Współczesna konsumpcja usług - determinanty, trendy i kierunki przemian

Transkrypt

1 dr inż. A. Murawska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy, Wydział Zarządzania, Katedra Ekonomii i Prawa Gospodarczego Współczesna konsumpcja usług - determinanty, trendy i kierunki przemian Wstęp We współczesnej, innowacyjnej gospodarce rola konsumenta dóbr i usług nabiera większego znaczenia niż we wcześniejszych etapach rozwoju. Odnosi się to zarówno do konsumenta jako jednostki, gospodarstwa domowego, jak również całego społeczeństwa 1. Współczesny konsument odgrywa rolę nie tylko klienta, nabywcy, czy użytkownika, lecz również producenta lub inwestora. Im konsument jest bardziej wyedukowany, innowacyjny i przedsiębiorczy, tym jego konsumpcja jest w większym stopniu innowacyjna. Wynika stąd, że konsument z jednej strony konsumuje różne dobra i usługi, a z drugiej strony przyczynia się do postępu technologicznego, a także kształtowania tendencji na rynku usług 2. Należy podkreślić, że w ostatnich dziesięcioleciach usługi pełnią coraz ważniejszą rolę w funkcjonowaniu współczesnych społeczeństw i gospodarstw domowych. Usługi stały się nieodzownym dodatkiem do większości dóbr materialnych, pozwalają funkcjonować gospodarstwu domowemu, korzystać z osiągnięć cywilizacyjnych, wzbogacać osobowość człowieka, tworzyć kapitał ludzki, społeczeństwo wiedzy, wyzwalać i atrakcyjnie zagospodarowywać wolny czas, zabezpieczać finanse, przemieszczać się. To powoduje, że konsumenci coraz częściej odczuwają potrzeby, których zaspokojenie wymaga korzystania ze świadczenia usług 3. Niewątpliwie, współczesny konsument coraz wyraźniej domaga się usług nowoczesnych, innowacyjnych, o wysokiej jakości, koncentruje się na technologiach utożsamianych z Internetem, smartfonami, ipadami itp., ale też w swoich decyzjach nabywczych coraz częściej uwzględnia komfort, bezpieczeństwo i czas wolny 4. W 2012 r. M. Kent, prezes Coca-Cola Company, na spotkaniu Consumer Goods Forum w Stambule określił pięć najważniejszych megatrendów, które stanowią istotny bodziec zmian zachowań konsumentów na rynku dóbr i usług. Są to: urbanizacja, starzenie się społeczeństwa, wzrost liczebności klasy średniej, rosnąca świadomość konsumentów oraz zrównoważony rozwój 5. Zmiany te stwarzają nowe wyzwania dla firm usługowych. Współcześni konsumenci mają z reguły większe dochody i chętniej sięgają po usługi turystyczne, gastronomiczne, finansowe, obsługi gospodarstwa domowego, kultury, a także poszukują e- usług, które odciążą ich od czaso- i pracochłonnych czynności 6. Usługi mają też istotną rolę do odegrania w budowaniu zrównoważonego rozwoju i zrównoważonej konsumpcji. Celem zrównoważonej produkcji i konsumpcji jest maksymalizacja wydajności i efektywności produktów, usług i inwestycji tak, aby zaspokoić dzisiejsze potrzeby społeczeństwa bez narażania zdolności przyszłych pokoleń do zaspokajania ich potrzeb 7. Jakość życia, dobrobyt i wzrost gospodarczy jeszcze do niedawna kojarzyły się z możliwością nieograniczonego zaspokajania potrzeb. Jednak coraz częściej uwaga konsumentów kierowana jest na konsekwencje takich zachowań i budowanie odpowiedzialności za realizowaną konsumpcję 8. 1 A. Olejniczuk-Merta A., Konsumpcja w innowacyjnej gospodarce, Konsumpcja i rozwój nr 1/2011, s Ibidem, s A. Dąbrowska, Konsument na rynku usług w Polsce, IBRKiK, Warszawa, 2013, s M. Bombol, A. Dąbrowska, Czas wolny. Konsument, rynek, marketing, K.E.Liber, Warszawa, Zobacz szerzej: Pięć megatrendów, które w najbliższej przyszłości zmienią zachowania nabywców, [dostęp r.]; Dąbrowska, Konsument na rynku usług w Polsce, IBRKiK, Warszawa, 2013, s A. Dąbrowska, op.cit., s Zrównoważona produkcja i konsumpcja pdf, srodowisko-europy-2014-czwarty-raportoceny/download&rct=j&frm=1&q=&esrc=s&sa=u&ei=m8htvmqoj4fzpzrwg OAN&ved=0CCAQFjAC&usg=AFQjCNE5d8Sl6RT_LQJAB7wHG-WvtKpG6A [dostęp r.] 8 A. Dąbrowska, op.cit., s. 43. Logistyka 991

