Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 783 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2009 Katedra Prawa Publicznego Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 1. Pojęcie i specyfika umów zawieranych na odległość W polskim systemie prawnym głównym aktem normatywnym regulującym kwestie zawierania umów na odległość jest Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (DzURP nr 22, poz. 271). Celem (ratio legis) uchwalenia tej regulacji prawnej było wyrównanie pozycji rynkowej stron takich umów, w których źródła tej nierównowagi upatruje się głównie w deficycie informacji, i to zarówno o podmiocie świadczącym usługi lub oferującym towary, jak i o warunkach przyszłej umowy, a także w niemożliwości obejrzenia towaru w chwili zawierania umów [Prawo Internetu 2004, s. 235] 1. Ten brak równowagi kontraktowej został wyrównany przez zagwarantowanie słabszej stronie, czyli konsumentowi, określonych praw, np. prawa do uzyskania stosownych informacji, zwłaszcza na temat przedsiębiorcy i oferowanych przez niego dóbr. W myśl art. 6 ust. 1 cyt. ustawy umowami zwieranymi na odległość są umowy zawierane z konsumentem bez jednoczesnej obecności obu stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, jeżeli kontrahentem konsumenta jest przedsiębiorca, który w ten sposób zorganizował swoją działalność. Z umową zawartą na odległość mamy więc do czynienia, jeżeli są spełnione łącznie następujące warunki: umowa musi zostać zawarta pomiędzy konsumentem a przedsiębiorcą, umowa musi zostać zawarta bez jednoczesnej obecności stron, umowa musi zostać zawarta tylko i wyłącznie z wykorzystaniem środków porozumiewania się na odległość, 1 Zob. także [Łętowska 2004, s. 127 i nast.].

2 106 przedsiębiorca musi tak zorganizować swą działalność, aby taki sposób zawierania umów był zasadą funkcjonowania przedsiębiorstwa, tzn. aby takie działanie było jego immanentną cechą [Łętowska 2001, s. 48]. Ostatni warunek wyklucza sytuacje, gdy zawarcie tego typu umów z wykorzystaniem środków porozumiewania się na odległość ma charakter incydentalny (nadzwyczajny). Przy czym, jak się wydaje, nie jest konieczne, aby zawieranie umów na odległość było jedyną formą kontaktów z konsumentami w działalności gospodarczej przedsiębiorcy. Cechą regulacji dotyczącej umów zawieranych na odległość jest uniwersalny charakter przyjętych w niej rozwiązań prawnych, zwłaszcza w zakresie środków porozumiewania się na odległość. Ustawa w art. 6 ust. 1 za takie środki uznaje w szczególności: drukowany lub elektroniczny formularz zamówienia niezaadresowanego lub zaadresowanego, list seryjny w postaci drukowanej lub elektronicznej, reklamę prasową z wydrukowanym formularzem zamówienia, reklamę w postaci elektronicznej, katalog, telefon, telefaks, radio, telewizję, automatyczne urządzenie wywołujące, wizjofon, wideotekst 2, pocztę elektroniczną lub inny środek komunikacji elektronicznej w rozumieniu Ustawy z dnia 18 lipca 2002 r. o świadczeniu usług drogą elektroniczną (DzURP nr 144, poz. 1204). Podany katalog środków porozumiewania się na odległość nie jest zamknięty, a zatem obejmuje również wszelkie inne techniki komunikowania się, które mogą zostać wykorzystane do zawarcia umowy, jeśli nie wymagają jednoczesnej obecności obu stron w tym samym miejscu. Środki porozumiewania się na odległość (techniki komunikowania) można podzielić na cztery zasadnicze grupy: techniki wykorzystujące nośnik papierowy, techniki komunikacji telefonicznej, techniki komunikacji telewizyjnej i radiowej oraz techniki komunikacji teleinformatycznej [Łętowska 2001, s ]. Jeśli chodzi o pojęcie przedsiębiorcy, to na gruncie przepisów chroniących konsumenta należy je interpretować szeroko (sensu largo) [Prawo Internetu 2004, s. 242]. Należy nim również objąć podmioty prowadzące działalność z naruszeniem prawa lub nielegalnie, tj. takie, które podają się za przedsiębiorców, choć w rzeczywistości nimi nie są. Jak się słusznie zauważa, nieobjęcie tych podmiotów określeniem przedsiębiorcy powodowałoby, iż nieuzasadnionemu pogorszeniu uległaby sytuacja konsumenta pozbawionego w kontaktach z pseudoprzedsiębiorcą należnej ochrony prawnej [Prawo Internetu 2004, s. 243]. 2 Znaczenia takich terminów jak wizjofon czy wideotekst należy szukać w dyrektywie 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość (DzUrz UE L 144 z 4 czerwca 1997 r., s. 19), będącej unijnym pierwowzorem regulacji polskiej. Termin wideotekst (videotex) określa w szczególności mikrokomputery wyposażone w klawiaturę lub ekran dotykowy.

