Puszcza. Konflikty wokół ochrony i zarządzania. Na podstawie materiałów RDLP w Białymstoku opracował. Andrzej Szujecki

Transkrypt

1 Puszcza Białowieska Konflikty wokół ochrony i zarządzania Na podstawie materiałów RDLP w Białymstoku opracował Andrzej Szujecki Centrum Informacyjne Lasów Państwowych

2 Spis treści: 1. Wyjątkowy obszar leśny w Europie Zarządzanie Puszczą Białowieską przez Lasy Państwowe Konserwatorska ochrona przyrody w LKP Puszcza Białowieska Funkcje społeczne LKP Puszcza Białowieska Cała puszcza parkiem narodowym? Jakie będą dalsze losy Puszczy Białowieskiej?

3 1. Wyjątkowy obszar leśny w Europie P uszcza Białowieska zajmuje obecnie ponad 143 tys. ha, z których w Republice Białorusi znajduje się około 80 tys. ha, a w Rzeczypospolitej Polskiej przeszło 63 tys. ha (ryc. 1). W Polsce 10,5 tys. ha puszczy wchodzi w skład Białowieskiego Parku Narodowego, reszta zaś 52,6 tys. ha jest w zarządzie Państwowego Gospodarstwa Leśnego Lasy Państwowe, organizacji gospodarczej, której początki datują się od dekretu Prezydenta RP z 31 grudnia 1924 roku. Lasy puszczy, zarządzane przez PGL LP, dzielą się na trzy nadleśnictwa (Hajnówka, Białowieża, Browsk), tworząc ustanowiony decyzją nr 23 Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 8 listopada 1994 roku, uszczególnioną zarządzeniem dyrektora generalnego Lasów Państwowych nr 30 z dnia 12 grudnia 1994 roku, zgodnie z Polską Polityką Ochrony Zasobów Leśnych (MOŚZNiL, Warszawa 1994) Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Puszczy Białowieskiej, obecnie LKP Puszcza Białowieska (mapa na wewnętrznej, prawej stronie okładki). Cele ogólne LKP, wzorcowego obiektu trwale zrównoważonej gospodarki leśnej o szczególnych zadaniach w ochronie przyrody, określa ustawa o lasach z 1991 roku, w znowelizowanej formie z roku 1997, cele zaś szczegółowe dla LKP Puszcza Białowieska precyzują głównie: Ryc. 1. Ochrona przyrody w polskiej i białoruskiej części Puszczy Białowieskiej. Źródło: A. Sokołowski, Lasy Puszczy Białowieskiej. CILP

4 n Zasady postępowania hodowlanego i ochronnego w ekosys- temach leśnych LKP»Puszcza Białowieska«, zatwierdzone do użytku służbowego przez dyrektora Regionalnej Dyrekcji LP w Białymstoku w dniu 19 marca 1997 roku; n plan urządzenia lasu nadleśnictw Puszczy Białowieskiej na lata , zatwierdzony decyzją Ministra Środowiska (D.L. lp jj/2003 dla Nadl. Hajnówka, D.L. lp jj/ 2003 dla Nadl. Browsk i D.L. lp jj/2003 dla Nadl. Białowieża) z dnia 10 czerwca 2006 roku. Lasy LKP Puszcza Białowieska są głównie lasami gospodarczymi o wydatnej funkcji ochronnej ( ha 37,3%), których cel jest zgodny z ustawą o lasach (1991) oraz Polityką Leśną Państwa (1997). Jest nim zachowanie trwałości lasów i kształtowanie ich wielofunkcyjności; od 1975 roku, a zwłaszcza od roku 1994, funkcja produkcyjna (dochodowa) uległa znacznemu ograniczeniu na rzecz funkcji ochronnych i społecznych. Wyrazem wyjątkowych zadań LKP Puszcza Białowieska w ochronie przyrody jest obecność na jego obszarze rezerwatów przyrody o ogólnej powierzchni ,22 ha oraz innych form szczególnych funkcji lasów, gdzie właściwe lasom gospodarczym użytkowanie zasobów drzewnych jest ograniczone (tab. 1). Puszcza Białowieska to niewątpliwie najcenniejszy przyrodniczo obszar, z ostatnimi fragmentami naturalnych, nizinnych lasów liściastych i mieszanych, które niegdyś rozciągały się od Atlantyku do Uralu. Drzewostany naturalnego pochodzenia, które tu się zachowały, mogą więc być wzorcem do ich odtwarzania tam, gdzie zostały zniszczone lub przekształcone (ryc. 2). Zespoły roślin, mikroorganizmów i zwierząt wykazują tu jeszcze wszystkie cechy pierwotności, a ich ostoje pełność składów gatunkowych. Ryc. 2. Ols w rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego 4