2 Celem artykułu było ukazanie uwarunkowań oraz kierunków przemian i trendów zachodzących w ostatnim dziesięcioleciu w zakresie poziomu i struktury konsumpcji usług w Polsce w latach i krajach Unii Europejskiej w latach W szczególności, korzystając z danych wtórnych pochodzących z badań budżetów gospodarstw domowych w Polsce dokonano analizy cech gospodarstw domowych, które ponoszą na najwyższym i najniższym poziomie wydatki na dobra i usługi. Na podstawie danych pochodzących z badań ankietowych, przeprowadzonych w 2014 r. wśród 80 gospodarstw domowych zlokalizowanych w województwie kujawsko-pomorskim, dokonano analizy uwarunkowań (przyczyn) zmian w korzystaniu z usług. Istotną kwestią była analiza przeciętnych miesięcznych wydatków przeznaczanych na dobra i usługi w gospodarstwach domowych w Polsce. Na podstawie podanych pochodzących z Europejskiego Urzędu Statystycznego Eurostat dokonano analizy udziału końcowych wydatków na dobra i usługi w wydatkach ogółem oraz tendencje ich zmian. Podczas analiz dotyczących krajów Unii Europejskiej nie uwzględniono Chorwacji, z uwagi na brak zgromadzonych danych dla tego kraju. W celu lepszego zobrazowania uzyskanych wyników badań posłużono się metodą opisową, porównawczą i graficzną, obliczono wskaźniki struktury, natężenia i dynamiki. Determinanty konsumpcji usług Procesy integracji i globalizacji w istotny sposób współtworzą nowe uwarunkowania funkcjonowania gospodarstw domowych i konsumentów 9. Procesy te są dominujące w otoczeniu współczesnego konsumenta, przyczyniają się również do stworzenia tzw. europejskiej kultury konsumpcji 10. Są one efektem rozwoju poziomu życia społeczeństw i jakościowych przemian w spożyciu, polegających na przechodzeniu od niższych do wyższych form i sposobów konsumpcji, oszczędzających czas wolny konsumenta, przyczyniających się do lepszej kondycji i zdrowia. Współczesna konsumpcja dóbr i usług determinowana jest szeregiem nowych czynników: demograficznych (spadek przyrostu naturalnego, migracja, starzenie się społeczeństwa, wydłużenie długości życia ludności, przeobrażenia w funkcjonowaniu rodziny, rozpad jej tradycyjnej struktury, wzrost aktywności kobiet, rola dzieci w podejmowaniu decyzji zakupu itp.), kulturowych (nowe wartości i cele konsumpcji, wzrost wymagań i zmiana preferencji konsumentów, etyka i indywidualizm w konsumpcji, zmiana mentalności i świadomości konsumenckiej, wzrost znaczenia jakościowych aspektów spożycia, wzrost znaczenia czasu wolnego), technologicznych (rozwój różnych form komunikacji, nowe formy sprzedaży, ekologiczne nastawienie producentów i konsumentów), ekonomicznych (wzrost konkurencji, zmiana tempa wzrostu gospodarczego, zmiana siły nabywczej ludności, polaryzacja dochodów, rozwój własności prywatnej) 11. W literaturze przedmiotu wśród czynników, które wpływają na konsumpcję dóbr i usług są wymieniane przede wszystkim ekonomiczne, społeczne, demograficzne, kulturowe, psychologiczne 12. W tabeli 1 przedstawiono cechy polskich gospodarstw domowych ponoszących wydatki na dobra i usługi w 2013 roku. Na podstawie uzyskanych zestawień wynika można wnioskować, że uwarunkowania dochodowe oraz społeczno-demograficzne istotnie różnicują poziom wydatków przeznaczanych na konsumpcję zarówno dóbr, jak i usług. Na żywność, napoje oraz odzież i obuwie największe wydatki są ponoszone przez gospodarstwa domowe emerytów i pracujących na własny rachunek, bez osób niepełnosprawnych, w największych miastach, w województwie mazowieckim, o najwyższych dochodach, oraz małżeństwa bez dzieci lub z 1 dzieckiem. Z kolei wydatki na najniższym poziomie są ponoszone przez gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach robotniczych, rolników lub rencistów, z osobami niepełnosprawnymi, na wsiach i w 9 E. Kieżel (red.), Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, PWE, Warszawa, 2010, s K. Mazurek-Łopacińska, Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej, w: Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red, Z. Kędzior, K. Karcz, Akademia Ekonomiczna, Katowice 2001, s A. Kusińska, Zachowania polskich konsumentów na rynku w latach dziewięćdziesiątych, w: Rynek i konsumpcja w transformowanej gospodarce, red. F. Misiąg, IRWiK, Warszawa 2000, s E. Kieżel, op. cit., s. 104, M. Janoś-Kresło, B. Mróz, Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, SGH w Warszawie, Warszawa 2006, s Logistyka