3 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 107 Wyłączenia pewnej kategorii umów spod reżimu prawnego dotyczącego umów zawieranych na odległość zostały określone w art. 16 ustawy, zgodnie z którym przepisów o umowach zawieranych na odległość nie stosuje się do: umów z wykorzystaniem automatów sprzedających, w tym automatów umieszczonych w miejscach prowadzenia handlu, umów zawartych z operatorami telekomunikacji z wykorzystaniem publicznych automatów telefonicznych, umów dotyczących nieruchomości, z wyjątkiem najmu, rent, sprzedaży z licytacji. Należy zaznaczyć, że katalog wyłączeń jest zamknięty, a jego interpretacja rozszerzająca jest niedopuszczalna z uwagi na nadrzędną zasadę ochrony praw konsumenta [Prawo Internetu 2004, s. 247]. Wyłączenie stosowania przepisów ustawy o umowach zawieranych na odległość w odniesieniu do sprzedaży z licytacji oznacza, że przepisy te nie mogą być stosowane do umów sprzedaży zawieranych za pośrednictwem Internetu w drodze różnego rodzaju licytacji (aukcji) 3. Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny nakłada na przedsiębiorcę wiele obowiązków w wypadku zawierania umów na odległość 4. Konsument ma prawo do uzyskania jasnej i rzetelnej informacji, do odstąpienia od umowy i do prywatności oraz inne szczególne uprawnienia. 2. Prawo do jasnej i rzetelnej informacji Obowiązek informacyjny ciążący na przedsiębiorcy w wypadku umów na odległość ma na celu umożliwić konsumentowi zarówno identyfikację przedsiębiorcy, jak również prawidłową ocenę i podjęcie decyzji w zakresie przedmiotu umowy, tylko i wyłącznie na podstawie podanych przez przedsiębiorcę informacji. Słusznym sformułowaniem jest zatem zapis art. 6 ust. 2 ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, stanowiący, że propozycja zawarcia umowy w postaci oferty, zaproszenia do składania ofert lub zamówień albo do podjęcia rokowań powinna jednoznacznie i w sposób zrozumiały informować o zamiarze 3 Nawet gdyby aukcje internetowe nie podlegały wyłączeniu spod stosowania przepisów ustawy, to i tak bardzo popularne ostatnio aukcje internetowe w segmencie C2C (tzn. konsument konsument) nie zostałyby objęte kategorią umów na odległość ze względu na to, że stronami tak zawartej umowy byliby konsumenci. 4 Zob. [Jagielska 2000, s ; Kocot 2000a, s , 2000b, s ; Biskupski 2003].

4 108 zawarcia umowy przez tego, kto ją składa. Zapis ten pozwala wysnuć następujące wnioski: z propozycją zawarcia umowy może wyjść zarówno konsument, jak i przedsiębiorca; propozycja zawarcia umowy musi zawierać jednoznacznie sformułowany zamiar jej zawarcia, który powinien wynikać z odpowiednich zapisów 5 ; różnego rodzaju prezentacje towarów czy usług mogą być traktowane zarówno jako zaproszenia do składania ofert lub podjęcia rokowań, jak i jako oferty; uznanie danej prezentacji za ofertę będzie zależeć od tego, czy ma ona cechy oferty, czy też formy prowadzącej do zawarcia umowy. Na szczególną uwagę zasługuje warunek jednoznaczności i zrozumiałości przekazywanych informacji, który odnosi się do treści przekazu oraz do jego formy [Prawo Internetu 2004, s. 251]. Przekaz musi cechować się odpowiednim poziomem jasności, tak aby był on zrozumiały dla osoby o przeciętnej bystrości [Stosio 2002, s. 259] czy inaczej mówiąc, dla przeciętnego i rozważnego konsumenta [Prawo Internetu 2004, s. 251]. Ma to szczególne znaczenie w sytuacji zawierania umów za pośrednictwem Internetu, w której nawet niewielka nieprecyzyjność i niejasność zapisu może doprowadzić do złożenia przez konsumenta niepotrzebnego zamówienia (np. w wyniku kliknięcia źle oznaczonej ikony na stronie WWW). Niespełnienie wymogu jednoznaczności i zrozumiałości 6 przekazywanych informacji skutkuje tym, że wszelkie ryzyko zniekształcenia przekazu ponosi przedsiębiorca. Wśród form propozycji zawarcia umowy wymienionych w art. 6 ust. 2 ustawy pojawia się zaproszenie do składania zamówień. Nie można go traktować jako odrębnego sposobu zawierania umowy, a jedynie jako formę przejściową prowadzącą do złożenia oferty lub będącą zaproszeniem do składania ofert [Stosio 2002, s. 259]. W myśl art. 9 ust. 1 cyt. ustawy 7 za pomocą środka porozumiewania się na odległość i najpóźniej w chwili złożenia konsumentowi propozycji zawarcia umowy powinien on uzyskać informacje, które można podzielić na trzy rodzaje: 5 Animus contrahendi (art. 6 ust. 2 ustawy) musi być znany konsumentowi od samych początków kontaktu z przedsiębiorcą. Moment właściwy wyznacza zarówno złożenie oferty, jak i materiałów realizujących invitatio ad offerendum i invitatio ad negotiationem kierowane przez przedsiębiorcę do konsumenta [Łętowska 2001, s. 49]. 6 Według E. Łętowskiej, pojęcie jednoznaczności odnosi się tylko do treści przekazu, natomiast pojęcie zrozumiałości zarazem do jego formy i postaci (czytelność, wielkość czcionki, techniczne możliwości zapoznania się z przekazem oświetlenie, hałas, czytelność itp.), jak i treści przekazu (percepcji) [Łętowska 2001, s. 49]. 7 Z art. 9 cytowanej ustawy koresponduje art. 16b, zawarty w rozdziale 2a (Szczególne przepisy o umowach zawieranych na odległość dotyczących usług finansowych), dodanym Ustawą z 16 kwietnia 2004 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (DzURP nr 116, poz. 1204).

