Narodowy Bank Polski Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego

Transkrypt

1 Generalny Inspektorat Nadzoru Bankowego NBP Jakość aktywów Portfel kredytowy, ryzyko i zarządzanie Warszawa, kwiecień 2007

2 SPIS TREŚCI: WSTĘP... 2 POZIOM RYZYKA OBCIĄŻAJĄCEGO PORTFEL KREDYTYOWY OCENA RYZYKA W PORTFELU KREDYTOWYM RYZYKO POJEDYNCZEGO KREDYTU RYZYKO PORTFELA KREDYTOWEGO RODZAJE KREDYTÓW KREDYTY DLA PODMIOTÓW GOSPODARCZYCH KREDYTY DLA OSÓB FIZYCZNYCH PRAWNE ZABEZPIECZENIE KREDYTÓW PRZEZNACZENIE I CECHY PRAWNYCH ZABEZPIECZEŃ KREDYTU ZASADY POLITYKI BANKU DOTYCZĄCE ZABEZPIECZEŃ USTANOWIENIE I UDOKUMENTOWANIE ZABEZPIECZENIA OBOWIĄZKI I UPRAWNIENIA BANKU ZWIĄZANE Z PRZYJĘCIEM PRAWNEGO ZABEZPIECZENIA ZASPOKOJENIE ROSZCZEŃ BANKU Z PRZYJĘTYCH ZABEZPIECZEŃ WYGAŚNIĘCIE ZABEZPIECZENIA USTALANIE WARTOŚCI PRZEPŁYWÓW PIENIĘŻNYCH Z ZABEZPIECZEŃ ZGODNIE Z MSR/MSSF RODZAJE PRAWNYCH ZABEZPIECZEŃ EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH SEKURYTYZACJA ZARZĄDZANIE RYZYKIEM PORTFELA KREDYTOWEGO ZASADY POLITYKI KREDYTOWEJ PROCES KREDYTOWANIA WEWNĘTRZNY SYSTEM PRZEGLĄDU NALEŻNOŚCI WYCENA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH SZACOWANIE UTRATY WARTOŚCI EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH ZGODNIE Z MSR KLASYFIKACJA EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH I TWORZENIE REZERW CELOWYCH ZGODNIE Z ROZPORZĄDZENIEM MINISTRA FINANSÓW Z DNIA 10 GRUDNIA 2003 R. W SPRAWIE ZASAD TWORZENIA REZERW NA RYZYKO ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BANKÓW TWORZENIE INNYCH REZERW NA RYZYKO ZWIĄZANE Z DZIAŁALNOŚCIĄ BANKÓW TESTY WARUNKÓW SKRAJNYCH SYSTEM KONTROLI WEWNĘTRZNEJ ROLA RADY NADZORCZEJ, ZARZĄDU, WYSPECJALIZOWANYCH KOMITETÓW SYSTEM INFORMACJI ZARZĄDCZEJ KONTROLA WEWNĘTRZNA RESTRUKTURYZACJA I WINDYKACJA CELE INSPEKCJI PROCEDURY INSPEKCJI

3 WSTĘP Niniejszy rozdział omawia działalność kredytową banku oraz przedstawia wytyczne odnośnie badania ryzyka obciążającego portfel kredytowy oraz jakości zarządzania tym ryzykiem. Działalność bankowa polega na podejmowaniu kontrolowanego ryzyka celem uzyskania określonych przychodów. Udzielanie kredytów, z natury rzeczy, należy do operacji bankowych obarczonych ryzykiem. Ryzyko pociąga za sobą pewne koszty, a przychody uzyskane z operacji muszą zapewnić zarówno pokrycie tych kosztów, rozwój banku, jak i generowanie zysków dla akcjonariuszy. System zarządzania ryzykiem w banku powinien zapewnić właściwe identyfikowanie, mierzenie, monitorowanie i kontrolowanie ryzyka w taki sposób, aby zapobiec przerodzeniu się potencjalnych problemów jakościowych w rzeczywiste problemy i wymierne straty. Banki muszą zatem identyfikować, mierzyć, kontrolować i monitorować podejmowane ryzyko, a także oceniać ryzyko wynikające z działalności planowanej na przyszłość. Ostrożnościowe podejmowanie ryzyka oznacza utrzymywanie zdrowej równowagi pomiędzy prowadzeniem działalności przychodowej i kontrolowaniem ryzyka. Ryzyko stanowi element większości operacji bankowych, natomiast ta część rozdziału koncentruje się na ryzyku w działalności kredytowej. Odpowiedzialność za zarządzanie tym ryzykiem, spoczywa na zarządzie. Rada nadzorcza natomiast sprawuje stały nadzór nad działalnością banku we wszystkich dziedzinach, a więc również nad zarządzaniem portfelem kredytowym, poprzez faktyczną kontrolę działalności zarządu banku. Zadaniem inspektorów jest ocena poziomu ryzyka, jakim obciążony jest portfel kredytowy banku, a także ocena skuteczności metod stosowanych przez bank w cel właściwego zarządzania tym ryzykiem. Bank powinien mieć jasno określony maksymalny poziom ryzyka, jaki jest w stanie zaakceptować i odpowiednio tym ryzykiem zarządzać. Podczas badania portfela kredytowego, inspektorzy oceniają poziom ryzyka kredytowego występującego w banku. W tym celu szczegółowo analizowana jest struktura portfela kredytowego, jakość składających się na niego należności, poprawność stosowanej przez bank klasyfikacji należności oraz wielkość utworzonych rezerw celowych/odpisów. Ocena dokonywana jest również w oparciu o badanie wybranej próby ekspozycji kredytowych. Inspektorzy oceniają także jakość zarządzania ryzykiem. Analizują wewnątrzbankowe systemy zarządzania ryzykiem tzn. sposób identyfikacji i pomiaru ponoszonego ryzyka, sposób jego limitowania, monitorowania i kontroli. Bank o nieefektywnym systemie zarządzania ryzykiem będzie źle przygotowany do zmian w uwarunkowaniach zewnętrznych. Natomiast bank, który posiada skuteczny system zarządzania ryzykiem ma większe możliwości przetrwania przejściowych trudności i korzystania z nowych szans. 2