5 Tabela 1. Powierzchnia LKP Puszcza Białowieska po utworzeniu rezerwatu Lasy Naturalne (w ha) 5

6 Szacuje się, że w puszczy zachowało się ponad 4,5 tys. gatunków roślin, około 3 tys. gatunków grzybów, prawie 10 tys. gatunków zwierząt. Tak duża koncentracja walorów przyrodniczych puszczy wynika z wielu przyczyn: n do przełomu wieków XV i XVI Puszcza Białowieska wraz z pięcioma innymi puszczami (Świsłocką, Ladzką, Bielską, Błudowską i Kamieniecką) tworzyła jeden ogromny kompleks leśny; n szczególne zainteresowanie puszczą książąt litewskich, królów polskich i carów jako bogatym obiektem łowieckim prowadziło do ustanawiania szczególnych form jej ochrony, zapewniających niezbędne warunki do udanych polowań; n w puszczy występowała i występuje bogata mozaika siedlisk leśnych (ryc. 3), pozwalająca na zachowanie wyjątkowo bogatych w gatunki biocenoz, do których dostęp z uwagi na liczne lasy bagienne i torfowiska był utrudniony. Dzięki temu Puszcza Białowieska unikała w przeszłości tak drastycznych dla przyrody wielkich wyrębów i fragmentacji, mimo że zorganizowane pozyskanie drewna w puszczy następowało już Bs bór suchy Bśw bór świeży Bw bór wilgotny Bb bór bagienny BMśw bór mieszany świeży BMw bór mieszany wilgotny BMb bór mieszany bagienny LMśw las mieszany świeży LMw las mieszany wilgotny LMb las mieszany bagienny Lśw las świeży Lw las wilgotny Ol ols OlJ ols jesionowy Ryc. 3. S truktura siedliskowych typów lasu w Puszczy Białowieskiej wg stanu na 1 stycznia 2002 roku 6

7 od XV wieku, kiedy to spławiano rzekami do Gdańska drewno na budowę okrętów. Wypalano i eksportowano węgiel drzewny, potaż, produkowano dziegieć. Istotne znaczenie miało bartnictwo. Różnorakie użytkowanie puszczy dokonywało się wówczas na zasadzie dzierżaw, zwłaszcza w wyniku zorganizowanej i trwającej do końca XVIII wieku kolonizacji tzw. wchodów. Szczególnie zasiedlane i użytkowane były lasy mieszane, położone na wysoczyznach ablacyjnych, do których dostęp był najłatwiejszy, gdzie znajdowały się zasoby najlepszego drewna i innych użytków oraz mogły się rozwijać uprawy rolne. Ryc. 4. Bór świerkowo-sosnowy w rezerwacie Berezowo (Nadleśnictwo Hajnówka) Wraz z upadkiem państwa polsko-litewskiego w końcu XVIII wieku o celach i sposobie zarządzania puszczą decydowała władza carska. Nastąpił okres wielkich wyrębów na rzecz rozwijającego się w Europie przemysłu, zwłaszcza na budowę floty rosyjskiej. Uległa przekształceniu struktura lasów z preferencją sosny i świerka. Z czasem puszcza stała się dobrem cara, a ten z myślą o przygodach łowieckich nakazał zwiększenie pogłowia zwierzyny płowej głównie jeleni i łosi. Zwierzęta te na przełomie XIX i XX wieku rozmnożyły się do niespotykanej liczby, a odżywiając się m.in. fragmentami młodych drzew, nie dopuszczały do odnawiania się lasu, co znajduje jeszcze dziś odbicie w braku około 120-letnich drzewostanów. 7

8 Ryc. 5. Łoś mieszkaniec Puszczy Białowieskiej Pierwsza wojna światowa to okres dewastacyjnych wyrębów puszczy przez okupujących ją Niemców, czemu służyły budowane wówczas drogi, kolejki wąskotorowe (200 km) i rozwijany przemysł drzewny w Hajnówce1). Skutki tej działalności są dobrze widoczne na ryc. 6, obrazującej układ klas wieku obecnych drzewostanów. Można zauważyć, że w puszczy przeważają drzewostany IV klasy wieku, a więc około 80-letnie. To skutki eksploatacji puszczy w latach przez firmę angielską The Century European Timber Corporation, która wycięła w tym czasie ponad 2 mln m3 drewna; porzucone powierzchnie pokryły się samorzutnie gatunkami lekkonasiennymi. Kontrakt z firmą, dyktowany poszukiwaniem szybkich pieniędzy, został w wyniku powszechnej krytyki zerwany przez rząd, ale skutki ówczesnej, plądrowniczej eksploatacji są do dziś wyraźnie widoczne i w dużej mierze decydują o współczesnych kierunkach gospodarowania i zarządzania puszczą. Z tego okresu pochodzą powstałe z odnowienia naturalnego na wielkich, 100-hektarowych zrębach, drzewostany złożone głównie z brzozy i osiki, reprezentujące pionierskie stadium sukcesji leśnej (ryc. 7). Z 8 tys. ha takich drzewostanów pozostało ponad 4 tys. ha, które są zastępowane w procesie ciągłym uprawami z właściwym dla siedlisk udziałem gatunków lasotwórczych. Następna katastrofa w puszczy nastąpiła w czasie drugiej wojny światowej, w latach 1940/1941, kiedy jej eksploatację prowadziły władze sowieckie. 1) Po drugiej wojnie światowej zbudowano następne 160 km torów kolejki wąskotorowej oraz liczne drogi na nasypach. 8

9 Ryc. 6. Struktura powierzchniowa klas wieku drzewostanów Puszczy Białowieskiej. Stan na 1 stycznia 2002 roku Ryc. 7. Drzewostany złożone głownie z brzozy i osiki, powstałe z odnowienia naturalnego na zrębach pocenturowskich 9