5 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 109 dotyczące tożsamości przedsiębiorcy, oferowanych dóbr i ich właściwości oraz samej umowy. Obowiązek informacyjny, szeroko ujęty w art. 9, jest jednym z filarów reżimu ochronnego umów zawieranych na odległość, w wypadku których wszystkie informacje, jakie jest zobowiązany podać przedsiębiorca, przyczyniają się do zwiększenia zaufania konsumenta przez przełamanie bariery anonimowości przedsiębiorstwa [Łętowska 2001, s. 54]. Zasadą zawierania umów na odległość jest udzielanie informacji przez przedsiębiorcę w sposób nieprzymuszony, samorzutnie; nie zaś tylko umożliwienie konsumentowi jej uzyskania, w razie inicjatywy konsumenta [Łętowska 2001, s. 54]. Celem uchronienia konsumenta przed ryzykiem utraty udzielonych mu informacji przedsiębiorcy są zobowiązani do potwierdzenia ich na piśmie 8, najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełniania świadczenia. Obowiązek przedmiotowego potwierdzenia nie dotyczy jednorazowych świadczeń, które same są spełniane przy użyciu środków porozumiewania się na odległość i za które rachunek wystawia osoba fizyczna lub prawna, która w ramach swojego przedsiębiorstwa udostępnia co najmniej jeden środek porozumiewania się na odległość, dostępny dla konsumenta i przedsiębiorcy (operator środków porozumiewania się) (art. 9 ust. 4 ustawy z dnia 2 marca 2000 r.). Niemniej jednak i w tym przypadku należy podać informacje dotyczące imienia i nazwiska (nazwy), adresu zamieszkania (siedziby) przedsiębiorcy oraz organu, który zarejestrował jego działalność gospodarczą, a także numer, pod którym przedsiębiorca został zarejestrowany. Niedopełnienie obowiązku potwierdzenia informacji skutkuje przedłużeniem okresu, w którym konsument może odstąpić od umowy, do trzech miesięcy. Omawiając prawo do informacji, należy pamiętać, że oprócz obowiązków informacyjnych wynikających z Ustawy z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny, pewne wymogi zostały także sformułowane m.in. w art. 21 Ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (DzURP nr 173, poz. 1807). Przepis tego artykułu zobowiązuje przedsiębiorcę oferującego określone dobra (towary lub usługi) w sprzedaży bezpośredniej lub sprzedaży na odległość za pośrednictwem środków masowego przekazu, sieci teleinformatycznych lub druków bezadresowych do podawania w ofercie przynajmniej nazwy swojej firmy, siedziby i adresu oraz numeru identyfikacji podatkowej (NIP). Zatem nawet gdy przedmiot świadczenia przedsiębiorcy jest wyłączony na mocy art. 16 ustawy, to i tak muszą zostać spełnione pewne obowiązki informacyjne zawarte w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej. 8 O ile forma udzielenia informacji przedkontraktowej nie jest określona ustawowo (z istoty umów wynika tylko, że jest ona udzielana za pomocą środków komunikowania się na odległość), o tyle potwierdzenie udzielonych informacji wymaga formy pisemnej.

6 110 Należy także pamiętać o art k.c. 9, mającym zastosowanie przede wszystkim w wypadku prezentacji (przybierającej postać oferty lub zaproszenia) towarów i usług na stronie WWW. Stwierdza się w nim, że obowiązkiem przedsiębiorcy składającego ofertę w postaci elektronicznej jest udzielenie kontrahentowi (zarówno konsumentowi, jak i przedsiębiorcy) wyczerpujących i jednoznacznych informacji dotyczących przyjęcia oferty i całokształtu okoliczności związanych z procedurą elektronicznego zawierania umowy przed jej zawarciem. 3. Prawo do odstąpienia od umowy Uzupełnieniem prawa do informacji jest prawo do odstąpienia od umowy, określane jako czas do namysłu (tempus ad deliberandum). Jest ono wyjątkiem od obowiązującej w polskim systemie prawnym zasady pacta sunt servanda. Zostało ustanowione z uwagi na ochronę konsumenta, celem umożliwienia mu podjęcia decyzji dotyczącej dokonanej transakcji. Dzięki niemu można zrezygnować z transakcji podjętych pod wpływem chwili [Umowy elektroniczne 2005, s ]. Prawo do odstąpienia od umowy zawartej na odległość, mające charakter bezwarunkowy (tzn. nie wymaga się podawania przyczyn), jest jednym z najistotniejszych praw, jakie przyznaje konsumentowi Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Zgodnie z art. 7 ust. 1 konsument, który zawarł umowę na odległość, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie dziesięciu dni 10. Konsument może odstąpić od umowy w ciągu 10 dni od dnia wydania rzeczy, a gdy dotyczy ona świadczenia usługi od dnia jej zawarcia (art. 10 ust. 1) 11. Zgodnie z art. 7 ust. 1 zd. 2 cyt. ustawy do zachowania przedmiotowego terminu wystarczy wysłanie stosownego oświadczenia (w formie pisemnej pod rygorem ad probationem) przed upływem określonego czasu. Nie ma więc w tym wypadku zastosowania art. 61 k.c., którego regulacja spowodowałaby skrócenie tego terminu, co ograniczyłoby to ważne prawo konsumenta. Istnieją pewne wyjątki od zasad odstępowania od umów zawieranych na odległość dotyczące umów o usługi finansowe. W myśl art. 16c ust. 1 ustawy 9 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeksu cywilnego (DzURP nr 16, poz. 93). 10 Treść artykułu została podana w brzmieniu nadanym Ustawą z dnia 19 września 2003 r. o zmianie ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (DzURP nr 188, poz. 1837). 11 Termin, do którego można odstąpić od umowy, jest terminem zawitym wraz z jego upływem wygasa określone prawo. Strony, co do zasady, nie mogą decydować o jego długości, z uwagi jednak na semiimperatywny charakter uregulowań tej ustawy (przepisy zostały ustanowione w interesie konsumenta) dopuszcza się umowne wydłużenie go.

