Aktualne wyzwania dla Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich

Transkrypt

1 Aktualne wyzwania dla Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich Franciszek Woch - IUNG-PIB w Puławach

2 Obszary wiejskie Podstawowe definicje /wg Polskiej Normy Gospodarka ziemią w rolnictwie/: całość terenów pozamiejskich kraju z wyłączeniem uprzemysłowionych terenów poza granicami miasta /93% powierzchni Polski/. Rozwój obszarów wiejskich dokonujące się przemiany na obszarach wiejskich zmierzające do poprawy stanu istniejącego.

3 Przemiany strukturalne na obszarach wiejskich to całokształt przemian dokonujących się na obszarach wiejskich ze stanu istniejącego na nowy, obejmujący elementy o zasadniczym znaczeniu dla tych obszarów. Przeobrażenia te zmieniają układ i wzajemne relacje elementów je charakteryzujących (struktura użytkowania gruntów, krajobraz, system zabudowy wsi, struktura agrarna, ukształtowanie rozłogów gruntów, zagadnienia demograficzne, stan uzbrojenia w wiejską infrastrukturę komunalną, itp.), stanowiących wzajemnie powiązaną całość.

4 I. Ocena potrzeb w zakresie rozwoju obszarów wiejskich (wybrane zagadnienia)

5 System zabudowy

6 Badania własne oraz analiza systemu osadniczego w krajach Unii Europejskiej dowodzą, że jako optymalne należy uznać równomiernie rozmieszczone małe jednostki osadnicze /15-30 zabudowań/ Analiza systemu zabudowy na przykładzie wybranych województw pozwala stwierdzić, że takich jednostek osadniczych jest nie więcej niż 5%, a prawie co druga /42-46%/ jest albo nadmiernie skupiona albo nadmiernie rozproszona. Problem ten nie jest rozwiązywany, gdyż Polska nie posiada programu osadnictwa na obszarach wiejskich.

7 Sytuacja demograficzna Podstawowym problemem obszarów wiejskich jest: duży wskaźnik ludności mieszkającej na wsi- 38,2% utrzymujących się z rolnictwa- ok. 25% oraz bardzo duże zróżnicowanie wskaźnika zaludnienia obszarów wiejskich. W Polsce jest bardzo duże zróżnicowanie wskaźnika zaludnienia w południowej i centralnej części występuje przeludnienie terenów wiejskich, a w północnej i terenach przygranicznych zbyt małe zaludnienie lokalnie nawet tzw. pustynie demograficzne. Ponadto bardzo dużym problemem jest zbyt duży wskaźnik bezrobocia przekraczający 10% czynnych zawodowo, głównie osób młodych, a z bezrobociem nieewidencjonowanym na obszarach wiejskich zbliżony do 20%.

8

9 Średnia wielkość gospodarstw rodzinnych w Polsce -wg różnych danych -ok. 8,5ha. Powierzchnia parytetowa haw zależności głównie od parytetu dochodu /ostatnio waha się na poziomie 0,5-0,7/ i kierunku produkcji: ha z produkcją zwierzęcą, ha roślinną. Obecnie jest ok. 2 mln gospodarstwrodzinnych, zaś obecne przemiany strukturalne prowadzą do docelowej ilości tys.gospodarstw, stąd w najbliższym czasie (jakim, nie ustalono) pozostanie co trzecie gospodarstwo, w tym na terenach Polski centralnej i południowej co piąte. Obserwowany jest proces tworzenia bardzo dużych gospodarstw, tzw. posiadłości ziemskich powyżej 100 ha, kosztem gospodarstw rodzinnych. Obecnie zbyt słabe są działaniana rzecz tworzenia miejsc pracy dla byłych rolników.

10 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na członka rodziny wg wielkości ekonomicznej i dochód parytetowy w zł (2006 r.)

11 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego w przeliczeniu na członka rodziny w gospodarstwach wg typu rolniczego i dochód parytetowy w zł (2006 r.)