4 POZIOM RYZYKA OBCIĄŻAJĄCEGO PORTFEL KREDYTYOWY 1. OCENA RYZYKA W PORTFELU KREDYTOWYM Ryzyko jest nierozerwalnie związane z działalnością każdego banku i można je zdefiniować jako prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzeń, które mogą negatywnie wpłynąć na wynik finansowy lub fundusze własne banku. Ryzyko kredytowe można zdefiniować jako niebezpieczeństwo poniesienia przez bank straty w wyniku niespłacenia zobowiązań przez dłużnika banku i dotyczy nie tylko kredytów, ale również gwarancji poręczeń czy akredytyw. W odniesieniu do portfela kredytowego - jest to ryzyko, że kredyt nie zostanie spłacony zgodnie z umową kredytową, a w konsekwencji bank nie uzyska oczekiwanych przychodów lub poniesie stratę. Ryzyko obciążające portfel kredytowy należy rozpatrywać i oceniać pod względem znaczenia tego ryzyka dla banku, uwzględniając takie czynniki, jak wielkość ryzyka (jaką kwotę bank może stracić?), czas trwania ryzyka (przez jaki okres bank będzie narażony na konkretne ryzyko?) i prawdopodobieństwo jego wystąpienia (jakie są szanse, że potencjalne ryzyko zrodzi faktyczną stratę oraz możliwości jej ograniczenia poprzez realizację zabezpieczeń lub zaspokajanie z masy upadłościowej?). Poziom ryzyka kredytowego banku jest wypadkową wyżej wymienionych czynników i można przyjąć, że jest on wyższy w przypadku większych kredytów, kredytów o dłuższych terminach zapadalności i kredytów o charakterze spekulacyjnym oraz dla podmiotów z sektorów gospodarki lub krajów przeżywających trudności gospodarcze. Z działalnością kredytową wiążą się również inne ryzyka: mniejsze niż oczekiwane wpływy z odsetek, na skutek zmian stopy procentowej, ryzyko niekorzystnego kształtowania się kursu walutowego w przypadku kredytów w walutach obcych, możliwość wystąpienia ryzyka płynności w przypadku opóźnień w spłacie, utrata wartości pieniądza, zwłaszcza w przypadku wysokiej inflacji. Z portfelem kredytowym nierozerwalnie związane jest również ryzyko operacyjne, rozumiane jako ryzyko wystąpienia straty na skutek nieadekwatności lub zawodności działania procesów wewnętrznych, ludzi i systemów, lub na skutek działania czynników zewnętrznych. Obejmuje ono niebezpieczeństwo poniesienia straty przez bank z powodu awarii systemów uniemożliwiającej rzetelne, dokładne lub terminowe przetwarzanie, generowanie lub analizę danych, w wyniku nieprawidłowego działania mechanizmów kontroli wewnętrznej, błędów ludzkich, niewłaściwego przepływu informacji, nieporozumień, nieuprawnionego przeprowadzania transakcji lub malwersacji. Bank powinien umieć identyfikować ryzyko operacyjne, które może pojawić się w procesie kredytowym. W przypadku działalności kredytowej, istotne jest także ryzyko prawne, które obejmuje potencjalne następstwa zmian w przepisach prawna, jak również ryzyko związane z 3

5 brakiem stabilności otoczenia regulacyjnego oraz ryzyko błędów prawnych (np. w umowach) lub prawdopodobieństwo niekorzystnych rozstrzygnięć sądu. Dlatego też kierownictwo banku musi na bieżąco analizować zachodzące zmiany i być w stanie przeciwdziałać niekorzystnym wpływom zmieniających się uwarunkowań rynkowych Ryzyko pojedynczego kredytu Ryzyko dotyczące pojedynczej transakcji kredytowej można opisać jako: 1. ryzyko wynikające z sytuacji finansowej dłużnika, będącego zarówno osobą fizyczną, jak i podmiotem gospodarczym, 2. ryzyko związane z zawieraną transakcją, 3. ryzyko związane z transakcją w trakcie jej trwania, Ryzyko wynikające z sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika Ocena tego ryzyka powinna umożliwić odpowiedź na pytanie, czy bank może zaangażować środki w finansowanie działalności konkretnego podmiotu. Prawdopodobieństwo straty wynikające z zaangażowania kredytowego powinno być redukowane poprzez rzetelną ocenę zdolności kredytowej klienta przy rozpatrywaniu wniosków. Przed udzieleniem kredytu bank powinien zbadać zarówno zdolność prawną klienta, jak i jego zdolność kredytową. Bardzo istotne jest określenie osobowości prawnej kredytobiorcy, gdyż różne będzie podejście banku w stosunku do osoby fizycznej, inne do spółki cywilne, a jeszcze inne do spółki akcyjnej lub z ograniczoną odpowiedzialnością. Niezbędne jest określenie, kto ma uprawnienia do zaciągania zobowiązań majątkowych w imieniu kredytobiorcy. Zdolność prawną mają osoby fizyczne i osoby prawne, jednak nie wszystkie. Zdolność taką posiadają między innymi przedsiębiorstwa państwowe, spółdzielnie, spółki akcyjne, spółki z ograniczoną odpowiedzialności, spółki komandytowe, gminy, wyższe uczelnie. Zdolności prawnej nie posiada spółka cywilna - zdolność prawna przysługuje poszczególnym wspólnikom i to oni w przypadku zawierania umowy kredytowej powinni ją podpisać imiennie. Bank udzielając kredytu musi zbadać zdolność kredytową kredytobiorcy, do czego zobowiązuje art. 70 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997r. Prawo bankowe. Przez zdolność kredytową rozumie się zdolność do spłaty zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami w terminach określonych w umowie. Kredytobiorca jest obowiązany przedłożyć na żądanie banku dokumenty i informacje niezbędne do dokonania oceny tej zdolności. Klientom, którzy nie mają zdolności kredytowej, bank może udzielić kredytu pod warunkiem ustanowienia szczególnego sposobu zabezpieczenia spłaty kredytu oraz przedstawienia, niezależnie od przyjętego zabezpieczenia, programu naprawczego, którego realizacja zapewni - według oceny banku - uzyskanie zdolności kredytowej w określonym czasie. Dotyczy to również podmiotów rozpoczynających działalność, w 4

6 przypadku których ocena zdolności kredytowej jest utrudniona z uwagi na brak danych finansowych. Analiza zdolności kredytowej przedsiębiorcy różni się od analizy przeprowadzanej w przypadku udzielania kredytu osobie fizycznej, zarówno pod względem wymaganych informacji, jak i stosowanych metod. W przypadku udzielania kredytów podmiotom prowadzącym działalność gospodarczą podstawą oceny jest dotychczasowa i przyszła sytuacja ekonomiczno-finansowa klienta, a także posiadane zabezpieczenie. Banki wypracowały różne metody oceny zdolności kredytowej i sytuacji finansowej klientów, które zawierane są w uchwałach zarządu, zarządzeniach prezesa oraz instrukcjach, bądź wytycznych odpowiednich jednostek organizacyjnych banku (np. Dyrektorów departamentów, komitetu kredytowego). W zdecydowanej większości banków podstawą oceny zdolności kredytowej przedsiębiorstwa jest analiza bilansu, rachunku zysków i strat, zestawienia zmian w kapitale własnym, rachunku przepływów pieniężnych klienta. Banki wymagają też od potencjalnego kredytobiorcy planów finansowych i prognoz przepływów pieniężnych, aby móc ocenić sytuację kredytobiorcy w przyszłości. Bardziej ostrożnego postępowania wymagają firmy rozpoczynające działalność, co do których brak jest informacji na temat ich sytuacji finansowej, firmy które utraciły zdolność kredytową oraz duże przedsięwzięcia inwestycyjne, bądź projekty celowe. Wszystkie te przypadki ze względu na swoją specyfikę obciążone są wyższym ryzykiem, niż transakcje zawierane z podmiotami w przypadku których występuje ciągłość działania. Oceniając zdolność kredytową podmiotów prowadzących działalność gospodarczą bank powinien co najmniej uwzględniać: 1 mierniki ilościowe, do których można zaliczyć wskaźniki charakteryzujące m.in.: efektywność działania (np. rentowność aktywów, kapitału, sprzedaży), płynność finansową (np. płynność bieżąca, płynność szybka) sprawność działania (np. rotacja majątku obrotowego, należności, zapasów) zadłużenie i stopień jego pokrycia (np. wskaźniki zadłużenia i możliwości obsługi długu), strukturę majątku i kapitału (np. udział kapitału własnego w kapitale ogółem, udział środków obrotowych w całkowitym majątku), 2 mierniki jakościowe, do których zalicza się zwłaszcza: jakość zarządzania (ocena kadry kierowniczej), stopień zależności od rynku, 5