7 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 111 konsument, który zawarł na odległość umowę o usługi finansowe, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie 14 dni od dnia zawarcia umowy lub od dnia potwierdzenia wymaganych informacji, jeżeli jest to termin późniejszy. W wypadku umów, których przedmiotem są czynności ubezpieczeniowe, termin ten ulega wydłużeniu i wynosi 30 dni od dnia poinformowania konsumenta o zawarciu umowy lub od dnia potwierdzenia informacji, o którym mowa w art. 16b ust. 3, jeżeli jest to termin późniejszy. Wyjątkowo, gdy przedsiębiorca nie dopełni obowiązków, o których mowa w art. 16b ust. 1 3 ustawy, prawo odstąpienia od umowy ma charakter bezterminowy, tzn. konsument ma prawo odstąpić od umowy w każdej chwili, a dodatkowo w myśl art. 16d ustawy bez konieczności ponoszenia kosztów należnych przedsiębiorcy. Prawo odstąpienia jest uprawnieniem jednostronnym przysługującym konsumentowi, mającym charakter kształtujący, tj. przyznającym możliwość zakończenia istniejącego stosunku prawnego mocą jednostronnej czynności prawnej podmiotu uprawnionego [Prawo Internetu 2004, s. 257]. W razie odstąpienia od umowy jest ona uważana za niezawartą (skutek ex tunc), a konsument jest zwolniony z wszelkich zobowiązań (art. 7 ust. 3 oraz art. 16c ust. 4). To, co strony sobie świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym (restitutio ad integrum) 12, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Zasadą jest, że zwrot ten winien nastąpić niezwłocznie, nie później niż w ciągu 14 dni. Wyjątek odnoszący się do umów o usługi finansowe został określony w art. 16c ust. 4, w którym ustanowiono 30-dniowy termin liczony od dnia odstąpienia od umowy w wypadku świadczeń konsumenta albo od dnia otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od umowy w wypadku świadczeń przedsiębiorcy. Jeżeli konsument dokonał przedpłaty, należą się od niej odsetki ustawowe od daty jej dokonania (art. 7 ust. 3 zd. 4). Jak się wydaje, ratio legis takiego zapisu było wprowadzenie mechanizmu zniechęcającego przedsiębiorców do zastrzegania w umowach obowiązku uiszczania przedpłat przez konsumentów. Skorzystanie z prawa odstąpienia nie może się wiązać z koniecznością poniesienia przez konsumenta dodatkowych kosztów, nie może być zastrzeżone jako możliwe do dochodzenia dopiero za zapłatą oznaczonej sumy, tzw. odstępnego (art. 7 ust. 2 oraz art. 16c ust. 3). Kto powinien ponosić koszty zwrotu rzeczy: przedsiębiorca czy konsument? Ustawodawca nie ustanowił obowiązku ponoszenia kosztów przez przedsiębiorcę, jedynie w art. 12 ust. 4 expressis verbis wskazał sytuację, w której takie koszty ponosi przedsiębiorca. Wnioskując a con- 12 W wypadku rozpoczętego za zgodą konsumenta świadczenia usług finansowych przed upływem terminów przewidzianych na odstąpienie przedsiębiorca może żądać zapłaty ceny za usługę rzeczywiście wykonaną, chyba że rozpoczął świadczenie usług bez zgody konsumenta, a także jeżeli nie wskazał wysokości ceny, którą konsument jest zobowiązany zapłacić za część usługi wykonanej do momentu odstąpienia.