10 Ryc. 8. Bór świerkowy w Nadleśnictwie Hajnówka

11 2. Zarządzanie Puszczą Białowieską przez Lasy Państwowe Z arządzanie każdym obiektem leśnym, sposoby prowadzenia w nim gospodarki powinny być zgodne z obowiązującym prawodawstwem, odpowiadać polityce leśnej państwa i wykorzystywać postęp wiedzy osiągnięcia nauki i doświadczalnictwa. Takie też przesłanki kształtowały sposoby zarządzania puszczą przez Lasy Państwowe, co znajdowało wyraz w kolejnych 10-letnich planach urządzenia lasu nadleśnictw puszczańskich oraz szczególnych zarządzeniach organów rządowych i kierownictwa LP. W latach panował w Polsce, podobnie jak w krajach sąsiednich, surowcowy model gospodarki leśnej, polegający na uzyskiwaniu najlepszych efektów ekonomicznych w produkcji drewna, jego pozyskiwaniu i sprzedaży. Regulację pozyskania drewna (wielkość wyrębów) opierano na zasadzie reprodukcji rozszerzonej, co oznaczało, że dopuszczalne przyrodniczo roczne pozyskanie drewna powinno być mniejsze od przyrostu drewna w drzewostanach danej jednostki gospodarstwa leśnego. Tej zasadzie, w której ważną rolę odgrywa wyznaczenie docelowego wieku drzew i drzewostanów podlegających wycince, towarzyszył obowiązek niezwłocznego odnowienia lasu na powierzchni zrębowej. System ten miał zapewnić nie tylko trwałość dochodów, ale również ich możliwy wzrost w przyszłości. Ryc. 9. Drzewostan gospodarczy w Nadleśnictwie Browsk 11

12 W okresie międzywojennym dorodność drzewostanów Puszczy Białowieskiej i znaczny udział drzewostanów starszych niż 120-letnie uzasadniał (w świetle zasad modelu surowcowego) wysokie pozyskanie drewna, określane w planach urządzenia lasu na lata na 2,5 m3/ha, co jednak było powyżej przeciętnego przyrostu (2,25 m3/ha). Należy przy tym podkreślić, że wielkość ta mogła wydawać się wówczas racjonalna, ale tylko w stosunku do eksploatacji puszczy przez firmę Century (3,5 m3/ha) oraz przez okupanta w czasie pierwszej wojny światowej (10 m3/ha) 2). Zarówno barbarzyńska eksploatacja puszczy przez obcych, jak i intensywna, rodzima gospodarka leśna spowodowały, że zasobność lasów puszczańskich zmniejszyła się z 372 m3/ha w 1916 roku do 189 m3/ha w roku Złożyło się na to pozyskanie drewna przez: n okupanta niemieckiego w pierwszej wojnie światowej ~ ~ 5 mln m3, n administrację polską w latach > 1 mln m3, n firmę angielską Century w latach ~ ~ 2 mln m3, n Lasy Państwowe w latach ~ ~ 4 mln m3, n władze sowieckie w latach ~ ~ 1,5 mln m3. W takiej sytuacji cały powojenny wysiłek Lasów Państwowych w Puszczy Białowieskiej (podobnie jak w lasach całej Polski) skierowano na zwiększenie zasobności drzewostanów, co zostało uwieńczone sukcesem zapas ogólny drewna grubego zwiększył się w puszczy z m3 w roku 1948 do m3 w roku 2002, a więc prawie się podwoił (tab. 2). Na wzrost zapasu ogólnego drewna złożyły się prace odnowieniowe, pielęgnacyjne, głównie jednak zmniejszenie pozyskania drewna, które nastąpiło w wyniku trzech zwłaszcza decyzji: 1) Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 stycznia 1975 roku, kiedy to pod naciskiem opinii leśników, przede wszystkim Polskiego Towarzystwa Leśnego, ustanowiono dla Puszczy Białowieskiej odrębne zasady prowadzenia gospodarki leśnej. Po raz pierwszy wprowadzono do przepisów wykonawczych pojęcie pozaprodukcyjnych funkcji lasu, nakaz utrzymania lub przywrócenia puszczańskiego charakteru drzewostanów oraz niedopuszczalność przekraczania etatów cięć i nienaruszalność stosunków wodnych. Dzięki podniesieniu tzw. wieków rębności, obniżono etaty cięć z 234 tys. m3 do 196 tys. m3 grubizny netto użytków głównych. Decyzja ta, mimo iż w tamtych czasach bardzo postępowa, nie naruszyła ówczesnego modelu gospodarki leśnej3); 2) 3) 12 W czasie drugiej wojny światowej pozyskanie wynosiło 6 m3/ha. odstawy prawne do zmiany modelu leśnictwa surowcowego na wielofunkcyjne przyniosła P dopiero ustawa o lasach z 1991 roku, która zrównała znaczenie trzech głównych funkcji lasu: środowiskotwórczej, społecznej i surowcowej (w tej właśnie kolejności). Transformacja leśnictwa z surowcowego na wielofunkcyjne oczekiwała już tylko na rozwiązania realizacyjne, co zostało dokonane w sensie programowym w dokumencie przyjętym w kwietniu 1997 roku przez rząd RP Polityka Leśna Państwa oraz praktycznym, zgodnie ze stosownymi zarządzeniami dyrektora generalnego LP. W tym samym czasie nastąpiła też nowelizacja ustawy o lasach w duchu przemian w polityce globalnej kierującej świat po Konferencji w Rio de Janeiro (1992) w stronę zrównoważonego rozwoju. Istotą nowelizacji stały się zapisy o tym, że: gospodarkę leśną prowadzi się na zasadzie zachowania trwałości lasu, a nie najwyższej opłacalności jak poprzednio; obligatoryjną częścią planów urządzenia lasu dla nadleśnictw stają się programy ochrony przyrody; dyrektor generalny LP jest upoważniony do tworzenia leśnych kompleksów promocyjnych jako obszarów o szczególnych zadaniach w zakresie wdrażania leśnictwa wielofunkcyjnego, trwale zrównoważonego, którego głównym obiektem staje się ekosystem leśny, a nie tylko drzewostan.