12 Stan rozłogu gruntów gospodarstw rodzinnych

13 Średnia powierzchnia działek ewidencyjnych w poszczególnych województwach wg. danych ARiMR w 2009 r. Kod Województwo Liczba działek Powierzchnia [ha] Średnia pow. dz. [ha] 12 Małopolskie ,6 0,36 24 Śląskie ,6 0,40 18 Podkarpackie ,8 0,61 26 Świętokrzyskie ,9 0,68 6 Lubelskie ,7 0,71 10 Łódzkie ,8 0,75 14 Mazowieckie ,7 0, ,0 16 Opolskie ,7 1,04 2 Dolnośląskie ,7 1,28 30 Wielkopolskie ,8 1,29 20 Podlaskie ,2 1,37 4 Kujawsko-Pomorskie ,8 1,62 22 Pomorskie ,5 1,68 8 Lubuskie ,2 2,14 28 Warmińsko-Mazurskie ,4 2,41 32 Zachodniopomorskie ,6 2, Razem ,0 średnia: 0,93 ha

14 Potrzeby scalania gruntów w Polsce wg MRiRW ok. 2,0 mln ha wg UP Wrocław ok. 3,4 mln ha wg IUNG Puławy co najmniej 4,0 mln ha w tym na Lubelszczyźnie ok. 1,4 mln ha W ostatnich 15 latach scalono ok. 200 tys. ha tj. ok. 5,6% potrzeb!!! Na dokończenie procesu scalania po ok. 15 tys. ha rocznie potrzeba ok. 250 lat!!!

15 Potrzeby prac scaleniowych w Polsce wg gmin

16 Zakres scaleń i wymiany gruntów wykonanych w Polsce w latach

17 Transformacja użytkowania gruntów w procesie wielofunkcyjnego rozwoju Rodzaj użytku Powierzchnia w gminie Zmiany w gminie Wąwolnica Mircze Wąwolnica Mircze ha % ha % Grunty orne i sady 4609, ,0-536,4-11,63-719,0-4,56 Użytki zielone 469, ,7 +178,9 +38,11-12,0-0,41 Użytki rolne razem 5028, ,7-357,5-7,11-731,0-3,90 Lasy i zadrzewienia 807, ,0 +232,32 +28, ,0 +11,20 Wody 38,25 270,8 +20,0 +52,30 +50,0 +18,46 Tereny komunikacyjne 160,11 551,8 +80,5 +50, ,0 +25,01 Tereny osiedlowe 172,30 517,3 +77,0 +44, ,0 +33,83 Tereny różne 11,94 114,3 +27,0 +226,0 +28,0 +24,50 Łączna powierzchnia objęta transformacją 6242, ,9 1152,12 18, ,0 6,30

18 Melioracje wodne Potrzeby w zakresie melioracji wodnych szacowane przez MinisterstwoRolnictwanapoziomie9,2mlnha,awgGUSna poziomie 72,3% UR. Szacunki te uważam za zawyżone, gdyż w wybranych gminach ustalono je na poziomie 7,0-23.4% UR. Mimo to zakres prac jest ogromny (ok. 2,5 mln ha), gdyż dotychczas zmeliorowano 6,7 mln ha (z czego znaczna część wymaga modernizacji). Ogromnym obecnie problemem jest znaczne obniżenie poziomu wody gruntowej oraz wypłycanie dna cieków i zbiorników wodnych. Jest to jedna z istotnych przyczyn powstawania powodzi.

19 Potrzeby prac melioracyjnych wg gmin

20 Potrzeby prac melioracyjnych Potrzeby w zakresie melioracji przeciwerozyjnych dotyczą ok. 20% UR/łącznie wodnych i wietrznych/. Dotychczas opracowano wiele projektów pilotażowowdrożeniowych a wiele z nich wdrożono, z których część uległo likwidacji /prawie wszystkie lubelskie, jak Elizówka, zaś projekty puławskie p. Józefaciuków jeszcze są/. Z przykrością należy stwierdzić, że problem ten nie jest praktycznie rozwiązywany, nawet zalecenia w zakresie melioracji przeciwerozyjnych nie są uwzględniane w procesie scaleniowym (poza siewem poplonów w ramach zadania Ochrona gleb w PROW ).

21 Jakie są niezbędne przedsięwzięcia na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (wg autora) 1. Podjąć zadanie powszechnego opracowywania planów urządzania obszarów wiejskich głównie w celu umożliwienia prawnego przygotowania obszarów wiejskich do przeprowadzania scaleń w wersji kompleksowej lub urządzania terenów wiejskich oraz oszacowania skali potrzeb finansowych w kraju. 2. Przygotowanie (prawne i organizacyjne) do realizacji kompleksowych przedsięwzięć urządzeniowych po 2013 roku, jak to ma miejsce w wielu krajach tzw. starej Unii Europejskiej połączenie obecne sztucznie dzielonych działań scalania gruntów, gospodarowania wodą i odnowy wsi jako jednego kompleksowego przedsięwzięcia. 3. Podjęcie działań w kierunku zwiększenia środków na scalanie gruntów już w okresie do 2013 roku. 4. Opracowanie wytycznych: - sporządzania programów urządzania obszaru wiejskiego, - oceny wpływu scalenia na środowisko (studium i raportu). 5. Podjęcie prac badawczych nad metodyką ekonomicznej oceny skuteczności prac scaleniowych i szerszych urządzeniowych (IRR, okres zwrotu kosztów, wzrost poziomu dochodów rolniczych).

