A - NPK w kg na ha UR B - CaO w kg na ha UR C - pestycydy w kg substancji czynnej na 100 ha GO B A C 21

22 Rozwój obszarów wiejskich w latach Podsumowanie Realizowano cele gospodarcze wytwarzanie środków żywnościowych (roślinnych i zwierzęcych)- polityka liberalna (bez wsparcia państwa) likwidacja polityki strukturalnej (melioracje, scalenia, budownictwo wiejskie (inwentarskie itp.) tworzenie dokumentów strategicznych polityki rolnej programy przedakcesyjne ( 3 progr. PHARE, SAPARD) nie wytworzono procesu inwestycyjnego rozwoju obszarów wiejskich (powiązanego z planowaniem przestrzennym i innymi aktami prawnymi) 22

23 Elementy polityki rolnej Polski w latach Dla całego obszaru Polski obowiązywała jednolita polityka rolna. Wyjątek lata w którym obowiązywała uchwała górska Negocjacje zasad przyjęcia WPR 23

24 Elementy polityki rolnej Polski w latach maj 2004 INTEGRACJA Z UNIĄ EUROPEJSKĄ Przyjęto politykę rolną Unii Europejskiej Czy realizowana w krajach UE i przyjęta przez Polskę WPR uwzględniała nasze potrzeby i stan rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich? Czy możliwa jest właściwa realizacja założeń polityki strukturalnej UE na obszarach wiejskich w Polsce w oparciu o obecnie obowiązujące prawo (krajowe) i struktury administracji? 24

25 Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa Sektorowy Program Operacyjny (SPO) Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) Wsparcie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich w tym w rolnictwie 11 ( 3 ) ( ) 13,4% ; 4,24% Wsparcie dla ekologizacji obszarów wiejskich oraz odpływu części ludności wiejskiej z rolnictwa 9 ( 0 ) ( 0 ) 25

26 Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH POPRAWA KONKUENCYJNOŚĆI SEKTORA ROLNEGO I LEŚNEGO POPRAWA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO I OBSZARÓW WIEJSKICH JAKOŚĆ ŻYCIA NA OBSZARACH WIEJSKICH I RÓŻNICOWANIE GOSPODARKI WIEJSKIEJ 26

27 Programy UE dla obszarów wiejskich i rolnictwa WSPARCIE OBSZARÓW WIEJSKICH W RAMACH OSI PRIORYTETOWYCH Poprawa konkurencyjnośc i sektora rolnego i leśnego ; ,0% ; 2,8% Poprawa środowiska przyrodniczego i obszarów wiejskich ; 0 6 Jakość życia na obszarach wiejskich ; 1, ,7% 7.9% LEADER 27

28 Struktura gospodarstw w Polsce 28

29 Powierzchnie kwalifikowane 29

30 Odsetek powierzchni gruntów rolnych do % rolników w poszczególnych grupach woj. MAŁOPOLSKIE odsetek rolników odsetek powierzchni 60% 56,91% Odsetek rolników/powierzchni 50% 40% 30% 20% 10% 27,5% 24,69% 24,3% 24,5% 14,31% 3,86% 15,9% 2,5% 2,7% 0,7% 0,9% 0,4% 0,6% 0,14% 0,07% 0,01% 0,01% 0,00% 0,00% 0% 1-3 ha 3-5 ha 5-10 ha ha ha ha ha ha ha >2000 ha Przedziały powierzchni - gospodarstwa rolne 30

31 14 14,3 14,0 Średnia wielkość gospodarstw w ujęciu makroregionów województw w Polsce (2002) ,3 9,6 9,5 9,0 8 8,7 7,6 7,4 6 6,1 5,5 5,1 4 3,7 2 2,6 2,2 2,1 0 31

32 Liczba zatrudnionych na 100 ha użytków rolnych w ujęciu województw ,1 46, , ,9 29,3 27,1 24, ,9 18,1 17,1 17,7 13,7 11,9 9,9 8,8 7,1 0 32

33 Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce BARIERY ROZWOJU niekorzystna struktura własnościowa przeludnienie agrarne znacznie wyższe koszty produkcji / %/ katastrofalny stan infrastruktury produkcyjnej złe parametry działek i ich układy przestrzenne niezadawalający stan infrastruktury technicznej niewystarczający poziom wiedzy i mentalności administracji oraz rolników słabe wykorzystanie ziemi /odłogowanie/ BRAK POLITYKI REGIONALNEJ (STRUKTURALNEJ) 33

34 Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N I N NO W A C Y J N Y C H WYZWANIA DLA: 1. ADMINISTRACJI 2. ROLNIKÓW I ORGANIZACJ WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO 3. NAUKI 34

35 Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ADMINISTRACJI Analiza i ocena realizacji polityki rolnej w ujęciu regionu Opracowanie koncepcji i programu rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich w ujęciu regionalnym Wzmocnienie przedsięwzięć PROW przez RPO Współpraca z gminami, samorządami rolników i rolnikami Współpraca z Uczelniami i innymi podmiotami w zakresie dokształcania i szkoleń 35

36 Aktualne problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce P O T R Z E B Y Z M I A N WYZWANIA DLA: ROLNIKÓW I ORGANIZACJI WSPIERAJĄCYCH ROLNICTWO 1. Analiza i ocena polityki cenowo-dochodowejw ujęciu na gospodarstwo i 1 ha UR dla wsi, gmin, województw (dopłaty bezpośrednie) 2. Ilość zgłoszonych wniosków obszarowych i uzyskanych dopłat do obszaru UR, UZ, sztuk w stosunku do całkowitej pow. UR, UZ i pełnego potencjału obszaru 3. Wspólne wypracowanie strategii rozwoju dla wybranych jednostek osadniczych w zakresie organizacji: obszarów zabudowanych przestrzeni rolniczo-leśnej jak również sektorów gospodarki: rolnictwa, leśnictwa, gosp. wodnej, budownictwa, ochrony środowiska (zasad gospodarowania, dzierżaw gruntów) itp. 36