13 Tabela 2. Stan lasów Puszczy Białowieskiej wg kolejnych cykli urządzania lasu 2) M inistra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 8 listopada 1994 roku w sprawie ochrony i zagospodarowania Puszczy Białowieskiej. Decyzja ta, zgodnie z Polską Polityką Ochrony Zasobów Leśnych (1994), rozwijała ideę lasu i leśnictwa wielofunkcyjnego, zawartą w ustawie o lasach (1991), pozwalała na ustanowienie wymienionych poprzednio Zasad postępowania hodowlanego i ochronnego w ekosystemach leśnych LKP»Puszcza Białowieska«(1997); 3) Ministra Środowiska z dnia 10 czerwca 2003 roku, zatwierdzającej plany urządzenia lasu nadleśnictw puszczańskich na lata na nowych zasadach, odpowiadających trwale zrównoważonemu rozwojowi i polityce ekologicznej państwa, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony zasobów przyrodniczych puszczy. W ten sposób lasy gospodarcze puszczy uzyskały status niespotykany ani w innych nadleśnictwach Lasów Państwowych w Polsce, ani w innych krajach. Jego istota polega na następujących najważniejszych cechach: n rezygnacji z uwzględniania wieków rębności matematycznego i realnego elementu regulacji cięć na rzecz potrzeb hodowlano-ochronnych jako głównego kryterium przy decyzji wyrębu; n wyłączeniu z jakiegokolwiek użytkowania około 1/3 powierzchni puszczy (lasy naturalne, ostoje zwierząt chronionych, lasy wodochronne wzdłuż cieków, siedliska bagienne), w pozostałych zaś jej fragmentach pozostawianie bez zabiegów części wydzieleń (5 20% powierzchni) tak, by umożliwić ciągłość procesów ekologicznych i zachować oraz wzmocnić ostoje puszczańskich organizmów; n ochronie starych, ponadstuletnich drzew, rezygnacji z ich wycinania z przyczyn ekonomicznych, z wyłączeniem drzew zasiedlanych przez korniki (drzewa trocinkowe) oraz drzew w drzewostanach pocenturowskich poddanych przebudowie. Wyjątek, o którym mowa, dotyczy jedynie przebudowy drzewostanów z przewagą świerka, uszkodzonych przez kornika, przebudowy drzewostanów z przewagą brzozy i osiki oraz odsłaniania młodego pokolenia drzew w ramach zabiegów pielęgnacyjnych, ale z wyłączeniem wycinania dębów, jesionów, klo- 13

14 Ryc. 10. Ponadstuletnie dęby puszczańskie nów i wiązów. Wielkość masy drewna przewidzianej do usunięcia w zabiegach pielęgnacyjnych została ograniczona do połowy spodziewanego przyrostu bieżącego drzewostanów przeznaczonych do tych zabiegów. Tak określone użytkowanie, uzasadnione potrzebą naturalizacji lasów i procesów restytucyjnych w nich zachodzących, jest wysokie i wynosi 2,5 3 m3/ha/rok, a więc nieco więcej niż przeciętne roczne pozyskanie drewna 14

15 Ryc. 11. Naturalne odnowienie świerku w drzewostanach Nadleśnictwa Białowieża w puszczy na 1 ha przez Lasy Państwowe w okresie przedwojennym. Należy jednak pamiętać, że z uwagi na znaczny wzrost zasobów drewna w drzewostanach puszczy, wymieniona wielkość stanowi tylko 35 40% przyrostu bieżącego, wynoszącego ok. 7 m3/ha/rok, czyli 1% przeciętnej zasobności, zatem o połowę mniej niż w lasach zagospodarowanych innych nadleśnictw; n restytucji naturalnych zespołów leśnych na podstawie wyników inwentaryzacji glebowo-siedliskowej, zachowaniu wszystkich drzew gatunków rzadkich w puszczy (jodły pospolitej, wiśni ptasiej, jabłoni dzikiej, gruszy pospolitej, wiązów, jarzębiny), preferowaniu naturalnego odnowienia w cięciach stopniowych, rezygnacji ze zrębów zupełnych lub ograniczeniu zrębów do przypadków koniecznych, gdy nie ma wyjścia alternatywnego. By osiągnąć powyższe cele, lasy LKP Puszcza Białowieska zostały zgodnie z ustawą o lasach objęte gospodarstwem specjalnym I i II kategorii oraz trzema strefami o różnym stopniu ochronności, stosownie do walorów przyrodniczych. Wykonując nowatorskie zadania ochronne, gospodarka leśna w Puszczy Białowieskiej może stać się wzorcem do wprowadzania rozwiązań proekologicznych na innych obszarach leśnych zarządzanych przez Lasy Państwowe, spełniając tym samym określone ustawą funkcje leśnego kompleksu promocyjnego. Omówione powyżej postanowienia uzasadniają twierdzenie, że od roku 2002 stopień ochronności lasów gospodarczych Puszczy Białowieskiej jest w swych założeniach i zasadach porównywalny lub nawet większy niż lasów podlegających ochronie częściowej na terenie parków narodowych. 15