7 stopień zależności od dotacji rządowych, zamówień rządowych, kilku dużych dostawców lub odbiorców, stopień zależności od innych podmiotów grupy, pozycję na rynku. Banki wykorzystują również dostępne oceny uznanych agencji ratingowych, odnoszące się zarówno do dłużnika, jak i kraju jego pochodzenia. Bank przy ocenie kredytobiorcy może korzystać także z danych z biur informacji i innych banków, na temat solidności kredytobiorcy, informacji dostarczanych przez wywiadownie gospodarcze. Najprostsza ocena zdolności kredytowej polega na ustaleniu, ocenie i porównaniu przedstawionych wcześniej wskaźników. Dobór tych wskaźników zależy od decyzji poszczególnych banków. Odpowiedni zestaw wskaźników pozwala na kompleksową ocenę obecnej i przyszłej sytguacji finansowej klienta. Pokazuje ponadto zdolność firmy do generowania zysku oraz do wywiązywania się z bieżących zobowiązań. Jest też źródłem informacji o efektywności wykorzystania zasobów majątkowych firmy. Innym sposobem oceny sytuacji finansowej klienta jest metoda punktowa (tzw. scoring), która stanowi uzupełnieni metody wskaźnikowej. Polega ona na przypisaniu danym wielkościom wskaźników określonych wartości punktowych, a następnie ich zsumowaniu. Wszystkim wskaźnikom może być przypisana taka sama ilość punktów, bądź niektóre grupy wskaźników mogą być punktowane niżej lub wyżej, w zależności od preferencji banku. Otrzymana ilość punktów pozwala na przypisanie danego kredytobiorcy do określonej klasy ryzyka. Przy udzielaniu kredytów osobom fizycznym podstawowe znaczenie ma sytuacja finansowa kredytobiorcy, tj. uzyskiwane przez niego dochody, sposób oraz gwarancja ich uzyskiwania oraz stan majątkowy. Na tej podstawie bank ocenia zdolność kredytową osoby wnioskującej o kredyt. Istotne jest, aby bank dążąc do pozyskania jak największej liczby kredytobiorców nie odchodził od oceny zdolności kredytowej klienta, która przeprowadzana powinna być na podstawie wiarygodnych danych finansowych. Bank powinien mieć również ustalone minimalne wartości uzyskiwanych przez klienta dochodów, a ich zaniżanie może wpływać na niedoszacowanie poziomu ryzyka poszczególnych ekspozycji. Banki najczęściej gromadzą dane na temat swoich klientów, a następnie na podstawie analizy danych historycznych mogą określić, jakimi cechami charakteryzują się dobrzy, a jakimi niesolidni dłużnicy. Do najczęściej pozyskiwanych informacji (poza danymi finansowymi), które służą do oceny zdolności kredytowej należą: sytuacja rodzinna (stan cywilny, ilość dzieci) sytuacja mieszkaniowa, czas zameldowania w ostatnim miejscu zamieszkania, 6

8 posiadanie telefonu, płeć oraz wiek, posiadane rachunki bankowe, cel zaciągnięcia kredytu, miejsce pracy, wykonywany zawód, itp. Wykorzystując metody statystyczno-matematyczne i scoring banki, dysponując stosunkowo dużą próbą kredytobiorców oraz odpowiednio długim okresem obserwacji, określają prawdopodobieństwo spłacenia lub niespłacenia kredytu, w zależności od posiadanych przez klienta cech. Banki wykorzystując posiadane modele ratingowe przypisują ekspozycje, związane z daną grupą należności, do odpowiednich klas ryzyka w ramach zdefiniowanej skali ratingowej. Wśród modeli ratingowych wyróżniamy: a Modele bazujące na metodach statystycznych (statystyczne modele ratingowe) b Modele bazujące na opiniach eksperckich (heurystyczne modele ratingowe). Wśród modeli statystycznych do najczęściej wykorzystywanych należą modele regresyjne. Istota budowy takiego modelu polega na znalezieniu zależności funkcyjnej (w ramach danej klasy funkcji) pomiędzy określonymi charakterystykami ekspozycji, a prawdopodobieństwem niewykonania zobowiązania (bądź oczekiwaną stratą z tytułu niewykonania zobowiązania w zależności od zastosowania modelu). Modele regresyjne pozwalają na bezpośrednie przypisanie wartości odpowiednich parametrów ryzyka indywidualnym ekspozycjom. Na ich podstawie dokonuje się następnie grupowania ekspozycji do odpowiednich klas ryzyka (klas ratingowych). W przypadku ekspozycji detalicznych, modele statystyczne służą z reguły do budowy kart scoringowych. Na ich podstawie bank powinien dokonać klasyfikacji ekspozycji do poszczególnych klas ryzyka wg liczby uzyskanych przez nie punktów. W przypadku modeli bazujących na opiniach eksperckich doświadczony analityk kredytowy dokonuje przeglądu dostępnych informacji o kredytobiorcy/transakcji, a następnie za pomocą określonych kryteriów dokonuje przypisania kredytobiorców/transakcji do określonej klasy. Często w ramach systemu ratingowego banki wykorzystują jednocześnie modele statystyczne oraz opinie eksperckie. Modele statystyczne stosowane są częściej wobec ekspozycji detalicznych, natomiast względem ekspozycji niedetalicznych z reguły spotyka się modele eksperckie, bądź mieszane. 7