8 112 trario, należy stwierdzić, że we wszystkich innych sytuacjach zwrot taki winien następować na koszt konsumenta [Szczygielska 2003, s. 419]. Inne rozumowanie, tj. założenie, że generalną zasadą jest zwrot na koszt przedsiębiorcy, powodowałoby, że wprowadzenie tego zapisu w odniesieniu do konkretnego, wąsko ujętego przypadku stanowiłoby superfluum [Prawo Internetu 2004, s. 263]. Ponadto sformułowanie konsument jest zwolniony z wszelkich zobowiązań należy, jak się wydaje, odnosić tylko do zobowiązań wynikających z umowy, od której się odstępuje. To zwolnienie dotyczy przede wszystkim nieżądania od konsumenta zapłaty za korzystanie z rzeczy. Termin 10-dniowy, w którym konsument może odstąpić od umowy, ulega przedłużeniu do trzech miesięcy, jeżeli przedsiębiorca nie potwierdzi na piśmie informacji, o których mowa w art. 9 ust. 1 ustawy. W tym wypadku termin, w którym konsument może odstąpić od umowy, wynosi trzy miesiące i liczy się od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usługi od dnia jej zawarcia. Jeżeli jednak konsument po rozpoczęciu tego okresu otrzyma od przedsiębiorcy przedmiotowe potwierdzenie, termin ten ulega skróceniu do 10 dni od tej daty. W razie odstąpienia od umowy przedsiębiorca ma obowiązek poświadczyć konsumentowi na piśmie zwrot świadczenia. Jeżeli ma ono zostać wypełnione przez konsumenta dzięki kredytowi lub pożyczce udzielonym przez przedsiębiorcę albo gdy umowa przewidywała wykorzystanie kredytu udzielonego na podstawie porozumienia kredytodawcy z przedsiębiorcą, odstąpienie od umowy obejmuje także umowę kredytu lub pożyczki zawartą przez konsumenta. Określony w art. 13 ust. 1 obowiązek poświadczenia konsumentowi zwrotu świadczenia ma ułatwiać kwestie dowodowe na wypadek sporu stron 13. Uregulowanie w ust. 2 kwestii tzw. pakietowego zawarcia umowy zasadniczej i umowy kredytującej ją ma z kolei na celu niedopuszczanie do sytuacji, w której pomimo rozwiązania umowy zasadniczej (obsługiwanej) kredyt i jego koszty mogłyby obciążać konsumenta [Łętowska 2001, s. 64] 14. Odstąpienie od umowy następuje ze skutkiem ex tunc i oznacza pełną restytucję świadczeń stron, co powoduje, iż nie jest dopuszczalne potrącanie jakichkolwiek kosztów manipulacyjnych i obsługi kredytu za okres, w którym umowa wiązała strony [Łętowska 2001, s. 64]. Prawo odstąpienia od umowy, jeśli strony nie umówiły się inaczej, zostało wyłączone w enumeratywnie określonych przypadkach (art. 10 ust. 3) 15, tj. gdy: 13 W razie istnienia sporu stron dotyczącego typu zawartej umowy konsument, chcąc skorzystać z prawa odstąpienia od umowy, będzie zmuszony wykazać, że świadczenie zostało mu zaproponowane za pomocą środków komunikowania się na odległość, a zawarta umowa ma wszystkie cechy umowy zawartej na odległość. 14 Zob. także [Łętowska 2004, s ]. 15 W odniesieniu do umów zawieranych na odległość dotyczących usług finansowych właściwy jest art. 16c ust. 7 pkt 1 3, stanowiący, że prawo do odstąpienia od umowy nie przysługuje

9 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 113 dotyczy usług w zakresie gier hazardowych, rozpoczęto za zgodą konsumenta świadczenie usługi przed upływem 10-dniowego terminu przeznaczonego na odstąpienie od umowy 16, przedmiot umowy dotyczy nagrań audialnych i wizualnych oraz zapisanych na informatycznych nośnikach danych po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania 17, przedmiot umowy dotyczy świadczeń, których cena (wynagrodzenie) zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku finansowym, przedmiotem umowy jest dostarczanie prasy 18, przedmiotem umowy jest świadczenie o cechach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą, przedmiotem umowy jest świadczenie, które ze względu na swój charakter nie może zostać zwrócone 19 lub którego przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu. Przepis art. 16 ust. 2 poszerza ten katalog, stanowiąc, że przepisów dotyczących umów zawieranych na odległość w zakresie prawa odstąpienia od umowy, obowiązków informacyjnych o przedsiębiorcy i procesie zawarcia umowy oraz 30-dniowego terminu przeznaczonego na wykonanie umowy nie stosuje się do: sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do mieszkania lub miejsca pracy konsumenta, usług w zakresie zakwaterowania, transportu, gastronomii i rozrywek; w wypadku rozrywek na świeżym powietrzu przedsiębiorca może zastrzec także wyłączenie obowiązku zawiadomienia o niemożności spełnienia świadczenia, jednak tylko we wskazanych w umowie okolicznościach. Takie wyłączenie jest zrozumiałe i słuszne ze względu na specyfikę konsumentowi w wypadkach: umów całkowicie wykonanych na jego żądanie, przed upływem terminów odstąpienia, umów dotyczących instrumentów rynku pieniężnego, zbywalnych papierów wartościowych, tytułów uczestnictwa w instytucjach zbiorowego inwestowania, sprzedaży papierów wartościowych z zobowiązaniem do ich odkupu oraz terminowych operacji finansowych, umów ubezpieczenia dotyczących podróży i bagażu lub innych podobnych, jeżeli zostały zawarte na okres krótszy niż 30 dni. 16 Jak podkreśla E. Łętowska [2001, s. 58], w tym wypadku decyduje motyw, iż volenti non fit iniuria i podjęcie przez konsumenta ryzyka wykonania umowy oznacza dorozumiane zrzeczenie się ochrony. 17 Jest to tzw. klauzula celofanowa, zapobiegająca sytuacjom, w których kupujący zdejmuje opakowanie, kopiuje dostarczone programy lub nagrania i nie zostawia śladu dokonania tych czynności. Zob. [Łętowska 2001, s. 58]. 18 Dotyczy to zarówno zamawiania prasy w wydaniu tradycyjnym, jak i w formie elektronicznej, np. biuletynu elektronicznego dostępnego po zalogowaniu się na stronie WWW czy w postaci subskrypcji. 19 W odniesieniu do umów zawieranych za pośrednictwem Internetu wchodzą w grę umowy polegające na dostarczaniu (przesyłaniu) dóbr w postaci zdigitalizowanej, np. programów komputerowych czy utworów muzycznych w formacie MP3.