3 Odzież i obuwie Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki Żywność i napoje bezalkoholowe województwie wielkopolskim i podkarpackim, o najniższych dochodach oraz małżeństwa z 3 dzieci i więcej (tab. 1). Tabela 1. Cechy polskich gospodarstw domowych ponoszących wydatki na żywność, napoje, używki oraz odzież i obuwie w 2013 roku. Cechy gospodarstw domowych ponoszących wydatki Wydatki na najwyższym poziomie w zł na najniższym poziomie w zł Gospodarstwa domowe emerytów (324,78), w grupie kwintalowej V, (364,75), małżeństwa bez dzieci (359,11), bez osób niepełnosprawnych (267,23), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (311,90), w województwie mazowieckim (288,00). rachunek (31,28) i pracowników na stanowiskach nierobotniczych (31,27), w grupie kwintalowej V (49,30), małżeństwa bez dzieci (43,15), bez osób niepełnosprawnych (28,24), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (40,50), w województwie mazowieckim (33,75). rachunek (85,29), w grupie kwintalowej V (110,18), małżeństwa z 1 dzieckiem na utrzymaniu (79,55), bez osób niepełnosprawnych (59,00), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (89,71), w województwie mazowieckim (74,10). robotniczych (225,07), w grupie kwintalowej I (186,93), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (191,91), z osobami niepełnosprawnymi (254,43), na wsiach (247,38), w województwie wielkopolskim (241,75). Gospodarstwa domowe rolników (18,35), w grupie kwintalowej I (14,41), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (13,11), z osobami niepełnosprawnymi (24,03), na wsiach (21,90), w województwie podkarpackim (19,24). Gospodarstwa domowe rencistów (27,38), w grupie kwintalowej I (23,89), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (42,59), z osobami niepełnosprawnymi (35,39), na wsiach (43,44), w województwie wielkopolskim (42,98). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa, [data pobrania: ]. Analizując dane zawarte w tabeli 2, w której szczegółowo przedstawiono cechy polskich gospodarstw domowych konsumujących usługi, można wyciągnąć kilka istotnych wniosków. Wydatki finansowe związane z użytkowaniem mieszkania oraz ze zdrowiem, transportem, łącznością, rekreacją i kulturą, edukacją i korzystaniem z restauracji i hoteli, na najwyższym poziomie są ponoszone przez gospodarstwa domowe emerytów, pracowników na stanowiskach nierobotniczych lub pracujących na własny rachunek, w największych miastach, o największych dochodach, bez osób niepełnosprawnych, w województwie mazowieckim oraz małżeństwa bez dzieci. Jedynie na edukację najwięcej wydają małżeństwa z dwojgiem dzieci oraz na restauracje i hotele małżeństwa z jednym dzieckiem. Z kolei wydatki na usługi na najniższym poziomie są ponoszone przez gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach robotniczych, rolników i rencistów, na wsiach, o najniższych dochodach, z osobami niepełnosprawnymi, w województwach lubelskim, warmińsko-mazurskim, podkarpackim i świętokrzyskim, czyli regionach o najniższym rozwoju gospodarczym i poziomie życia, oraz małżeństwa z 3 dzieci i więcej. W zakresie wydatków ponoszonych na transport występują pewne odstępstwa, gdyż najmniej wydają na zaspokojenie potrzeb w tym zakresie mieszkańcy miasteczek do 20 tys. mieszkańców oraz gospodarstwa domowe zlokalizowane w