16 Ryc Łan czosnku niedźwiedziego

17 3. Konserwatorska ochrona przyrody w LKP Puszcza Białowieska O bok czynności gospodarczych, omówionych w poprzednim rozdziale, służących zgodnie z przepisami ustawy o lasach wielkoobszarowej ochronie przyrody, Lasy Państwowe wykonują zadania konserwatorskie, wynikające z ustawy o ochronie przyrody, obejmując nimi różne formy ochrony przyrody znajdujące się na terenie LKP Puszcza Białowieska. Są to: n rezerwaty przyrody (21), zajmujące 22,9% powierzchni LKP (tab. 3); n użytki ekologiczne (83) o łącznej powierzchni 375,76 ha; n pomniki przyrody: 1107 drzew i 5 głazów narzutowych; n jeszcze nie zarejestrowane pomniki przyrody (744); n gatunki objęte ochroną gatunkową, w tym 93 gatunki roślin i grzybów oraz 371 gatunków zwierząt. Tabela 3. Rezerwaty przyrody w LKP Puszcza Białowieska (powierzchnia w ha wg rozporządzeń i po zmianach) 17

18 Ryc. 13. W rezerwacie Nieznanowo (Nadleśnictwo Hajnówka) Strefa ochronna Białowieskiego Parku Narodowego4) (otulina) o szczególnych rygorach ochronnych obejmuje w LKP 3594,75 ha. Cała puszcza (w tym LKP) i jej otulina (razem 78,538 ha) jest obszarem chronionego krajobrazu. 4) Z Lasów Państwowych wyodrębniono w roku 1921 rezerwat, przekształcony następnie w park narodowy, który został w roku 1996 powiększony do ,27 ha. 18

19 Zadania ochrony przyrody (wielkopowierzchniowej i konserwatorskiej) są zawarte w planach urządzenia lasu i noszą nazwę Program ochrony przyrody. 19

20 Ryc. 14. Dąb pamiętający czasy królów

21 4. Funkcje społeczne LKP Puszcza Białowieska P uszcza Białowieska, jak każdy las, spełniała w swojej historii i spełnia obecnie określone funkcje, czyli służy swymi dobrami materialnym i duchowym potrzebom człowieka. Od prawieków dostarczała swoim i okolicznym mieszkańcom drewna do budowy domów, opału, pokarmu miodu, grzybów, jagód, orzechów, mięsa dzikich zwierząt, ziół ważnych w medycynie ludowej. Wiele towarów produkowanych w puszczy (drewno, węgiel drzewny, potaż, smoła, dziegieć) eksportowano już w wiekach średnich do licznych krajów europejskich. Rosja budowała swe statki, wykorzystując w latach także drewno z Puszczy Białowieskiej, a trzeba pamiętać, że na każdy statek zużywano 1 2 tys. m3 najlepszego drewna. Różnorodna eksploatacja puszczy wzmacniała więzi między nią a miejscową ludnością, kształtując zarówno lokalną kulturę, obyczaje, jak i poczucie współwłasności puszczy i odpowiedzialność za nią. Ryc. 15. O d prawieków okolicznym mieszkańcom Puszcza Białowieska dostarcza m.in. opału Związki społeczeństwa z puszczą były i są dobrze znane wywodzącemu się często z tego środowiska personelowi nadleśnictw i jego przełożonym. Postawa leśników broniących zasobów puszczy, ale też rozumiejących potrzeby społeczne, zapewniła im utrzymanie autorytetu sięgającego przykładem królewskiej straży leśnej XV wieku. Wdrożenie leśnictwa wielofunkcyjnego zalegalizowało udział społeczeństwa w zarządzaniu lasami, a utworzenie Leśnego 21

22 Ryc. 16. Sesja terenowa Rady Naukowo-Społecznej LKP Puszcza Białowieska Kompleksu Promocyjnego Puszcza Białowieska pozwoliło powołać jego Radę Naukowo-Społeczną ze znacznym udziałem przedstawicieli miejscowych samorządów, grup interesu, instytucji, organizacji gospodarczych i innych (ryc. 16). W wyniku omawiania programów dotyczących puszczy następują procesy integracyjne, ułatwiające przekazywanie informacji o celach proekologicznego leśnictwa wielofunkcyjnego, sposobu ochrony przyrody w lesie gospodarczym. Dokształcanie społeczeństwa, zwłaszcza młodego, przebiega z wykorzystaniem utworzonych ośrodków edukacji przyrodniczoleśnej, muzeów i ścieżek dydaktycznych. Leśnicy są obecni i czynni na posiedzeniach samorządów, uczestniczą w konferencjach prasowych, występują w środkach masowego przekazu, zbliżając problematykę leśną przedstawicielom innych zawodów. Zgodnie z ustawą o lasach, plany urządzenia lasu, podobnie jak plany zagospodarowania przestrzennego gmin, podlegają publicznej ocenie. Należy w tym miejscu wyjaśnić, że plany urządzenia 22

23 lasu wykonuje na zlecenie Lasów Państwowych Biuro Urządzania Lasu i Geodezji Leśnej i ono wyznacza m.in. wielkość masy drzewnej możliwej do pozyskania. Wytyczne do planu i jego ostateczny kształt określa Komisja Techniczno-Gospodarcza, której wnioski są obligatoryjne dla zespołów urządzeniowych BULiGL. W skład komisji wchodzą głównie specjaliści leśnicy, ale w jej posiedzeniach biorą udział zapraszani przedstawiciele innych zawodów, instytucji i społeczeństwa. Tak też było przy tworzeniu planów urządzenia lasu na lata dla nadleśnictw Puszczy Białowieskiej. Z upoważnienia ministra opracowanie planu nadzorował Główny Konserwator Przyrody. Tak szeroka konsultacja oraz działalność twórcza i kontrolna Głównego Konserwatora Przyrody były rękojmią rozwiązań służących ochronie przyrody i zaspokojeniu potrzeb widzianych oczami lokalnego społeczeństwa, przedstawicieli świata nauki i polityki. Plan ten został w dniu 10 czerwca 2003 roku zatwierdzony przez Ministra Środowiska, otwierając nową, akceptowaną społecznie kartę w historii Puszczy Białowieskiej. 23