10 114 branż. Umożliwienie konsumentom wypowiadania tego rodzaju umów mogłoby zniechęcić przedsiębiorców do ich zawierania. Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny w art. 12 ust. 2 i 3 reguluje szczególne przypadki odstąpienia od umowy. Jeżeli przedsiębiorca nie może spełnić świadczenia, ponieważ przedmiot świadczenia nie jest dostępny, musi niezwłocznie, najpóźniej w terminie 30 dni od dnia zawarcia umowy, zawiadomić o tym konsumenta i zwrócić mu całą otrzymaną od niego kwotę. W przepisie tym określono termin spełnienia świadczenia w sposób dyspozytywny, co umożliwia umowne określenie go (zarówno wydłużenie, jak i skrócenie). Tylko milczenie stron powoduje obowiązywanie terminu ustawowego [Łętowska 2001, s. 60]. Przepis art. 12 ust. 2 reguluje szczególną postać niemożności spełnienia świadczenia, polegającą na niedostępności przedmiotu świadczenia [Łętowska 2001, s. 61]. Wskutek niedostępności przedmiotu świadczenia przestaje obowiązywać zasada pacta sunt servanda przedsiębiorcy przyznaje się swoiste prawo odstąpienia od umowy. Choć w ustawie nie posłużono się tym sformułowaniem, to sposób unormowania skutków zawiadomienia świadczy jednak o tym, że chodzi o odstąpienie będące szczególną postacią odstąpienia z art. 493 k.c. [Łętowska 2001, s. 61]. Podkreślenie w art. 12 ust. 2, że chodzi o zawiadomienie konsumenta i zwrócenie otrzymanych pieniędzy, powoduje, że przewidziany 30-dniowy termin odnosi się nie tylko do poinformowania konsumenta, ale także do zwrotu otrzymanych od niego należności [Łętowska 2001, s ]. Przedsiębiorca jest odpowiedzialny za terminowe wywiązanie się z tego zobowiązania. Jeżeli nie może tego zrobić z powodu choćby przejściowej niemożności spełnienia świadczenia zgodnego z zamówieniem konsumenta, może (jeśli takie zastrzeżenie zawarto w umowie) zwolnić się z zobowiązania przez spełnienie świadczenia zastępczego o tej samej jakości i przeznaczeniu oraz za tę samą cenę (lub wynagrodzenie). W takiej sytuacji przedsiębiorca musi jednak poinformować konsumenta na piśmie o przysługującym mu prawie nieprzyjęcia tego świadczenia i odstąpienia od umowy na koszt przedsiębiorcy. Z obowiązkiem informacyjnym i prawem odstąpienia od umowy wiąże się kwestia błędnych oświadczeń woli. Wynika to z faktu, że należyte wywiązywanie się z tych obowiązków niewątpliwie zmniejsza ryzyko wystąpienia błędów w oświadczeniach woli składanych przez konsumentów. Ustawowe prawo odstąpienia od umowy jest w pewnym sensie alternatywą uchylenia się od skutków prawnych błędnego oświadczenia woli [Drozdowicz 2001, s. 31]. Należy także zauważyć, że uprawnienie odstąpienia w stosunku do uprawnienia z art k.c. jest ograniczone krótkim, 10-dniowym terminem zawitym.

11 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość Prawo do prywatności i inne szczególne uprawnienia Prawo do prywatności, oprócz prawa do jasnej i rzetelnej informacji oraz prawa do odstąpienia od umowy, należy do głównych praw konsumenckich, które mają zabezpieczać przed zagrożeniami związanymi z posługiwaniem się środkami komunikowania się na odległość. Powodem przyznania konsumentowi prawa do prywatności jest to, że w kontaktach na odległość jest on narażony na składanie mu różnych propozycji kontraktowych, niejednokrotnie w sposób uniemożliwiający ich sprawdzenie z punktu widzenia prawidłowości i zgodności z jego interesem ekonomicznym i prawnym [Kocot 2004, s. 159]. Prawo do prywatności jest jednym z głównych praw (wartości) chronionych przez normy konstytucyjne. Zgodnie z art. 47 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej 20 każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz do decydowania o swoim życiu osobistym. Doniosłość tego prawa niejednokrotnie podkreślał w swych orzeczeniach także Trybunał Konstytucyjny 21. W Ustawie z dnia 2 marca 2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny prawo do prywatności zostało wyrażone w art. 6 ust. 3. Stanowi on, że posłużenie się telefonem, wizjofonem, telefaksem, pocztą elektroniczną, automatycznym urządzeniem wywołującym lub innym środkiem komunikacji elektronicznej w celu złożenia propozycji zawarcia umowy wymaga uprzedniej zgody konsumenta. Postawione przez ustawodawcę wymaganie uzyskania uprzedniej zgody (tzw. technika opt in) 22 jest przeciwieństwem zakładania domniemanej zgody na 20 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. (DzURP nr 78, poz. 483). 