województwie zachodniopomorskim. Nieco inne są również cechy gospodarstw domowych zaspokajających potrzeby w zakresie edukacji, gdyż na ten cel najniższe wydatki są ponoszone przez gospodarstwa domowe emerytów oraz małżeństwa bez dzieci (tab. 2). Na podstawie przeprowadzonych badań ankietowych wśród gospodarstw domowych zlokalizowanych w województwie kujawsko-pomorskim stwierdzono, iż w co trzecim gospodarstwie domowym (31% ogółu) poziom wydatków na konsumpcję usług w ciągu ostatnich pięciu lat wzrósł, a w co drugim gospodarstwie pozostał bez zmian (46%). Tylko 9% ogółu gospodarstw domowych zdeklarowało, że poziom wydatków na usługi zmalał. Wzrosły wydatki ponoszone na transport oraz użytkowanie mieszkania i nośniki energii, a zmalały ponoszone na łączność. Logistyka 993

4 Restauracje i hotele Edukacja Rekreacja i kultura Łączność Transport Zdrowie Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Tabela 2. Cechy polskich gospodarstw domowych ponoszących wydatki na mieszkanie i usługi w 2013 roku. Cechy gospodarstw domowych ponoszących wydatki Wydatki na najwyższym poziomie w zł na najniższym poziomie w zł Gospodarstwa domowe emerytów (286,07), w grupie kwintalowej V (358,33), małżeństwa bez dzieci (317,08), bez osób niepełnosprawnych (226,34), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (321,15), w województwie mazowieckim (260,34). nierobotniczych (69,23), w grupie kwintalowej V (102,12), małżeństwa bez dzieci (73,86), bez osób niepełnosprawnych (52,59), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (72,30), w województwie mazowieckim (62,87). Gospodarstwa domowe emerytów (101,92), w grupie kwintalowej V (102,36), małżeństwa bez dzieci (98,00), z osobami niepełnosprawnymi (63,27), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (95,13), w województwie mazowieckim (73,67). rachunek (150,11), w grupie kwintalowej V (224,05), małżeństwa bez dzieci (151,91), bez osób niepełnosprawnych (111,44), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (177,26), w województwie mazowieckim (138,34). rachunek (68,25) i pracowników na stanowiskach nierobotniczych (68,32), w grupie kwintalowej V (89,26), małżeństwa bez dzieci (70,02), bez osób niepełnosprawnych (57,10), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (83,16), w województwie mazowieckim (64,23). nierobotniczych (110,04), w grupie kwintalowej V (158,96), małżeństwa bez dzieci (94,28), bez osób niepełnosprawnych (75,56), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (150,12), w województwie mazowieckim (105,70). nierobotniczych (27,04), w grupie kwintalowej V (28,68), małżeństwa z 2 dzieci na utrzymaniu (25,38), bez osób niepełnosprawnych (14,48), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (38,57), w województwie mazowieckim (28,33). rachunek (54,40), w grupie kwintalowej V (78,75), małżeństwa z 1 dzieckiem na utrzymaniu (42,63), bez osób niepełnosprawnych (34,82), w miastach o liczbie mieszkańców 500 tys. i więcej (84,04), w województwie mazowieckim (52,05). Gospodarstwa domowe rolników (146,36), w grupie kwintalowej I (114,69), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (120,33), z osobami niepełnosprawnymi (200,49), na wsiach (173,94), w województwie lubelskim (166, 07). robotniczych (35,97), w grupie kwintalowej I (21,97), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (32,85), z osobami niepełnosprawnymi (39,54), na wsiach (41,77), w województwie warmińsko-mazurskim (39,25) i wielkopolskim (39,28). robotniczych (28,43), w grupie kwintalowej I (20,28), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (21,71), bez osób niepełnosprawnych (51,25), na wsiach (41,01), w województwie warmińsko-mazurskim (43,67) i podkarpackim (43,91). Gospodarstwa domowe rencistów (39,89), w grupie kwintalowej I (42,18), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (67,06), z osobami niepełnosprawnymi (70,92), w miastach o liczbie mieszkańców poniżej 20 tys. (82,41), w województwie zachodniopomorskim (68,83). Gospodarstwa domowe rolników (37,97), w grupie kwintalowej I (30,46), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (35,72), z osobami niepełnosprawnymi (46,33), na wsiach (41,91), w województwie podkarpackim (41,90). Gospodarstwa domowe rolników (37,94), w grupie kwintalowej I (27,93), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (59,46), z osobami niepełnosprawnymi (47,21), na wsiach (48,69), w województwie świętokrzyskim (47,26). Gospodarstwa domowe emerytów (2,43), w grupie kwintalowej I (4,06), małżeństwa bez dzieci (5,89), z osobami niepełnosprawnymi (5,77), na wsiach (7,12), w województwie podkarpackim (6,56). Gospodarstwa domowe rolników (13,01), w grupie kwintalowej I (11,04), małżeństwa z 3dzieci i więcej na utrzymaniu (24,38), z osobami niepełnosprawnymi (16,11), na wsiach (17,02), w województwie warmińsko-mazurskim (14,40). Źródło: opracowanie własne na podstawie: Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa, [data pobrania: ]. Istotnymi czynnikami, które w ostatnich pięciu latach wpłynęły na zmiany w wydatkach ponoszonych na usługi są ceny, dochody, większy wybór usług na rynku, zmiany upodobań, obecny kryzys gospodarczy, większy nacisk na gromadzenie oszczędności. I tak też w badanych gospodarstwach domowych w województwie kujawsko-pomorskim, okazało się, że zmiany w wydatkach ponoszonych na użytkowanie mieszkania i nośniki energii, usługi zdrowotne i medyczne, transport i edukację spowodowane były w 994 Logistyka

5 Wyszczególnienie Wydatki Żywność i napoje bezalkoholowe Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe i narkotyki Odzież i obuwie Użytkowanie mieszkania i nośniki energii Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego Zdrowie Transport Łączność Rekreacja i kultura Edukacja Restauracje i hotele głównej mierze wzrostem (lub spadkiem) cen za te usługi, z kolei zmiany w wydatkach ponoszonych na łączność ewolucją upodobań, a na rekreację i kulturę wzrostem dochodów 13. Trendy i kierunki przemian konsumpcji usług Zasadniczą rolę w osiąganiu określonego poziomu życia odgrywa poziom konsumpcji dóbr żywnościowych i nieżywnościowych, lecznictwo oraz sposób spędzania czasu wolnego 14. Z kolei środki służące do zaspokajania potrzeb, a więc ilość i jakość spożywanej żywności, usług zdrowotnych, edukacyjnych, transportowych oraz związanych ze spędzaniem czasu wolnego wpływają na stopniową poprawę poziomu i jakości życia, co przejawia się we wzroście zdrowotności i długości życia ludzi. Tabela 3. Przeciętne miesięczne wydatki na dobra i usługi w zł na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach ,49 184,77 17,98 33,10 107,21 35,59 26,63 59,56 21,05 40,08 8,61 8, ,70 195,08 19,01 34,28 140,78 34,05 35,07 63,02 32,50 47,04 10,51 12, ,30 194,10 18,85 35,00 135,64 34,28 34,72 61,49 36,67 47,25 9,07 12, ,81 202,11 19,99 40,18 146,94 37,96 36,57 65,30 38,36 53,20 10,44 14, ,95 215,77 21,84 46,28 149,14 44,80 40,02 75,46 40,66 61,54 11,13 15, ,27 231,14 23,81 49,76 170,80 49,38 43,68 91,08 42,98 71,86 11,28 18, ,68 240,08 26,06 49,93 188,03 51,51 47,90 92,74 43,47 76,35 11,44 20, ,44 246,14 26,94 52,35 199,88 51,19 47,42 94,78 43,43 79,80 12,75 22, ,12 254,13 27,41 51,77 210,34 49,05 50,41 97,03 42,59 81,81 12,48 24, ,78 263,85 28,46 51,69 213,77 50,35 52,68 102,92 41,90 85,55 12,41 29, ,70 264,36 27,30 53,72 220,56 49,67 53,94 102,38 54,69 69,22 12,53 30,64 Is dla 2013 r. 2004r.=100% Udział wydatków w wydatkach ogółem ,9 2,6 5,1 20,8 4,7 5,1 9,6 5,2 6,5 1,2 2,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa, [data pobrania: ]. Obserwując i analizując wydatki na dobra i usługi ponoszone przez gospodarstwa domowe w Polsce można zaobserwować, że sukcesywnie wzrasta ich poziom. Niewątpliwie jednym z podstawowych uwarunkowań tego wzrostu jest podnoszenie się poziomu cen nabywanych dóbr i usług oraz wzrost 13 Badania własne przeprowadzone wśród 80-ciu gospodarstwach domowych w województwie kujawsko-pomorskim w 2014 r. pt. Uwarunkowania zmian poziomu i struktury konsumpcji usług w gospodarstwach domowych. 14 F. Bylok, Przemiany społecznego znaczenia konsumpcji we współczesnym społeczeństwie, Annales. Etyka w życiu gospodarczym, Vol. 9, nr 1, 2006, s. 212, pdf [dostęp r.]. Logistyka 995