9 W ramach każdej kategorii aktywów bank może stosować różne systemy ratingowe oraz może je dostosowywać do konkretnych sektorów lub segmentów rynku. Jeżeli bank stosuje różne systemy ratingowe zasady przyporządkowywania dłużnika lub transakcji do danego systemu ratingowego powinny być sformalizowane (udokumentowane) i w sposób właściwy odzwierciedlać poziom ryzyka. Bank jest zobowiązany do opracowania konkretnych definicji i kryteriów ratingu służących zaliczaniu poszczególnych ekspozycji do kategorii w ramach systemu ratingowego. Definicje te muszą zapewniać dobre zróżnicowanie ryzyka oraz spełniać następujące cechy: 1. Szczegółowości opis poszczególnych kategorii musi być na tyle szczegółowy, aby umożliwiał osobom nadającym ratingi przypisywanie kredytobiorców i transakcji do kategorii generujących to samo ryzyko, 2. Przejrzystości definicje i kryteria ratingów muszą być na tyle przejrzyste i klarowne, aby umożliwiały komórkom dokonującym niezależnej oceny systemu ratingowego (audyt wewnętrzny, zewnętrzny) zrozumienie zasad nadawania ratingu w celu weryfikacji poprawności klasyfikacji do poszczególnych klas lub pakietów, 3. Spójności kryteria ratingów muszą być spójne ze standardami udzielania kredytów przez bank. Bank musi dysponować kompletną, aktualną informacją o kondycji finansowej wszystkich swoich kredytobiorców. Zawartość akt kredytowych może różnić się w zależności od podmiotu, któremu kredyt jest udzielany oraz rodzaju i stopnia złożoności kredytu, niemniej akta winny zawsze zawierać wszystkie informacje konieczne do podjęcia decyzji kredytowej i monitorowania kredytu, od momentu złożenia wniosku kredytowego aż do momentu ostatecznej spłaty kredytu. Akta kredytowe powinny być należycie uporządkowane oraz zawierać niezbędne informacje o kredytobiorcy, jego zdolności kredytowej oraz przyjętych zabezpieczeniach. Akta powinny zawierać odpowiednio uaktualnione następujące pozycje: a Wniosek kredytowy (jeśli był składany), b Informacje na temat przedmiotu kredytowania, c d Informacje o kredytobiorcy. Forma prawna firmy, inne rodzaje współpracy z bankiem, podmioty powiązane z kredytobiorcą itp., Sprawozdania finansowe lub dane o sytuacji finansowej klienta. Akta kredytowe podmiotów gospodarczych powinny zawierać zarówno dane finansowe o kredytobiorcy z lat ubiegłych, jak i prognozy finansowe. Sprawozdania finansowe powinny być regularnie uaktualnione. Zakres informacji finansowych koniecznych do analizy danego kredytu zależy od jego rodzaju; wymogi w tym zakresie będą skromniejsze w stosunku do kredytów małej lub średniej wielkości, udzielonych osobom fizycznym, a większe w stosunku do dużych kredytów na działalność gospodarczą, w przypadku których bank powinien żądać od kredytobiorcy przedkładania pełnego zestawu sprawozdań finansowych przynajmniej raz w roku. Poza tym posiadane dane finansowe powinny umożliwiać bankowi dokonywanie 8

10 e f g h i przeglądu i klasyfikacji ekspozycji kredytowych pod kątem sytuacji ekonomicznofinansowej dłużnika, Analizy finansowe przeprowadzone przez inspektorów kredytowych - w tym pierwotna analiza sprawozdań finansowych dokonana przed udzieleniem kredytu oraz wszelkie analizy bieżące, Informacje o kredytobiorcy od osób trzecich - od innych wierzycieli, banków kredytujących, agencji posiadających informacje kredytowe lub wywiadowni, Umowa kredytowa, Harmonogram spłaty kredytu (terminy) i jej źródło, Dane o prawnym zabezpieczeniu kredytu - umowy zabezpieczenia, dane o przedmiocie zabezpieczenia, wyceny zabezpieczenia, ewentualna informacja nt. sytuacji finansowej poręczycieli lub gwarantów. Niektóre banki prowadzą dwa rodzaje akt dla każdego kredytu - akta zawierające informacje finansowe o kredytobiorcy oraz odrębne akta zawierające dane o zabezpieczeniu kredytu. Akta prawnych zabezpieczeń kredytu przyjętych przez bank powinny zawierać dokumenty stwierdzające moc prawną obciążeń na rzecz banku i przedstawiające wyceny zabezpieczeń. Dokumentacja powinna być regularnie uaktualniana - zgodnie z wymogami dla danego rodzaju kredytu - poprzez włączanie do niej bieżących danych i wycen, j Podsumowanie kredytu. Skondensowana prezentacja kredytu, którą może wykorzystać inspektor kredytowy zajmujący się danym kredytem, analitycy kredytowi, pracownicy komórek zaplecza, pracownicy prowadzący wewnętrzny przegląd należności, inspektorzy nadzoru, inny inspektor kredytowy, który mógłby przejąć kredyt w przyszłości, komitet kredytowy. Jeśli pojawią się problemy z kredytem, takie podsumowanie można także przekazać prawnikom banku i pracownikom wydziału trudnych kredytów. k Inne informacje: notatki na temat spotkań i ważniejszych rozmów telefonicznych z kredytobiorcą, wyjaśnienia odnośnie dodatkowych ustaleń dotyczących spłaty kredytu, korespondencja z kredytobiorcą, wycinki prasowe związane z kredytobiorcą. Ryzyko związane z zawieraną umową, Na poziom ryzyka związanego z transakcją kredytową, obok sytuacji finansowej kredytobiorcy wpływ mają również: czas trwania transakcji im dłuższa transakcja tym potencjalnie wyższy poziom ryzyka, wielkość zaangażowania im kwota kredytu jest wyższa tym większe jest ryzyko poniesienia strat, a ewentualny poziom tworzonych rezerw/odpisów będzie wyższy, 9

11 rodzaj przyjętego zabezpieczenia im zabezpieczenie bardziej płynne, tym ryzyko nieodzyskania kredytu jest niższe. Przyjęcie dodatkowego zabezpieczenia ma szczególne znaczenie w przypadku udzielania kredytów długoterminowych, kiedy w momencie podejmowania decyzji kredytowej bank otrzymuje od klienta prognozy długoterminowe, które mogą się nie potwierdzić. Jeżeli kredyt nie posiada dodatkowych zabezpieczeń - dotyczy to głównie kredytów krótkoterminowych udzielonych kredytobiorcom o dobrej sytuacji ekonomicznofinansowej - wówczas w przypadku pogorszenia się sytuacji finansowej klienta bank może być pozbawionym jakiegokolwiek źródła spłaty kredytu. Ryzyko związane z umową w trakcie jej trwania Z uwagi na ryzyko związane z sytuacją finansową kredytobiorcy oraz ewentualne ryzyko samej transakcji konieczne jest monitorowania zaangażowania w trakcie jego trwania. Przez cały okres trwania umowy bank powinien regularnie analizować sytuację finansową kredytobiorcy, przede wszystkim pod kątem możliwości regulowania w terminach umownych ciążących na nim zobowiązań. Równolegle należy też oceniać jakość przyjętych zabezpieczeń z punktu widzenia realności odzyskania należności banku, w przypadku, gdy sytuacja kredytobiorcy uniemożliwi mu spłatę zaciągniętych zobowiązań. Dzięki takiemu monitorowaniu możliwe jest odpowiednio wczesne zidentyfikowanie negatywnych sygnałów na temat sytuacji kredytobiorcy lub utraty wartości przyjętego zabezpieczenia i podjęcie działań mających na cele zapobieżenie potencjalnym stratom, bądź to poprzez restrukturyzację zadłużenia, bądź też przez rozpoczęcie szybkiego procesu egzekucji Ryzyko portfela kredytowego Przy kompleksowej analizie ryzyka kredytowego istotne jest oddzielenie ryzyka pojedynczej transakcji od ryzyka portfela kredytowego. Oceniając poziom ryzyka kredytowego całego portfela kredytowego, poza ryzykiem związanym z pojedynczymi transakcjami, powinno się wziąć pod uwagę: strukturę portfela kredytowego ze szczególnym uwzględnieniem jej dywersyfikacji bądź koncentracji oraz występowania wzajemnych zależności pomiędzy indywidualnymi kredytobiorcami, poziom i trend ekspozycji kredytowych zagrożonych oraz stopień ich zabezpieczenia, adekwatność rezerw celowych/odpisów, w tym wielkość wymaganych i brakujących rezerw celowych w porównaniu do wyniku finansowego, poziom i trend ekspozycji kredytowych przeterminowanych, 10