24 Ryc. 17. Grąd w Nadleśnictwie Hajnówka

25 5. Cała puszcza parkiem narodowym? M yśli o powiększeniu parku narodowego w Puszczy Białowieskiej pojawiały się od dawna, ale dopiero przemiany polityczne po 1989 roku wyzwoliły w warunkach demokracji i światowej konsolidacji Zielonych gwałtowną prezentację żądań nie powiększenia, ale objęcia całej puszczy tą najwyższą formą ochrony przyrody. Niewątpliwie, walory przyrodnicze puszczy, jej niekwestionowana pozycja w rejestrze skarbów Europy uzasadniają takie rozwiązanie. Mimo to i mimo szeroko zakrojonej kampanii, prowadzonej głównie przez ruchy ekologiczne w kraju i za granicą, a także opinii poważnych gremiów naukowych, takich jak Komitetu Ochrony Przyrody PAN, Państwowej Rady Ochrony Przyrody, placówek naukowych mających siedzibę w Białowieży, żaden z rządów ostatniego 20-lecia decyzji takiej nie przedstawił i nie podjął. Wyjściem naprzeciw tej idei było rozporządzenie Rady Ministrów z 16 lipca 1996 roku o podwojeniu powierzchni parku przez przyłączenie do niego obrębu Hwoźna Nadleśnictwa Browsk i części Nadleśnictwa Białowieża oraz utworzenie tam rezerwatu częściowego, następnie podwojenie w roku 2003 powierzchni rezerwatów w LKP Puszcza Białowieska przez wydzielenie fragmentów lasów naturalnych pod nazwą Lasy Naturalne (mapa na wewnętrznej, lewej stronie okładki). Można przypuszczać, że cała puszcza nie została objęta parkiem głównie z powodu niedostatku środków budżetowych na ten cel, ale też z braku poparcia idei przez Lasy Państwowe i miejscowe społeczeństwo. Odpowiedź na pytanie, dlaczego tak się stało, jest skomplikowana i trudna. Głównym argumentem za objęciem całej puszczy parkiem narodowym, argumentem podnoszonym w opiniach, postulatach i żądaniach, w apelach mobilizujących analogiczne środowiska Zielonych w Europie i Ameryce Północnej do wsparcia idei była teza, że gospodarka leśna niszczy puszczę, a ona ginie. W związku z tym jakiekolwiek działania, przy których wycina się drzewa, zwłaszcza stare, powinny zostać powstrzymane, czego gwarantem może być tylko park, a nie poszukująca zysków organizacja gospodarcza. Jest oczywiste, że kierownictwo Lasów Państwowych i personel inżynieryjny nie mogły w świetle wyżej przedstawionych faktów zgodzić się z takim zarzutem, wykazując przy tym, że puszcza nie ginie, lecz powiększa swoje zasoby. Nie ma więc argumentów uzasadniających przedstawiane postulaty. Równocześnie podejmowane były przez dyrektora generalnego LP kolejne decyzje ochronne, w tym pięć odnoszących się do ochrony starych drzew. Żadne z tych posunięć Lasów Państwowych nie było przyjmowane bez krytyki ze strony grup protestu, wręcz przeciwnie, na każdą nową inicjatywę grupy te odpowiadały wzmożonymi oskarżeniami, a szczególną okazją do tego stawały się kolejne zmiany rządu. Obiektywnie trzeba przyznać, że zarzutom 25

26 Ryc. 18. Bór świerkowy w Nadleśnictwie Browsk stawianym Lasom Państwowym sprzyjały nierozważne decyzje lokalne, sprzeczne z oficjalna polityką Lasów Państwowych wobec Puszczy Białowieskiej. Szczególnie drażliwe, aczkolwiek zgodne z obowiązującym planem urządzenia lasu, były wyręby starych dębów, na przykład po decyzji nr 23 Ministra OŚZNiL z 1994 roku, kiedy to nastąpiło pozyskanie i sprzedaż ponad 2,5 tys. m3 drewna dębowego. Należy zdawać sobie sprawę z faktu, że określenie puszcza ginie może oznaczać nie ubytek drzew i drzewostanów, ale postęp procesów synantropizacji, czyli denaturalizacji biocenoz jako następstwa różnorodnych działań związanych z obecnością człowieka w puszczy, w tym gospodarki leśnej. Samo użytkowanie lasu poprzez wyręby (z przyczyn komercyjnych bądź z powodu pielęgnacji i ochrony drzewostanów) nie niesie następstw katastrofalnych, jeśli jest prowadzone prawidłowo, np. rębniami częściowymi. Gospodarka leśna, poprzez wypracowane w ciągu 200 lat właściwe dla danych warunków przyrodniczych i gospodarczych rębnie, ich racjonalny rozkład czasowy i przestrzenny, zapewnia trwałość lasu, zastępując drzewa wycięte drzewami dorastającymi. Płatowe rozmieszczenie zrębów przypomina płatowe katastrofy w lasach pierwotnych, powodowane przez hu- 26