6 uzyskiwanych dochodów. W 2013 roku 1 członek gospodarstwa domowego miesięcznie wydawał na konsumpcję średnio 1061,70 zł, o 53% więcej niż w 2004 roku. Najwięcej gospodarstwa domowe w Polsce przeznaczają na żywność (w 2013 r. 264,36 zł) oraz na użytkowanie mieszkania i nośniki energii (220,56 zł), najmniej na zaspokajanie potrzeb związanych z edukacją (12,53 zł) oraz na korzystanie z restauracji i hoteli (30,64 zł). W porównaniu do 2004 roku największy, bo 1,5 krotny wzrost nastąpił w zakresie wydatków ponoszonych na restauracje i hotele, oraz łączność (o 68%) i transport (o 62%), najmniejszy z kolei w zakresie wydatków na edukację, zaledwie o 19% (tab. 3). Na podstawie danych gromadzonych przez Eurostat w krajach Unii Europejskiej można zwrócić uwagę na pewne różnice w strukturze udziału wydatków na dobra, a przede wszystkim usługi w wydatkach ogółem. Najnowsze dane pokazują, że w gospodarstwach domowych w Unii Europejskiej największy udział w strukturze wydatków stanowią wydatki ponoszone na użytkowanie mieszkania i nośniki energii, aż 24,1%, przy czym jest najmniejszy na Malcie (11,9%), a największy w Danii (29,3%). W strukturze wydatków końcowych ponoszonych na konsumpcję, spośród analizowanych usług, największy udział stanowią wydatki na transport (13,0%), rekreację i kulturę (8,7%) oraz restauracje i hotele (8,5%), a najmniejszy: wydatki ponoszone na edukację (1,1%), komunikację (2,6%) oraz zdrowie (3,7%) (tab. 4). Kraje Unii Europejskiej pod względem struktury wydatków ponoszonych na dobra i usługi są istotnie zróżnicowane. Największe różnice pomiędzy krajami występują odnośnie konsumpcji napojów alkoholowych, tytoniu i narkotyków (V s =40,8%), a wśród usług w zakresie poziomu zaspokajania potrzeb związanych z edukacją (V s =59,5%) oraz wydatkami za korzystanie z restauracji i hoteli (V s =48,1%) (tab. 4). Tabela 4. Udział końcowych wydatków na dobra i usługi w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w 2012 r. w % w krajach Unii Europejskiej (EU-27). EU (27 V Wyszczególnienie Poland Min Max s w countries) % Żywność i napoje bezalkoholowe 13 18,5 8,3 (Luxembourg) 27,5 (Romania) 29,6 Napoje alkoholowe, tytoń i narkotyki 3,6 6,3 2,8 (Italy) 9,6 (Czech Republic) 40,8 Odzież i obuwie 5,2 4,4 2,7 (Hungary) 7 (Italy) 23,3 Mieszkanie, woda, prąd, gaz i inne 24,1 23,1 11,9 (Malta) 29,3 (Denmark) 17,2 Meble, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa 5,6 4,5 4,0 (Latvia) 7,3 (Bulgaria) 17,1 domowego Zdrowie 3,7 4,6 1,6 (United Kingtom) 6,4 (Greece) 30,7 Transport 13 10,2 7,7 (Slovakia) 19,1 (Luxembourg) 17,7 Komunikacja 2,6 2,7 1,7 (Luxembourg) 5,7 (Bulgaria) 30,1 Rekreacja i kultura 8,7 7,9 5,6 (Greece) 11,2 (Finland) 19,4 Edukacja 1,1 1,2 0,3 (Sweden) 3,6 (Ireland) 59,5 Restauracje i hotele 8,5 2,9 2,8 (Lithuania) 16,8 (Malta) 48,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu /tgm/refreshtableaction.do;jsessionid=9ea7d07d30deb19be14e2ff74122b0088a1f e34mbxesaxa Sc40LbNiMbxeNbN0Ke0?tab=table&plugin=1&pcode=tsdpc520&language=en [data pobrania: ]. O ile przedstawione tendencje we wzroście wydatków na dobra i usługi wartościowo mogą budzić pewne wątpliwości, gdyż wzrost ten z jednej strony może być spowodowany wzrostem cen i zarazem kosztów ponoszonych za te usługi, a także wzrostem dochodów ludności, to przedstawianie tendencji we wzroście lub spadku udziału wydatków na dobra i usługi, może być bardziej miarodajną informacją w zakresie zmian zachodzących w konsumpcji. W latach w krajach UE wzrost udziału wydatków w wydatkach końcowych ogółem nastąpił w zakresie zaspokajania potrzeb związanych z użytkowaniem mieszkania (o 15%), ze zdrowiem (o 12%) oraz edukacją (o 10%). Z kolei relatywnie największy spadek udziału w wydatkach ogółem zaobserwowano w przypadku wydatków na odzież i obuwie (spadek o 13%), na meble, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego (o 12%) oraz na rekreację i kulturę (o 9%) (tab. 5). 996 Logistyka