22 Kompleksowe urządzanie (rozwój) obszarów wiejskich będzie możliwy, gdy trzy poniższe grupy zagadnień będą realizowane jako jedno szerokie przedsięwzięcie, tak w fazie projektowej, jak i wykonawczej przy relatywnie dużych środkach Rozwój obszarów wiejskich Scalanie gruntów Gospodarowanie wodą Odnowa wsi

23 Jakie są niezbędne przedsięwzięcia na rzecz rozwoju obszarów wiejskich (wg autora) 6. Podjęcie szerokich działań promocyjno-szkoleniowych (cykliczne szkolenia + ulotki, broszury) 7. Rozszerzenie możliwości kształcenia kadry urządzeniowo-rolnej na poziomie studiów wyższych (w szczególności dotyczy to wschodnich terenów Polski) 8. Opracowanie i wdrożenie programu osadnictwa na słabo zaludnionych obszarach Polski 9. Organizowanie cykliczne (co 2 lata) konferencje naukowo-technicznej na wzór Bawarski, na których byłyby prezentowane obiekty już urządzone (ewentualne przekształcenie Nowych tendencji... ).

24 II. Plan oraz realizacja zadań (działań) w Polsce na rzecz rozwoju obszarów wiejskich

25 Plan finansowy PROW w podziale na osie (w euro na cały okres programowania) Oś 1 (gospodarcza) kwota EFRROW: (75%) Oś 2 (środowiskowa) kwota EFRROW: (80%) Oś 3 (społeczna) kwota EFRROW: (75%) Oś 4 (LEADER) kwota EFRROW: (80%) Pomoc techniczna kwota EFRROW: (75%) Razem kwota EFRROW: (77%)

26 Działania PROW są realizowane w ramach czterech osi priorytetowych (dane o stanie realizacji na dzień 31 marca 2011 r. ) Oś 1 (gospodarcza) Poprawa konkurencyjności sektora rolnego i leśnego : Działanie 111 Szkolenia zawodowe dla osób zatrudnionych w rolnictwie i leśnictwie?% Działanie 112 Ułatwianie startu młodym rolnikom % realizacji alokacji: 31,98 Działanie 113 Renty strukturalne % realizacji alokacji: 42,09 Działanie 114 Korzystanie z usług doradczych przez rolników i posiadaczy lasów % realizacji alokacji: 1,71 Działanie 121 Modernizacja gospodarstw rolnych % realizacji alokacji: 47,71 Działanie 123 Zwiększanie wartości dodanej podstawowej produkcji rolnej i leśnej % realizacji alokacji: 17,95 Działanie 125 Poprawianie i rozwijanie infrastruktury związanej z rozwojem i dostosowaniem rolnictwa i leśnictwa (scalanie + gospodarowanie wodą) % realizacji alokacji: 1,80 Działanie 126 Przywracanie potencjału produkcji rolnej zniszczonego w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych?% Działanie 132 Uczestnictwo rolników w systemach jakości żywności % realizacji alokacji 0,98 Działanie 133 Działania informacyjne i promocyjne % realizacji alokacji: 0,14 Działanie 142 Grupy producentów rolnych % realizacji alokacji: 29,22

27 Oś 2 (środowiskowa) Poprawa środowiska naturalnego i obszarów wiejskich : Działanie 211/212 Wspieranie gospodarowania na obszarach górskich i innych obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW) % realizacji alokacji: 55,70 Działanie 214 Program rolnośrodowiskowy (Płatności rolnośrodowiskowe) % realizacji alokacji: 37,97 Działanie 221/223 Zalesianie gruntów rolnych oraz zalesianie gruntów innych niż rolne % realizacji alokacji: 18,34 Działanie 226 Odtwarzanie potencjału produkcji leśnej zniszczonego przez katastrofy oraz wprowadzanie instrumentów zapobiegawczych % realizacji alokacji: 0,14