27 ragany, pożary, szkodniki, choroby i inne czynniki tzw. destrukcji twórczej, po której puszcze odtwarzały swą strukturę i funkcje w procesie sukcesji wtórnej. Istotą szkodliwości wszelkiego rodzaju rębni i ogólnie użytkowania lasu jest brak drzew starych, oczekujących śmierci naturalnej, oraz martwej masy organicznej obumarłych, rozkładających się drzew stojących i leżących, z którymi związane są liczne, często rzadkie gatunki zwierząt, grzybów, mikroorganizmów, a nawet roślin. Wreszcie użytkowanie lasu i zarządzanie nim powoduje wtórne zagrożenia naturalności biocenoz, co ma związek z budową dróg leśnych, runtowych i asfaltowych, kolejek wąskotorowych, mostków i nasypów, z organizacją składnic drewna, z gospodarką łowiecką, szkółkami leśnymi i kompostowniami, osadnictwem, przekształcaniem lasu na grunty orne, łąki i pastwiska, z protekcją zwierząt domowych, powstawaniem składowisk odpadów, zanieczyszczeniem środowiska naturalnego produktami spalania, ściekami itp. Ten rodzaj nacisku człowieka na środowisko przyrodnicze nie jest cechą wyłączną gospodarki leśnej, choć ta ma największy zasięg oddziaływania, ale też charakter uniwersalny, związany z dowolną formą zarządzania lasami, której towarzyszy osadnictwo, oraz z penetracją lasu przez ludzi (zbieractwo, turystyka, rekreacja itp.). 27

28 Ryc. 19. Na trasie ścieżki edukacyjnej w leśnictwie Topiło Z każdym działaniem człowieka, kiedy siły przyrody są zastępowane jego siłami, kiedy następuje przestrzenne i czasowe porządkowanie lasu, a różnorodność zastępowana jest schematem, kiedy biomasę wyprowadza się z lasu do ekosystemów nieleśnych i przeszkadza się dzikiemu życiu puszczy dzikość puszczy coraz bardziej ginie! Każdy z wymienionych antropogennych bodźców stresowych ma swoją siłę oddziaływania i swój zakres przestrzenny występowania. Waloryzacja przyrodniczoleśna pozwoliła określić poziom degradacji ekosystemów Puszczy Białowieskiej, co umożliwiło różnicowanie zabiegów ochronnych i innych zadań gospodarczych leśnictwa wielofunkcyjnego zgodnie z celami ochronnymi, ujętymi w aktualnych planach urządzenia lasu. Powstrzymanie utraty przyrodniczych zasobów puszczy oraz inicjacja procesów naturalnych wspomaganych przez gospodarkę leśną stają się obecnie głównym celem zarządzania puszczą. Jest rzeczą dyskusyjną, czy obecny zakres interwencji gospodarki leśnej w życie puszczy odpowiada wymienionemu celowi, czy być może jest jeszcze zbyt drastyczny lub interwencja taka nie powinna się w ogóle odbywać, a Lasy Państwowe należałoby zastąpić parkiem narodowym. W żadnym jednak wypadku porównywanie obecnej gospodarki leśnej w puszczy do rozbierania Wawelu na cegłę nie znajduje uzasadnienia jest nie tylko błędne, ale co najmniej obraźliwe. Adwersarze leśników powinni uznać partnerstwo Lasów Państwowych w ochronie puszczy i zasadność różnicy poglądów na sposoby osiągania celów tej ochrony. Przykładem jest niezgodność koncepcji ograniczania liczebności kornika drukarza, którego powtarzające się po latach suszy i upalnych sezonach wegetacyj- 28

29 Ryc. 20. Świerk ofiara kornika drukarza nych masowe pojawy ograniczają udział świerka w puszczańskich drzewostanach (ryc. 20). Podstawowym i sprawdzonym w różnych krajach sposobem walki z tym owadem jest usuwanie tzw. drzew trocinowych zasiedlanych przez korniki, ale o zielonkawej jeszcze barwie igieł i ich korowanie lub natychmiastowy wywóz z lasu. Ponieważ najbardziej wrażliwe na suszę i osłabiane są stare świerki, masa usuwanych drzew trocinkowych jest duża. Można więc odnieść wrażenie, że las jest silnie eksploatowany5). 5) czasie gradacji kornika drukarza w Puszczy Białowieskiej w roku 1922 wyłożono 220 W tys. drzew pułapkowych, a w roku 1953 ścięto z tej samej przyczyny 25 tys. zamierających świerków. 29

30 Ryc. 21. Cmentarzysko świerków w Białowieskim Parku Narodowym Część ekologów uważa, że stosowanie tej metody jest bezcelowe, stwarza bowiem okazję do wzmożonych wyrębów, lepiej byłoby więc pozostawić regulację liczebności kornika samej przyrodzie6). Argumentem byłoby to, że i świerk, i kornik drukarz występowały razem przez miliony lat na wielkiej przestrzeni areałów obu gatunków, a mimo to świerk nie zginął. Jest to oczywista i znana prawda, że mechanizmy regulacji uaktywniają się, gdy liczebność organizmu regulowanego przekracza średni poziom liczebności. Trzeba jednak brać pod uwagę, iż procesy zachodzące w sposób niekontrolowany przez człowieka nie mają określonych z góry granic w czasie i przestrzeni. W lasach pierwotnych, a takimi są jeszcze w znacznej części lasy borealnej Syberii i Ameryki Północnej, procesy zmian liczebności organizmów obejmują tysiące hektarów i trwają wiele lat, ale zjawiska sukcesyjne w zamarłych drzewostanach nie są tam problemem gospodarczym lub społecznym. Powstaje pytanie, czy niosąc ciężar odpowiedzialności za stan naszych lasów, zwłaszcza Puszczy Białowieskiej, ich zarządcy mogą tylko się przyglądać, jak giną drzewostany świerkowe lub pojedyncze świerki w lasach mieszanych, a następnie, zamiast dorodnych drzewostanów, oferować społeczeństwu widok pionierskich 6) A.S. Pullin: Biologiczne podstawy ochrony przyrody, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