7 Tabela 5. Tendencje zmian udziału końcowych wydatków na dobra i usługi w wydatkach ogółem w gospodarstwach domowych w % w 2012 r. (2002=100%) w krajach Unii Europejskiej (EU-27). I s dla 2012 Wyszczególnienie r. (2002=100) Poland Min Max Żywność i napoje bezalkoholowe (Latvia) 106 (Portugal) Napoje alkoholowe, tytoń i narkotyki (Luxembourg) 134 (Cyprus) Odzież i obuwie (Czech Republik) 110 (Lithuania) Mieszkanie, woda, prąd, gaz i inne (Bulgaria) 150 (Greece) Meble, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa (Ireland) 162 (Bulgaria) domowego Zdrowie (Netherlands) 250 (Romania) Transport (Cyprus) 162 (Latvia) Komunikacja (Finland) 193 (Greece) Rekreacja i kultura (Greece) 177 (Bulgaria) Edukacja (Estonia) 225 (Luxembourg) Restauracje i hotele (Slovakia) 124 (Estonia) Źródło: opracowanie własne na podstawie Eurostatu Action.do;jsessionid=9ea7d07d30deb19be14e2ff74122b0088a1f e34MbxeSaxaSc40LbNiMbxeNb N0Ke0?tab=table&plugin=1&pcode=tsdpc520&language=en [data pobrania: ]. W Polsce tendencje zmian zachodzących w strukturze ponoszonych wydatków kształtują się nieco inaczej niż w krajach Unii Europejskiej ogółem. Przykładowo, podczas gdy średnio w Unii Europejskiej udział wydatków na żywność utrzymuje się w ostatnim dziesięcioleciu na podobnym poziomie to w Polsce spadł o 15%. Odwrotnie z kolei jest w przypadku udziału wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii, gdyż w Polsce wartość ta utrzymuje się na podobnym poziomie, z kolei we Wspólnocie wzrósł o 15%. W Polsce w ostatnich latach największy wzrost udziału wydatków w wydatkach ogółem zaobserwowano w zakresie poziomu zaspokajania potrzeb związanych ze zdrowiem (o 18%) transportem (o 12%) oraz rekreacją i kulturą (o 8%), a największy spadek udziału wydatków w wydatkach ogółem miał miejsce w przypadku komunikacji (o 10%) i edukacji (o 8%) (tab. 5). Podsumowanie Zmienność roli usług w ostatnich latach jest konsekwencją przemian o charakterze demograficznym, społecznym, gospodarczym, technologicznym i politycznym, co związane jest z trendami rozwoju gospodarki światowej. Następuje rozwój usług związanych z wypoczynkiem, rozrywką i turystyką i transportem. Bodźcem tych zmian są aspiracje ludzi, którzy domagają się poszerzenia zakresu usług edukacyjnych i kulturalnych. Konsumenci zmieniają swoje zachowania na rynku dóbr i usług pod wpływem różnych uwarunkowań. Znaczenie roli usług, a szczególności poziomu wydatków ponoszonych na usługi wynika równocześnie z posiadanych dochodów, a także cech społeczno-demograficznych konsumentów usług. Obecny poziom i struktura konsumpcji usług w Polsce dzięki zmianom, które miały miejsce w ostatnim dziesięcioleciu, są coraz bardziej zbliżone do krajów o ugruntowanym usługowym modelu gospodarki. Jednak różnice pomiędzy Polską a krajami europejskimi o wysokim poziomie życia i rozwoju gospodarczym są nadal widoczne. Następuje rozwój usług związanych z wypoczynkiem, transportem, zdrowiem czy edukacją, jednak tendencje zachodzących zmian i ich poziom jest różny w różnych krajach europejskich, a głównym tego powodem są uwarunkowania dochodowe. Proces zmian na rynku usług rozpoczął się i jest nieodwracalny. Wzrost dochodów ludności oraz poziomu i jakości życia jest impulsem do ewolucji zachowań konsumenta i konsumpcji. Globalizacja, rozwój nowoczesnych technologii, możliwość korzystania z Internetu, zmiany w wypełnianiu czasu wolnego, rynek nasycony produktami i oferowanymi usługami są bodźcami, które wpływają na tworzenie Logistyka 997