12 kredyty udzielone osobom wewnętrznym, kredyty o obniżonej jakości sprzedane do podmiotów zewnętrznych (niejednokrotnie powiązanych z bankiem) z możliwością ich późniejszego odkupu. Ryzyko portfela kredytowego nie jest jedynie sumą ryzyk pojedynczych transakcji, lecz zależy również od wzajemnych zależności pomiędzy indywidualnymi kredytobiorcami. Ryzyko całego portfela kredytowego jest tym niższe im mniejsze jest ryzyko związane z pojedynczymi kredytobiorcami ocenianymi przez bank indywidualnie oraz im mniejsza jest zależność między nimi. Niewielki stopień powiązań pomiędzy kredytobiorcami może znacznie ograniczyć ryzyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodujące zagrożenie spłaty jednego kredytu, będą również wpływały na niespłacanie innych kredytów przez kredytobiorców np. z tej samej branży. Teoretycznie, szczegółowa ocena zdolności kredytowej klienta przed udzieleniem kredytu powinna wyeliminować ryzyko poniesienia straty, jednak w praktyce zawsze mogą się zdarzyć sytuacje, wynikające z czynników niezależnych od banku (np. zmiany makroekonomiczne, bądź otoczenia klienta), które spowodują, że część kredytów nie zostanie spłacona. Wówczas jakość całego portfela kredytowego uzależniona jest od powiązań pomiędzy kredytami niespłacanymi, a pozostałymi kredytami w portfelu banku. Jeżeli kredytobiorcy będą reagowali w różny sposób np. na zmiany makroekonomiczne, wówczas łączne ryzyko kredytowe będzie niższe, gdyż pozostałych kredytobiorców zmiany te nie będą dotyczyły. Jeśli zaś w portfelu znajdą się podmioty o podobnej charakterystyce reagujący w podobny sposób na wszelkie zmiany, wówczas ryzyko całego portfela wzrośnie. Ryzyko kredytowe banku, który posiada portfel kredytowy rozdrobniony, zarówno pod względem produktowym, jak i podmiotowym, w którym nie występują zbyt duże zależności między kredytobiorcami będzie niższe niż w banku, który udziela kredytów o podobnej charakterystyce podmiotom o zbliżonym ryzyku. Dlatego też niezbędne jest odpowiednie budowanie portfela kredytowego oraz jego dywersyfikacja i wprowadzanie limitów np. na zaangażowania branżowe, geograficzne lub wobec grup kapitałowych obciążonych jednym ryzykiem, w celu ograniczenie ryzyka całego portfela kredytowego. Przy ocenie poziomu ryzyka obciążającego dany portfel bardzo istotna jest jakość tego portfela. Bank zarządzając ryzykiem kredytowym powinien dokonywać wyceny poszczególnych zaangażowań kredytowych. Sposoby wyceny zostały przedstawione w Rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 10 grudnia 2003r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków oraz w Międzynarodowych Standardach Rachunkowości. Szczegółowo temat wyceny zostanie omówiony w dalszej części podręcznika. 11

13 Analizując jakość portfela kredytowego należy wzięć pod uwagę ilość i wartość kredytów zagrożonych, bądź tych w których stwierdzono utratę wartości oraz ich udział w całym portfelu kredytowym. Niezwykle istotne jest jednak czy bank sam prawidłowo identyfikuje kredyty o obniżonej jakości. Jeśli w wyniku inspekcji nie stwierdza się nieprawidłowości w klasyfikacji zaangażowań kredytowych, bądź ustalaniu przesłanek utraty wartości, wówczas można przyjąć, że bank prawidłowo wycenia ponoszone ryzyko, a prawdopodobieństwo wystąpienia jego niedoszacowania jest niskie. Jeśli natomiast inspektorzy zidentyfikują znaczną ilość zmian klasyfikacji ekspozycji, wówczas nawet przy niewielkiej ilości kredytów zagrożonych identyfikowanych przez bank, poziom ponoszonego ryzyka znacznie wzrasta, gdyż nie wiadomo o ile poziom tych kredytów został przez bank faktycznie zaniżony. Efektem oceny prawidłowości klasyfikacji portfela kredytowego jest ustalenie poziomu rezerw celowych/odpisów na aktywa o obniżonej jakości. Niezbędne jest ustalenie czy poziom tworzonych przez bank rezerw/odpisów jest odpowiedni do skali ponoszonego ryzyka. Istotnym elementem oceny poziomu ryzyka całego portfela jest również ilość i łączna kwota kredytów przeterminowanych. Ich wielkość mówi o tym, jaka część portfela kredytowego faktycznie nie jest obsługiwana przez określony okres czasu. Im dłuższy horyzont czasowy nieobsługiwania zaangażowań, tym ryzyko poniesienia straty na tej transakcji jest wyższe. Dlatego też inspektorzy podczas przeprowadzanych badań powinni ustalić wielkość kredytów przeterminowanych oraz okres ich przeterminowania. Nie jest możliwe przypisanie poszczególnych wielkości i wskaźników dotyczących wartości kredytów o obniżonej jakości, bądź ich udziału w portfelu kredytowym do określonych przedziałów liczbowych i wskazanie jaki poziom ryzyka je charakteryzuje. Ocena ta zależy od wiedzy i doświadczenia osoby oceniającej i nie jest kwantyfikowalna. Inspektorzy powinni przeprowadzić również analizę kredytów udzielonych osobom wewnętrznym 1, właścicielom banku oraz podmiotom powiązanym z nimi kapitałowo lub organizacyjnie. Analiza ta powinna obejmować również kredyty udzielone podmiotom powiązanym z bankiem. Kredyty dla tych podmiotów nie powinny być również przyznawane na warunkach preferencyjnych, nie mogą też przekraczać limitów określonych w przepisach prawnych i regulacjach ostrożnościowych, czy też w zasadach polityki kredytowej lub w procedurach banku. Inspektorzy powinni upewnić się, iż kredyty te zostały poddane odpowiedniej analizie kredytowej przed ich zatwierdzeniem, że zostały zatwierdzone zgodnie z udzielonymi pełnomocnictwami do podejmowania decyzji kredytowych, a decyzje o ich udzieleniu zapadły w sposób zgodny z przepisami ustawy Prawo bankowe, że nie istnieje nadmierna koncentracja wierzytelności z tytułu kredytów udzielonych osobom wewnętrznym, właścicielom lub powiązanym z nimi podmiotom (a tym bardziej nie zostały przekroczone obowiązujące limity). Szczegółowe omówienie tego zagadnienia znajduje się w rozdziale: Osoby wewnętrzne, właściciele oraz podmioty powiązane z nimi kapitałowo i organizacyjnie. 1 Definicja pojęcia osoby wewnętrzne zamieszczona jest w Słowniku podstawowych pojęć używanych w podręczniku. 12