37 Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich po roku 2013 Rozwój obszarów wiejskich po 2013 roku (wydzielenie nowej osi inwestycyjnej) Rozwój obszarów wiejskich Scalenie gruntów Gospodarowanie wodą Odnowa wsi 37

38 Warunki właściwej realizacji polityki strukturalnej na obszarach wiejskich w Polsce Wprowadzenie nowego procesu inwestycyjnego dla rozwoju obszarów wiejskich. Proponowana nazwa - Kształtowanie i Rozwój Obszarów Wiejskich (schemat postępowania) opartego na inżynierii systemowej. Opracowanie nowej ustawy o kształtowaniu i rozwoju obszarów wiejskich ( w miejsce ustawy o scaleniach). Wskutek ustawy nastąpić musi zmiana modelu administracji odpowiedzialnej za restrukturyzację i rozwój obszarów wiejskich (WZMiUW, WBGiTR, uporządkowanie niektórych kompetencji leżących obecnie w gestii Wójta, Starosty, Marszałka, Wojewody). Propozycja powołanie Dyrekcji dla Kształtowania i Rozwoju Obszarów Wiejskich. 38

39 Schemat nowego Postępowania dla Kształtowania Rozwoju Obszarów Wiejskich Projekt Generalny Faza planowania (koordynacji) Planowanie przestrzenne Obszary zabudowane Infrastruktura Tereny otwarte Planowanie rolnicze Plany ochrony Ochrona p. powodz. Tereny inwestycyjne Plan odnowy wsi Infrastr. rolnicza Kszt. krajobrazu Inne plany Kompleksowa realizacja Faza realizacji (wieloletnia i kompleksowa, wg przyjętych etapów) Wramach scaleń i wymiany gruntów budowlanych przygotowanie terenów pod inwestycje Kompleksowa realizacja urządzeń infrastruktury technicznej Infrastruktura socjalna Kompleksowa realizacja odnowy wsi i ochrony dziedzictwa kulturowego na terenach wiejskich jednostek osadniczych Scalenie i wymiana gruntów przy szczególnym uwzględnieniu istniejących dzierżaw Drogi rolnicze Przygotowanie terenów pod duże inwestycje publiczne (autostrady, ochrona p. powodzią itp.) Melioracje wodne (podstawowe i szczegółowe) Inwestycje na rzecz ochrony przyrody, krajobrazu i dóbr kulturowych 39

40 Inżynieria Systemowa System celów 40

41 Inżynieria Systemowa Matryca konfliktów 41

42 Przykład stosunków własnościowych w Województwie Małopolskim 42

43 Scalenia i wymiana gruntów Obszar scalenia i wymiany gruntów dla Polski w latach % UAA (użytków rolnych kraju) = scalenie co 50 lat! ha ha ha województw [ha] 49 województw [ha] 16 województw [ha]

44 Scalenia i wymiana gruntów Obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. Małopolskiego w latach obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. małopolskiego [ha] obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. krakowskiego, nowosądeckiego, tarnowskiego [ha] obszar scalenia i wymiany gruntów na terenie woj. krakowskiego [ha] 44

45 BADANY OBIEKT Wieś ZAKRZÓW BADANY OBIEKT Wieś BRZEZIE 45

46 Przykład przebiegu budowanej autostrady A-4 w stosunku do układu działek 46

47 Budowa autostrad scalenia gruntów Celem: udoskonalenia i skrócenia procesu organizacyjno- prawnego, obniżenia kosztów nabycia nieruchomości rolnych, ograniczenia negatywnego wpływu lokalizacji autostrady na strukturę przestrzenną gruntów i środowisko, oraz uniknięcia lokalnych konfliktów społecznych proponuje się połączenie procesu inwestycyjnego budowy autostrad z procesem scalenia lub wymiany gruntów. 47

48 Proponowany schemat procedury inwestycyjnej autostrad wraz z postępowaniem organizacyjno-prawnym dla pozyskania nieruchomości pod budowę autostrad 1. Planowanie z pracami studialnymi 2. Wskazanie lokalizacyjne 3.Postępowanie organizacyjno-prawne dla pozyskania nieruchomości pod budowę autostrad, gdy: a) nie jest przewidywane scalenie gruntów b) jest przewidywane scalenie gruntów 4. Ustalenie lokalizacyjne 5. Projekt budowlany 6. Pozwolenie na budowę 7. Realizacja inwestycji (budowa) 8. Pozwolenie na użytkowanie 9. Eksploatacja 48

49 Określenie kosztów pozyskania nieruchomości rolnych wg średnich cen rynkowych i scalania gruntów według proponowanej metodyki prowadzenia prac Lp. Nazwa kosztu Jedn Koszty nabycia gruntów i prac przygotowawczych Pozyskanie gruntu w pasie autostrady zł Cena jednostk owa Liczba jednostek Brzezie Wartość [zł] Obiekt Liczba jedn. Zakrzów Wartość [zł] ha 2, Scalenie gruntów o pow. i zakresie (tab. 45) Procent kosztów nabycia i scalania całego obiektu do kosztów prac przygotowawczych zł % 73,2% 69,7% 49

50 Nowa organizacja przestrzeni wiejskiej 50

51 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ 51