21 Zob.: wyrok TK z 20 listopada 2002 r. (K. 41/2002), w którym stwierdza się, że doniosłość prawa do prywatności [...] uwidacznia m.in. okoliczność, że prawo to jest zgodnie z art. 233 ust. 1 Konstytucji nienaruszalne nawet w ustawach ograniczających inne prawa, wydawanych w stanie wojennym i wyjątkowym. Oznacza to, że nawet warunki tak wyjątkowe i ekstremalne nie zezwalają ustawodawcy na złagodzenie przesłanek, przy spełnieniu których można wkroczyć w sferę życia prywatnego, nie narażając się na zarzut niekonstytucyjnej arbitralności. Ochrona prywatności i autonomia informacyjna nie mają charakteru absolutnego [...]. Wszelkie jednak ingerencje w prywatność muszą mieć na uwadze jej ochronę jako dobra konstytucyjnie chronionego i zasady konstytucyjne wskazujące na granice i przesłanki, jakie muszą być zachowane na wypadek ingerencji. 22 Technika opt in i opt out są przeciwstawnymi sposobami (systemami) radzenia sobie z niepożądaną korespondencją, rozsyłaną np. pocztą elektroniczną. System opt in wymaga uprzedniej zgody adresata na otrzymywanie jakichkolwiek przesyłek komercyjnych za pomocą określonego środka komunikacji na odległość. W systemie tym każde (nawet pierwsze) przesłanie ofert komercyjnych (informacji handlowych) bez uprzedniej zgody użytkownika jest niedozwolone. Zgoda użytkownika musi zostać wyrażona expressis verbis (nie może być dorozumiana), choć nadawca może ją pozyskać w dowolny sposób. W systemie opt out jest dozwolone wysyłanie przesyłek komercyjnych do momentu wyraźnego sprzeciwu adresata, co powoduje, że dalsze kierowanie

12 116 używanie danego środka porozumiewania się na odległość do momentu zgłoszenia sprzeciwu przez konsumenta (tzw. technika opt out) [Łętowska 2001, s. 50; Prawo Internetu 2004, s. 254]. Niedozwolone jest posługiwanie się środkami komunikacji na odległość, którymi najłatwiej jest dotrzeć do konsumenta, a w konsekwencji naruszyć jego prywatność. Zawarta w art. 6 ust. 3 norma określająca zasadę ochrony prywatności konsumenta nie dopuszcza żadnych wyjątków. Zgodnie z art. 6 ust. 4 posłużenie się środkami porozumiewania się na odległość w celu złożenia propozycji zawarcia umowy nie może odbywać się na koszt konsumenta. Znaczenie prawa do prywatności podkreśla także Ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jednolity, DzURP z 2003 r., nr 153, poz. 1503, z późn. zm.). Wedle art. 16 ust. 1 pkt 5 użycie poczty elektronicznej lub innych środków komunikacji elektronicznej do wysłania przekazu spełniającego przesłankę reklamy uciążliwej (takiej, która ingeruje w sferę prywatności, w szczególności przez przesyłanie na koszt klienta niezamówionych towarów lub nadużywanie technicznych środków przekazu informacji) jest czynem nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy. Przesłankę istotnej ingerencji w sferę prywatności, gdzie prywatność jest rozumiana jako wolność od niepokojenia, jako pewien stan spokoju wewnętrznego, z punktu widzenia użytkownika poczty elektronicznej należy rozpatrywać ze względu na częstotliwość otrzymywania niezamawianych informacji reklamowych, rozmiar tych wiadomości i ewentualnie ich treść [Kasprzycki 2004]. W art. 4 ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny przyznaje się konsumentowi szczególne prawo żądania unieważnienia na koszt przedsiębiorcy zapłaty dokonanej kartą płatniczą w razie niewłaściwego wykorzystania tej karty w wykonaniu umowy zawartej na odległość 23. Pojęcie niewłaściwego wykorzystania karty jak podkreśla E. Łętowska [2001, s. 65] dotyczy nie tylko sytuacji, w których posłużono się kartą w sposób karalny, ale dotyczy każdego użycia karty w sposób abuzywny. Skorzystanie z prawa żądania unieważnienia zapłaty dokonanej kartą płatniczą jest niezależne od tego, kto się takiego naruszenia dopuścił, jeśli tylko udostępnienie karty ma związek z zapłatą za świadczenie w umowie zawartej na odległość [Łętowska 2001, s. 65]. Przepis przewiduje do niego korespondencji jest zabronione. W celu zatrzymania napływu określonej korespondencji w systemie tym jest więc konieczna pewna aktywność odbiorcy, sprowadzająca się np. do kliknięcia stosownego linku albo wysłania listu zwrotnego z odpowiednią komendą [Prawo Internetu 2004, s. 492]. 23 Art. 8 Dyrektywy 97/7/WE zobowiązał państwa członkowskie UE do zapewnienia konsumentowi odpowiednich środków prawnych umożliwiających mu wystąpienie o unieważnienie płatności w sytuacjach, gdy oszukańczo posłużono się jego kartą płatniczą w związku z zawarciem umowy na odległość.