14 Poziom ryzyka kredytowego generowanego przez portfel kredytowy może być ograniczany poprzez przyjmowanie zabezpieczeń, które stanowią wtórne źródło spłaty kredytu, gdy klient nie będzie w stanie obsługiwać zadłużenia. Jakość tych zabezpieczeń powinna stanowić również element oceny wielkości ponoszonego ryzyka. Dlatego niezwykle istotne jest wiarygodne oszacowanie wartości przyjętego zabezpieczenia oraz jego bieżące monitorowanie w trakcie trwania umowy kredytowej. Szczegółowo zagadnienia związane z zabezpieczeniami przedstawione zostały w podrozdziale Prawne zabezpieczenia kredytów. Rozproszenie ryzyka kredytowego banki mogą osiągnąć stosując obrót wierzytelnościami. Skup wierzytelności potencjalnie umożliwia dywersyfikację portfela banku, a skupione wierzytelności mogą także odznaczać się wyższą przychodowością, aniżeli inne aktywa o podobnych terminach zapadalności. Bank, przed zawarciem transakcji, powinien jednak przeprowadzić całościową, niezależną analizę jakości tych wierzytelności, stosując takie same kryteria oceny, jak w przypadku udzielanych przez niego kredytów. Jest to tym istotniejsze, że banki często nie posiadają takiego rozeznania odnośnie dłużnika i jego uwarunkowań ekonomiczno-finansowych, jak w przypadku własnych kredytobiorców. Jedną z form skupu wierzytelności jest faktoring. Na podstawie zawartej umowy faktoringowej, klient przenosi na faktora (bank lub wyspecjalizowane firmy, będące często firmami zależnymi banku) swoje wierzytelności z tytułu dostaw towarów lub usług. Przeniesienie wierzytelności następuje poprzez ich sprzedaż. W zamian faktor w ciągu 2-3 dni przekazuje klientowi określoną w umowie kwotę, która jest uzależniona od wysokości kwot wystawionych na złożonych przez klienta fakturach (najczęściej jest to około 70-80% kwoty z faktury). Pozostała część wierzytelności to dyskonto pobierane przez faktora. Firmy stosują często faktoring wobec dłużników trudnych, nieterminowo regulujących swoje zobowiązania. Za przejęcie należności, z którymi wiąże się zwiększone ryzyko, jak i koszty ich ściągania, faktor otrzymuje wynagrodzenie (w formie dyskonta i prowizji) w wysokości je rekompensującej. Ponieważ umowy faktoringowe z reguły nie przewidują odpowiedzialności zbywcy wierzytelności za wypłacalność dłużnika, bank powinien dokonać oceny zdolności kredytowej dłużnika oraz oceny swoich możliwości wyegzekwowania wierzytelności. Banki mogą także odsprzedawać wierzytelności innym podmiotom. Sprzedaży wierzytelności należy dokonać bez prawa regresu - podmiot nabywający wierzytelność powinien przejąć całość ryzyka, które ciąży na danej wierzytelności. Czasem podpisana przez bank umowa sprzedaży wierzytelności zawiera klauzulę, z której wynika, iż bank poręcza za sprzedane wierzytelności. Należy wówczas szczególnie zwrócić uwagę na ewidencję księgową tej transakcji bank powinien wyksięgować należności z tytułu sprzedanych wierzytelności, natomiast w ewidencji pozabilansowej powinno pojawić się zobowiązanie z tytułu udzielonego poręczenia. 13

15 Bywa, że banki sprzedają z opcją odkupu kredyty o niskiej jakości innym podmiotom, nierzadko podmiotom zależnym, celem ukrycia tych należności i unikania ich zaklasyfikowania do należności o obniżonej jakości. Takie działania są przeprowadzane za pomocą odsprzedaży/odkupu wierzytelności lub transakcji zamiany aktywów. Inspektorzy powinni być wyczuleni na sytuacje, które świadczą o próbie ukrywania aktywów niskiej jakości w obawie, że zostaną zaliczone do należności w których wystąpiły przesłanki utraty wartości lub zagrożonych. O ile inspektorzy stwierdzają, że dany kredyt został sprzedany innemu podmiotowi z przyczyn uzasadnionych, powinni upewnić się, iż zaksięgowana wartość transakcji jest także zasadna. Oprócz rozpoznania przypadków przekazywania kredytów o niskiej jakości, inspektorzy powinni również ustalić czy dokonano pełnej i niezależnej oceny pozyskanych wierzytelności. Inną formą zmiany struktury portfela kredytowego jest sekurytyzacja aktywów, która polega na przeniesieniu jednorodnych rodzajowo aktywów finansowych (np. długoterminowych kredytów na zakup nieruchomości) do spółki celowej, która następnie emituje papiery wartościowe zabezpieczone tymi aktywami lub wpływami pieniężnymi z tytułu tych aktywów. Więcej informacji na temat sekurytyzacji zawartych zostało w podrozdziale Sekurytyzacja. 2. RODZAJE KREDYTÓW Podziału kredytów bankowych można dokonać według kilku kryteriów, np: rodzaju kredytobiorcy: dla podmiotów gospodarczych, dla osób fizycznych, dla jednostek budżetowych, dla instytucji finansowych, rodzaju kredytu: płatniczy, rewolwingowy, bieżący, hipoteczny, konsumpcyjny, ratalny, okresu kredytowania krótkoterminowe z okresem spłaty do 1 roku, średnioterminowe z okresem spłaty 1 roku do 3 lat, 14