31 stadiów sukcesji leśnej zarośli brzozowo-osikowych na dużych powierzchniach? A że tak się dzieje, łatwo można się przekonać w Białowieskim Parku Narodowym, gdzie spotykamy całe cmentarzyska świerków (ryc. 21), a także w części białoruskiej puszczy, gdzie nie zwalczano kornika, a dziś straty sięgają miliona m3 drewna. Podobne zaufanie okazane przyrodzie przez człowieka wyeliminowało 3 tys. ha świerczyn również z lasów Wigierskiego Parku Narodowego. Przykładów można by podać więcej. Społeczeństwa nie tolerują zniszczeń, które dobrze są im znane od początków XVI wieku i wielokrotnie opisywane: w latach w Lesie Czeskim ścięto 2,7 mln m3 świerków zaatakowanych przez kornika drukarza i wyłożono 3 mln drzew pułapkowych; w latach w Górach Harcu usunięto 2,5 mln uschniętych świerków itd. Zdajemy sobie sprawę z regulacyjnych sił przyrody i pragniemy z nich korzystać, jednak sytuacje ekstremalne, będące często konsekwencją błędów człowieka, nie mogą pozostawać bez odpowiedzi. Różnica poglądów w sprawie zarządzania obszarami szczególnie cennymi przyrodniczo sprowadza się zatem do wyboru między ochroną bierną (rezerwaty ścisłe) a ochroną czynną (rezerwaty częściowe, gdzie interwencja człowieka jest możliwa). Od 2002 roku cała Puszcza Białowieska stała się wielkim rezerwatem, w którym występują obydwie wymienione formy ochrony; nie należy odnosić do niej opinii stosowanych do modelu gospodarki surowcowej. 31

32 Ryc. 22. W rezerwacie ścisłym Białowieskiego Parku Narodowego

33 6. Jakie będą dalsze losy Puszczy Białowieskiej? C zy status quo zostanie utrzymane, czy park narodowy obejmie cały obszar puszczy zależeć to będzie od decyzji najwyższych władz państwa. Granice poglądów w tej sprawie nie biegną jednak wzdłuż granicy zawodu leśnika i biologa lub między nimi a lokalnym społeczeństwem. Dzielą racje w sprawie metod zachowania tego kompleksu leśnego jako wzorca przyrody dla dobra ludzi i ludzkości oraz miejsca, gdzie współżycie lasu ze społeczeństwem jest ugruntowane historycznie. Warto przypomnieć, że dyrektorami parków narodowych są w Polsce w 80% osoby z wykształceniem leśnym. Również leśnicy z wykształcenia, opierając się na praktycznej znajomości puszczy, opracowali pierwszy, konkretny projekt objęcia całej Puszczy Białowieskiej parkiem narodowym. Leśnicy byli też przewodniczącymi lub członkami Państwowej Rady Ochrony Przyrody. Nie zapominajmy także, że wybitne autorytety nauk biologicznych zasiadają w Radzie Naukowo-Społecznej LKP Puszcza Białowieska, a ich opracowania znajdują realne zastosowanie w zarządzaniu lasami. We wspomnianych radach znajdują się też przedstawiciele samorządów wspierający rozwiązania korzystne dla społeczności lokalnej, które reprezentują, również reprezentanci ruchów ekologicznych, których zaangażowanie emocjonalne w obronę praw przyrody nie powinno jako głos sumienia utrudniać kształtowania polityki wobec puszczy, lecz pomagać w tym i spełniać rolę kontrolną. Ryc. 23. Rezerwat Olszynka Myśliszcze w Nadleśnictwie Hajnówka 33

34 W lipcu 2002 roku odbyła się konferencja prasowa kierownictwa Ministerstwa Środowiska, na której poinformowano o projekcie ustawy integrującej zarządzanie Puszczą Białowieską poprzez wspólny program gospodarczo-ochronny oraz tamtejszych gmin pod nazwą Puszcza Białowieska Las Narodowy. Leśnicy przypominają ten fakt, opowiadając się za potrzebą integracji programów działań wobec całej puszczy z zachowaniem dotychczasowych zarządców. Zarządzanie częścią puszczy przez PGL Lasy Państwowe nie tylko powinno nobilitować zawód leśnika, ale też promieniować dobrymi, proekologicznymi rozwiązaniami na cały kraj, zarówno na ukierunkowanie programów badawczych i edukacyjno-leśnych instytucji naukowych i akademickich, jak i kierowanie lasami gospodarczymi na każdym szczeblu zarządzania nimi, doskonalenie programów ochrony przyrody i ich wykonywania w nadleśnictwach. Należy uwzględnić przy tym, że Polityka Leśna Państwa stawia na utrzymanie i rozwijanie wielofunkcyjności we wszystkich lasach PGL Lasy Państwowe, wykluczając wydzielanie z nich lasów o jednej tylko funkcji. Wyjątki, do których należy LKP Puszcza Białowieska, gdzie funkcja ochrony przyrody dominuje, potwierdzają stosowanie tej reguły jako gwaranta prawidłowego, twórczego rozwoju nowoczesnego leśnictwa. Zgodnie z duchem ustawy o lasach i Polityki Leśnej Państwa, nie można dopuścić, by zawód leśnika był zawodem plantatora i producenta drewna; powinien być zawodem pozwalającym na kierowanie ekosystemami leśnymi. Ma to kapitalne znaczenie dla zachowania przyrodniczych zasobów leśnych w całej Polsce. 34

35 35

36 36