28 Oś 3 (społeczna) Jakość życia na obszarach wiejskich i różnicowanie gospodarki wiejskiej : Działanie 311 Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej % realizacji alokacji: 18,82 Działanie 312 Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw % realizacji alokacji: 3,62 Działanie 321 Podstawowe usługi dla gospodarki i ludności wiejskiej % realizacji alokacji: 6,06 Działanie 322/323/313 Odnowa i rozwój wsi % realizacji alokacji: 23,35 Oś 4 (LEADER): Działanie 4.1/413 Wdrażanie lokalnych strategii rozwoju % realizacji alokacji: 1,31 Działanie 421 Wdrażanie projektów współpracy % realizacji alokacji: 0,06 Działanie 431 Funkcjonowanie lokalnej grupy działania, nabywanie umiejętności i aktywizacja % realizacji alokacji: 13,39 Odrębne działanie pomoc techniczna % realizacji alokacji: 4,22 Łącznie na 23 ww. działania realizacja aż dziesięciu nie przekracza 6,5%, w tym dotyczących gospodarki przestrzennej i rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich. Uwzględniając upływ czasu (powyżej 50%) staje się prawie pewne, że nie zostaną one wykonane w czasie do 2015 roku (okresie lata).

29 III. Aktualne wyzwania dla Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich

30 W żadnym polskim instytucie branżowym, jak też w żadnej uczelni nie ma jednostki w randze co najmniej zakładu lub wydziału, która byłaby merytorycznie pomocna odnośnie kompleksowego rozwoju obszarów wiejskich. Z dotychczasowych uczelni rolniczych tylko krakowska Uniwersytet Rolniczy zachowała w nazwie charakter rolniczy, w pozostałych problematyka ta jest realizowana w niewielkim zakresie, i raczej jednoczynnikowo. To samo dotyczy instytutów resortowych jedynie w IUNG-PIB jest realizowana ta problematyka, ale też w niewielkim zakresie. Powstałą lukę pomiędzy zapotrzebowaniem praktyki a realizowaną pomocą i ewentualnie nadzorem merytorycznym powinno wypełnić Towarzystwo Rozwoju Obszarów Wiejskich, musi ono być jednak silne merytorycznie, kadrowo, organizacyjnie, jak też finansowo.

31 Uwzględniając powyższe sugeruję podjęcie następujących kierunków działania i zadań: 1. Aktywne włączenia się Towarzystwa do opracowania ustawy o rozwoju (urządzaniu) obszarów wiejskich, zastępującą dotychczasową ustawę o scalaniu gruntów, której pierwsze projekty powstały ponad 20 lat temu. 2. Zainicjowanie opracowania projektu badawczego dotyczącego osadnictwa na obszarach wiejskich, a następnie włączenie się do jego realizacji. 3. Szeroką popularyzację Towarzystwa przez media (głównie prasę) oraz czasopisma. 4. Podjęcie działań zmierzających do utworzenia w Polsce pierwszej Akademii Rozwoju Obszarów Wiejskich, jako specjalistycznego ośrodka dokształcającego. 5. Prowadzenie działań, wynikających z zapisu statutowego, dotyczących koordynacji działalności naukowej, praktycznej i edukacyjnej w zakresie rozwoju obszarów wiejskich.

32 6. Podjęcie próby nawiązania współpracy z uczelniami i instytutami celem koordynacji działań badawczo-wdrożeniowych z zakresu rozwoju obszarów wiejskich. 7. Włączenie Towarzystwa do organizacji konferencji, szkoleń i spotkań zarówno o charakterze naukowym, jak i technicznym. 8. Włączenie Towarzystwa do projektów naukowo-technicznych, szczególnie przy współpracy z jednostkami samorządowymi i naukowymi z krajów Europy Zachodniej. 9. Do realizacji powyższych zadań oraz współpracy z różnymi jednostkami samorządami i instytucjami oraz bieżącego kontaktu z członkami niezbędne jest utworzenie i bieżące prowadzenie strony internetowej Towarzystwa oraz konta bankowego. 10. Wzorem lat minionych powinno być wydawane przez Towarzystwo czasopismo Zeszyty Towarzystwa Rozwoju Obszarów Wiejskich wznowione lub utworzone nowe, możliwie wysoko punktowane.

33 11. Z działań bieżących Towarzystwo powinno zwrócić się do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi oraz Marszałków Województw z apelem: podjęcia skutecznych działań umożliwiających pełną realizację zadań zawartych w PROW w uwarunkowaniach ogromnych potrzeb naszego kraju w tym zakresie; zabezpieczenia adekwatnych do potrzeb środków na realizację PROW w trzech dotychczasowych działaniach, tj.: scalania gruntów, gospodarowania wodą i odnową wsi, organizacyjnie w wersji jednej skoordynowanej inwestycji (urządzania, rozwoju wsi lub gmin).

34 DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