16 długoterminowe z okresem spłaty powyżej 3 lat, waluty kredytu złotowe dewizowe. Kredyty najczęściej dzieli się na poszczególne grupy według rodzaju kredytobiorcy i przeznaczenia kredytu. Poniżej zostały szerzej omówione kredyty udzielone: 1. podmiotom gospodarczym, 2. osobom fizycznym Kredyty dla podmiotów gospodarczych Kredyty na działalność gospodarczą udzielane są podmiotom gospodarczym na cele bezpośrednio związane z prowadzoną działalnością, np. na finansowanie zapasów, zakupu urządzeń. Kredyty te można podzielić w w różny sposób w zależności od przyjętego kryterium. Biorąc pod uwagę przedmiot kredytu można je podzielić na kredyty finansujące działalność bieżącą (kredyty obrotowe) i inwestycyjną (kredyty inwestycyjne). Kredyty obrotowe finansują bieżące potrzeby związane z zaopatrzeniem, produkcją i sprzedażą towarów lub świadczeniem usług oraz z procesem rozliczeń pieniężnych, a więc: zapasy, rozliczenia międzyokresowe czynne, należności z tytułu rozliczeń z kontrahentami, płatności. Kredyty inwestycyjne udzielane są najczęściej na finansowanie przedsięwzięć zmierzających do odtworzenia, modernizacji i zwiększenia majątku trwałego kredytobiorcy. Warunki spłaty kredytów banki ustalają indywidualnie dla każdego klienta w zależności od oceny stopnia ryzyka wynikającego z oceny zdolności kredytowej, rodzaju prowadzonej działalności gospodarczej, konkretnych potrzeb kredytobiorcy oraz przeznaczenia i źródła spłaty kredytu. Do podstawowych warunków kredytu należy: oprocentowanie, wysokość prowizji, okres kredytowania, zaangażowanie środków własnych kredytobiorcy w finansowanie przedsięwzięcia, rodzaj prawnego zabezpieczenia spłaty. 15

17 Kredyty obrotowe Kredyty obrotowe (w tym sezonowe) stanowią źródło pokrycia tymczasowego zapotrzebowania na kapitał, które przewyższa normalne potrzeby bieżącej działalności. Są one wykorzystywane do sfinansowania potrzeb okresowych i podlegają spłacie w terminach ustalonych w umowie kredytowej. Kredyty obrotowe są najczęściej udzielane w ramach linii kredytowej, z określeniem limitu linii na poziomie zapewniającym pokrycie największego zapotrzebowania kredytobiorcy na środki pieniężne, przy uwzględnieniu możliwości pewnych dodatkowych potrzeb z jego strony. Środki udostępnione kredytobiorcy winny być wykorzystane zgodnie z ustalonym przeznaczeniem kredytu - sfinansowanie należności lub wymagalnych zobowiązań - nie zaś na inne cele, np. na zakup środków trwałych. W ramach linii kredytowej bank zobowiązuje się postawić środki do dyspozycji kredytobiorcy zgodnie z ustalonymi warunkami umownymi, do określonej wysokości i przed terminem wygaśnięcia umowy. Z tytułu tego zobowiązania bank zazwyczaj pobiera prowizję za gotowość. Kredyty tego typu są najczęściej zabezpieczane cesją wierzytelności lub zastawem na zapasach, bądź majątku trwałym. W przypadku, gdy kredyt ma być udzielony na dłuższy termin - np. ze względu na specjalne potrzeby kredytobiorcy - bank zwykle przyjmuje dodatkowe zabezpieczenie. Krótkoterminowe kredyty obrotowe są zaciągane przez firmy produkcyjne, handlowe i usługowe. Kredyty obrotowe są spłacane ze środków uzyskanych dzięki zamianie majątku obrotowego na gotówkę. Kredyty obrotowe wiążą się z następującymi zagrożeniami: kredytobiorca nie jest w stanie wyprodukować danych wyrobów lub świadczyć danych usług z powodu trudności z surowcami, pracownikami, maszynami, lub też z powodu zbyt wysokich kosztów własnych. wyroby nie znajdują zbytu z powodu zmiany mody, braku popytu, przestarzałej technologii, działania konkurencji itp. kredytobiorca nie jest w stanie odzyskać swoich należności. środki pieniężne generowane przez kredytobiorcę podczas cyklu operacyjnego są wykorzystywane do innych celów, np. na zakup majątku trwałego, spłatę zobowiązań wobec innych wierzycieli, wypłatę dywidendy. Kredytobiorca najczęściej korzysta z kilku kredytów o różnym charakterze zaciągniętych w tym samym banku - np. z kredytu obrotowego i kredytu inwestycyjnego - co nierzadko prowadzi do popełnienia przez bank typowych błędów: udziela kredytu obrotowego o wysokości wyższej niż wynika to z potrzeb klienta, 16

18 nie monitoruje czy są dokonywane okresowe spłaty kredytu obrotowego - zwłaszcza wówczas, gdy kredytobiorca zaciągnął zarówno kredyt obrotowy, jak i inwestycyjny, zezwala na przeznaczenie środków z tytułu kredytu obrotowego na inne cele, a w szczególności - na spłatę rat kapitałowych kredytu długoterminowego. W efekcie - kredyt długoterminowy jest spłacany w umownych terminach, lecz saldo kredytu obrotowego stale wzrasta, przyjmuje prawne zabezpieczenie o zbyt niskiej wartości, aby faktycznie zabezpieczyć zwrot kredytu. Jeśli kredyt obrotowy nie zostaje spłacony, a bank musi zaspokoić swoje roszczenia z przyjętego zabezpieczenia, będzie usiłował odsprzedać przedmioty zabezpieczenia w najgorszym czasie. Skoro kredytobiorca ewidentnie nie był w stanie znaleźć nabywców na te przedmioty, bank będzie także miał z tym trudności - może zatem ponieść znaczną stratę. Kredyty inwestycyjne Długoterminowe kredyty inwestycyjne są zazwyczaj udzielane na powiększenie rzeczowego majątku trwałego, np. poprzez zakup nieruchomości, budowę nowych (lub rozbudowę już użytkowanych) linii produkcyjnych czy zakup maszyn i urządzeń. Kredyty inwestycyjne często przeznaczone są także na finansowanie projektów związanych z ochroną środowiska, które nie powiększają majątku kredytobiorcy, ale są konieczne m.in. ze względu na obowiązujące przepisy. Mogą to być również kredyty hipoteczne udzielone przez bank hipoteczny, a zabezpieczone hipoteką na nieruchomości. (Kredyty hipoteczne zostały szerzej omówione w rozdziale podręcznika Finansowanie rynku nieruchomości). Sam charakter i wysoki koszt finansowanych inwestycji stanowią o długookresowym charakterze finansowania. Z kolei dłuższy termin obowiązywania umowy w przypadku kredytów inwestycyjnych pociąga za sobą wyższe ryzyko, aniżeli w przypadku kredytów krótkoterminowych. Zatem, w odniesieniu do kredytów inwestycyjnych szczególnego znaczenia nabiera kwestia zabezpieczenia prawnego, jako dodatkowego środka ograniczającego ryzyko niespłacenia kredytu. Zabezpieczenie kredytów inwestycyjnych stanowi zwykle zastaw ustanowiony na maszynach lub urządzeniach, bądź hipoteka ustanowiona na gruntach lub budynkach. Umowy kredytowe zawierane w przypadku tych kredytów przewidują zazwyczaj dodatkowe warunki - nie wywiązanie się z nich ze strony kredytobiorcy uprawnia bank do wypowiedzenia umowy kredytowej. Innym sposobem zwiększającym bezpieczeństwo środków przekazanych kredytobiorcy w formie kredytu inwestycyjnego jest rozłożenie spłaty kapitału i odsetek na raty, obsługiwane w trakcie trwania umowy kredytowej. Kredyty inwestycyjne spłacane są z amortyzacji oraz środków finansowych otrzymywanych z prowadzonej przez kredytobiorcę działalności. Należy zatem zbadać prognozy przepływów środków pieniężnych kredytobiorcy na cały okres kredytowania. Inspektorzy kredytowi muszą posiadać odpowiednią wiedzę o kierownictwie firmy, uwarunkowaniach branżowych, pozycji firmy na danym rynku. Powinni także badać 17