8 modelu współczesnego konsumenta. Z jednej strony poprzez intensywną konsumpcję usług przyczyniamy się do wzrostu gospodarczego, co jest korzystne dla kraju, z drugiej strony nadmierna konsumpcja nie prowadzi do zrównoważonego rozwoju i zrównoważonego poziomu życia, czyli na tyle oszczędnego, aby przyszłe pokolenia mogły żyć na podobnym poziomie w przyszłości. Rola konsumenta w kształtowaniu gospodarek krajów i ochrony środowiska jest coraz większa i dlatego niezmiernie ważna jest edukacja racjonalności podejmowanych decyzji oraz podniesienia świadomości ekologicznej ludności w zakresie zrównoważonego korzystania z usług. Streszczenie Celem artykułu było ukazanie uwarunkowań oraz kierunków przemian i trendów zachodzących w ostatnim dziesięcioleciu w zakresie poziomu i struktury konsumpcji usług w Polsce i w krajach Unii Europejskiej. W artykule dokonano analizy cech gospodarstw domowych, które ponoszą na najwyższym i najniższym poziomie wydatki na dobra i usługi, uwarunkowań zmian korzystania z usług oraz poziomu i struktury wydatków. Stwierdzono, że zmienność roli usług w ostatnich latach jest konsekwencją przemian o charakterze demograficznym, społecznym i gospodarczym. Następuje rozwój usług związanych z wypoczynkiem, transportem, zdrowiem czy edukacją, jednak tendencje zachodzących zmian i ich poziom jest różny w różnych krajach europejskich. Modern consumption of services - determinants, trends and changes Abstract The purpose of the article was to show the conditions and directions of changes and trends in the last decade in terms of the level and structure of consumption of services in Poland and in the European Union. This article analyzes the characteristics of households with the highest and lowest spending on goods and services, conditions change the use of services and the level and structure of expenditure. It was found that the variability of the role of services in recent years is a consequence of demographic, social and economic changes. Followed by the development of services related to leisure, transport, health and education, but the trends of change and their level is different in various European countries. Literatura [1]. Bombol M., Dąbrowska A., Czas wolny. Konsument, rynek, marketing, K.E.Liber, Warszawa, [2]. Budżety gospodarstw domowych w 2013 r., 2014, GUS, Warszawa (i lata poprzednie). [3]. Bylok F., Przemiany społecznego znaczenia konsumpcji we współczesnym społeczeństwie, Annales. Etyka w życiu gospodarczym, Vol. 9, nr 1, 2006, s. 212, pdf [dostęp r.]. [4]. Dąbrowska A.: Konsument na rynku usług w Polsce, IBRKiK, Warszawa, [5]. 2b0088a1f e34MbxeSaxaSc40LbNiMbxeNbN0Ke0?tab=table&plugin=1&pcode=tsdpc520&l anguage=en [data pobrania: ]. [6]. Janoś-Kresło M., Mróz B., Konsument i konsumpcja we współczesnej gospodarce, SGH w Warszawie, Warszawa, [7]. Kieżel E. (red.), Konsument i jego zachowania na rynku europejskim, PWE, Warszawa, [8]. Kusińska A., Zachowania polskich konsumentów na rynku w latach dziewięćdziesiątych, w: Rynek i konsumpcja w transformowanej gospodarce, red. F. Misiąg, IRWiK, Warszawa [9]. Mazurek-Łopacińska K., Polscy konsumenci w drodze do Unii Europejskiej, w: Zachowania podmiotów rynkowych w Polsce a proces integracji europejskiej, red, Z. Kędzior, K. Karcz, Akademia Ekonomiczna, Katowice [10]. Olejniczuk-Merta A.: Konsumpcja w innowacyjnej gospodarce, Konsumpcja i rozwój nr 1/2011. [11]. Pięć megatrendów, które w najbliższej przyszłości zmienią zachowania nabywców, [dostęp r.]. [12]. Zrównoważona produkcja i konsumpcja pdf, srodowiskoeuropy-2014-czwarty-rapor-oceny/download&rct=j&frm=1&q=&esrc=s&sa=u&ei 998 Logistyka

9 =M8htVMqOJ4fZPZrwgOAN&ved=0CCAQFjAC&usg=AFQjCNE5d8Sl6RT_LQJAB7wHG- WvtKpG6A [dostęp r.] Logistyka 999