13 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 117 zarówno unieważnienie zapłaty, jak i niezależne od tego żądanie naprawienia szkody. Obowiązek unieważnienia zapłaty dokonanej kartą płatniczą spoczywa na wydawcy (emitencie) karty niezależnie od tego, kto (wydawca, akceptant, osoba trzecia) swym działaniem spowodował abuzywne wykorzystanie karty [Prawo Internetu 2004, s. 267]. Powinnością wydawcy karty jest anulowanie zapłaty i przywrócenie poprzedniego stanu [Łętowska 2001, s. 66]. Powinien on zatem unieważnić obciążenie konta posiadacza karty (jeśli środki nie zostały jeszcze pobrane), przywrócić posiadaczowi karty limit kredytowy (w wypadku kart kredytowych) albo zwrócić środki bezzasadnie pobrane z konta posiadacza karty [Prawo Internetu 2004, s. 266]. Warunkiem sine qua non żądania anulowania zapłaty na podstawie art. 14 cyt. ustawy jest niewłaściwe użycie karty podczas zawierania umowy na odległość. W ten sposób stworzono poza systemem bankowym sformalizowaną prawnie ochronę przed nieuzasadnionym wykorzystaniem kart płatniczych. Przepis ten ze względu na duży stopień ogólności w praktyce nie daje konsumentom żadnych szczególnych uprawnień. Wyjątkowe uprawnienie ustawodawca przyznał konsumentom w art. 15 ustawy, stanowiąc, że spełnienie świadczenia niezamówionego przez konsumenta następuje na ryzyko przedsiębiorcy i nie nakłada na konsumenta żadnych zobowiązań. W ten sposób została uregulowana kwestia uciążliwej praktyki marketingowej określanej jako inertia selling [Łętowska 2001, s. 67]. Polega ona na przysyłaniu konsumentowi niezamówionych dóbr, niejednokrotnie z rachunkiem (fakturą) oraz wezwaniem do zapłaty, opatrzonym klauzulami w rodzaju: brak odpowiedzi w terminie 7 dni zostanie poczytany za akceptację warunków przesyłki czy koszty przesyłki zwrotnej pokrywa konsument. Nie są objęte zakazem jako inertia selling różnego rodzaju przesyłki reklamowe (choć niejednokrotnie są uciążliwe) zawierające darmowe próbki i gadżety reklamowe, o ile nie zawierają żądania np. zwrotu kosztów przesyłki. Konsument, który otrzymał świadczenie niezamówione, nie ma obowiązku informowania przedsiębiorcy o odmowie przyjęcia tego świadczenia, nie musi go także odsyłać. Świadczenia niezamówione są dostarczane zawsze na ryzyko przedsiębiorcy i nie nakłada to na konsumenta żadnych zobowiązań (szerzej zob. [Jagielska 2000, s. 564]). Kończąc rozważania, należy jeszcze podkreślić, że ustawa zabrania wyłączać lub ograniczać w drodze umowy prawa konsumenta określone w przepisach dotyczących umów zawieranych na odległość, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. Postanowienia umów wyłączające lub ograniczające prawa konsumenckie będą zawsze sprzeczne z ustawą. W literaturze podkreśla się, że w niniejszym przepisie jest mowa o umownym wyłączeniu praw konsumenta, co może nie

14 118 oznaczać automatycznego przyjęcia, że prawa te obowiązują także ponad ogólnymi regułami ustalania prawa właściwego [Drozdowicz 2001, s. 27], zawartymi w Ustawie z dnia 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (DzURP nr 46, poz. 290), w wypadku braku wyboru prawa przez strony umowy. Literatura Biskupski Z. [2003], Nowe prawo konsumenckie uprawnienia nabywcy, samoobrona sprzedawcy, Gazeta Prawna, nr 12. Drozdowicz M. [2001], Błąd w elektronicznych czynnościach prawnych. Wybrane zagadnienia na tle pojęć z zakresu handlu elektronicznego, Przegląd Prawa Handlowego, nr 9. Jagielska M. [2000], Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa i na odległość, Monitor Prawniczy, nr 9. Kasprzycki D. [2004], Jak reklamować się zgodnie z prawem, używając poczty elektronicznej?, LexPolonica (elektroniczna baza prawna). Kocot W. [2000a], Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (I), Przegląd Prawa Handlowego, nr 11. Kocot W. [2000b], Nowe zasady zawierania i wykonywania umów z udziałem konsumentów (II), Przegląd Prawa Handlowego, nr 12. Kocot W.J. [2004], Wpływ Internetu na prawo umów, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Łętowska E. [2001], Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa. Łętowska E. [2004], Europejskie prawo umów konsumenckich, C.H. Beck, Warszawa. Prawo Internetu [2004], red. P. Podrecki, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, Warszawa. Stosio A. [2002], Umowy zawierane przez Internet, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa. Szczygielska K. [2003], Odstąpienie od umowy zawartej na odległość w prawie niemieckim i polskim, Kwartalnik Prawa Prywatnego, R. XII, z. 2. Umowy elektroniczne w obrocie gospodarczym [2005], red. J. Gołaczyński, Difin, Warszawa. The Rights of the Consumer in Distance Contracts Distance contracts are contracts concluded with the consumer without both parties being present and using remote communication, if the customer s contracting party is an enterprise that has organised its activities in this way. The main rights enjoyed by consumers in distance contracts include: 1) The right to clear and reliable information, both in terms of form and content. This is to enable the consumer both to identify the enterprise as well as to correctly assess

15 Prawa konsumenta w umowach zawieranych na odległość 119 and undertake decisions in regard to the terms of the contract solely on the basis of the information supplied by the enterprise. 2) The right to withdraw from the contract, which is a departure from the pacta sunt servanda principle enshrined in law. Withdrawal is one of the most important rights and should not entail having to state a reason or incur additional costs. 3) The right to privacy, which, for the purpose of submitting (sending) a commercial proposal, requires the consumer s prior consent and may not entail any cost for the consumer. If the consumer is aware of his rights and their scope, he will be able to consciously and effectively take advantage of them, which, consequently, will reduce the imbalance that characterises distance contracts. This imbalance is rooted in the deficit of information, both about the entity providing the good or service and about the terms of the future contract, and is also due to not being able to see the product at the moment this type of contract is concluded.