19 prognozy rentowności firmy, a także wrażliwość wyniku finansowego firmy na zmianę wysokości przychodów ze sprzedaży, stopy zysku, stanu majątku obrotowego i zobowiązań krótkoterminowych, jak również poziomu kosztów, stóp procentowych i podatków. Wymóg, aby kredyt inwestycyjny był spłacany w regularnych ratach zapewnia bankowi pewne możliwości monitorowania jego przebiegu. Opóźnienia w spłacie kredytu stanowią znak ostrzegawczy świadczący o mogących wystąpić trudnościach ze spłatą całego zadłużenia. Inne znaki ostrzegawcze to pogorszenie wskaźników finansowych wyliczanych w oparciu o analizę danych finansowych okresowo przedstawianych przez kredytobiorcę. O potencjalnych problemach mogą świadczyć także zjawiska niefinansowe, np. zmiany w kontaktach kredytobiorcy z bankiem, pogorszenie stosunków pomiędzy kredytobiorcą, a dostawcami lub odbiorcami. Inspektorzy powinni być świadomi następujących typowych błędów popełnianych przez banki przy udzielaniu kredytów inwestycyjnych: nieuwzględnianie umiejętności dostosowania się kredytobiorcy do zmieniających się warunków działania, co w przypadku kredytów długoterminowych jest niezwykle istotne, brak pełnego zrozumienia branży, w której działa kredytobiorca oraz pozycji, jaką zajmuje na rynku, brak uwzględnienia wszystkich czynników wpływających na wysokość wyniku finansowego kredytobiorcy, dokonanie prognoz na podstawie danych historycznych, bez uwzględnienia zmian, jakie zaszły lub mogą wystąpić w danej firmie lub branży, na rynku, czy też w całej gospodarce, nie przewidywanie dodatkowych potrzeb finansowych kredytobiorcy, nie dotyczących bezpośrednio samej inwestycji, ale wiążących się z nią (np. koszt zapewnienia lokali zastępczych dla osób mieszkających na terenie, na którym będzie prowadzona inwestycja mieszkaniowa), błędy formalno-prawne skutkujące nieważnością zawartych umów. Kredyty dealerskie (umowy agencyjne) Jest to forma finansowania podmiotu gospodarczego, który zajmuje się głównie sprzedażą, w przypadku której każda transza kredytu jest zabezpieczona oddzielnym przedmiotem. Do towarów najczęściej sprzedawanych w ramach tych kredytów należą samochody, meble, sprzęt RTV i AGD. Bank zawiera umowę agencyjną np. z dealerem samochodowym i otwiera mu linię kredytową. W miarę sprzedaży towarów stanowiących zabezpieczenie kredytu i spłaty kredytów zaciągniętych przez klientów dealera, następuje zwrot kredytu bankowi. Bank musi kontrolować stan zapasów u dealera, przeprowadzając częste inspekcje celem upewnienia się, iż saldo kredytu odpowiada zmianom w stanie zapasów. 18

20 Leasing Leasing stanowi formę finansowania rzeczowego majątku trwałego, takiego jak maszyny, urządzenia czy nieruchomości, licencji i wszelkich wartości niematerialnych lub prawnych. Umowy leasingowe pozwalają leasingobiorcy korzystać z danych przedmiotów przez czas określony, za co płaci raty leasingowe (zwane też czynszem leasingowym) w sposób i w wysokości określonej w umowie. Najczęstszym rozróżnieniem jest podział leasingu na operacyjny i finansowy. Leasing operacyjny polega na czasowym udostępnieniu leasingobiorcy przedmiotu leasingu i zabraniu go z powrotem po tym okresie. Natomiast w leasingu finansowym (kapitałowym), po upływie umownego okresu użytkowania, wydzierżawiony przedmiot przechodzi na własność leasingobiorcy. Banki często tworzą spółki zajmujące się działalnością leasingową. Banki również same są jednym z uczestników transakcji leasingowych poprzez udzielanie leasingodawcom kredytów na zakup przedmiotu leasingu. Firma leasingowa może także dokonać cesji wierzytelności, przez którą bank (najczęściej jest to bank finansujący transakcję leasingową) uzyskuje prawo do otrzymywania rat leasingowych płaconych przez leasingobiorcę. Dokonując oceny ryzyka wiążącego się z transakcjami leasingowymi, w których uczestniczy badany bank, inspektorzy oceniają prawdopodobieństwo poniesienia straty na skutek niezapłacenia przez leasingobiorcę należnych opłat albo utraty lub zniszczenia przedmiotu leasingu. Leasingodawca zmniejsza to ryzyko przez zastrzeżenie prawa własności przedmiotu leasingu do końca trwania umowy, obowiązek ubezpieczenia przedmiotu leasingu oraz zabezpieczenie wierzytelności. W przypadku kredytowania przez bank zakupu przedmiotu leasingu, należy na pierwszym miejscu ocenić zdolność kredytową leasingodawcy, nie można jednak pomijać oceny leasingobiorcy, jeśli spłata rat kredytu powiązana jest ze spłatą rat leasingowych przez leasingobiorcę. Oceniając działalność leasingową należy w zasadzie wziąć pod uwagę te same czynniki co przy ocenie działalności kredytowej: przepływy pieniężne leasingobiorcy (kredytobiorcy), jego zdolność kredytową, terminowość spłaty poprzednich zobowiązań, jakość kierownictwa firmy, prognozy przyszłych wyników finansowych. Przy transakcjach leasingowych należy dodatkowo uwzględnić rodzaj przedmiotu leasingu i zbywalność tego przedmiotu w przypadku niewywiązania się leasingobiorcy z warunków umowy lub wypowiedzenia umowy. Nie ma to jednak większego wpływu na sposób oceny zabezpieczenia przez inspektorów nadzoru. Zakłada się, iż leasingobiorca będzie generował dostateczne przepływy pieniężne, aby spłacić swoje zobowiązania. Sprzedaż przedmiotu leasingu pozostaje jedynie wtórnym źródłem spłaty. Inspektorzy powinni upewnić się, iż kierownictwo banku nadzoruje wszystkie aspekty transakcji leasingowych. 19