Nowe trendy demograficzne a zmiany w konsumpcji w Polsce

Transkrypt

1 Kamila Migdał-Najman Mirosław Szreder Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański Nowe trendy demograficzne a zmiany w konsumpcji w Polsce Większość obecnych dyskusji na temat konsekwencji zmniejszającej się liczby urodzeń i starzenia się polskiego społeczeństwa dotyczy sfery finansów publicznych, źródeł finansowania przyszłych emerytur oraz zmian na rynku pracy i w sferze edukacji. Wydaje się, że równie ważne dla twórców polityki gospodarczej i społecznej, a także dla producentów i konsumentów jest określenie, jak zmieniać się będą wielkość i struktura konsumpcji wraz z postępującymi zmianami demograficznymi w naszym kraju w perspektywie kilkunastu następnych lat. W opracowaniu tym koncentrujemy się przede wszystkim na trwałej, w horyzoncie kilkudziesięciu kolejnych lat, tendencji rosnącego udziału osób w wieku emerytalnym w całym społeczeństwie. Pragniemy wskazać najważniejsze spodziewane zmiany jakościowe w konsumpcji poszczególnych grup towarów i usług, wywołane zmianami w strukturze wieku populacji konsumentów. Ocena wpływu wieku konsumentów na wielkość i strukturę konsumpcji nie jest łatwa, gdyż oddziaływanie to realizuje się nie tylko w sposób bezpośredni (różne preferencje i wzorce konsumpcyjne dla różnych grup wieku), ale także w sposób pośredni (zmiany w rozkładzie dochodów konsumentów w różnych przedziałach wieku, zmiany w wielkości gospodarstwa domowego, a także zależne od wieku reakcje na nowe trendy rynkowe i zachowania społeczne). Istotne znaczenie, zwłaszcza w odniesieniu do wielkości przewidywanego na lata następne popytu konsumpcyjnego, przypisać należy czynnikom makroekonomicznym, od których silnie zależeć będzie siła nabywcza przyszłych płac i emerytur. Podstawowe pytanie, na które próbujemy odpowiedzieć w naszym badaniu, brzmi: Czy rosnący udział emerytów w populacji konsumentów będzie w stanie zrekompensować malejącą siłę nabywczą tej grupy osób, nie powodując znacznych zmian w strukturze konsumpcji w stosunku do dnia dzisiejszego? Ilu nas będzie młodszych i starszych? Na rysunku 1 przedstawiono strukturę społeczeństwa polskiego według wieku (piramidę wieku) w roku 2011 oraz prognozowane struktury dla lat 2020 i Widoczne są na nim te trendy demograficzne, które są powodem niepokoju zarówno jeśli chodzi o przyszłą liczbę ludności w Polsce (zastępowalność pokoleń), jak i możliwości finansowania wypłat rent i emerytur dla rosnącej grupy osób starszych przez bieżące składki zatrudnionych, których udział w całej populacji będzie malał. O ile obecnie na 100 emerytów przypada w naszym kraju 171 pracujących, o tyle w latach 2020 i 2030 wskaźnik ten zmniejszy się odpowiednio do 166 i To, że w całej populacji konsumentów osoby starsze będą miały coraz większy udział (por. tablica 1), spowodowane jest nie tylko niskim od wielu lat wskaźnikiem urodzeń, ale także rosnącą średnią długością życia 2. Dalej w artykule próbujemy pokazać, jak zmiany te mogą oddziaływać na sferę konsumpcji, szczególnie zaś w jakim stopniu będą one wpływać na kształtowanie się nowej struktury konsumpcji w stosunku do obecnej. 1 W roku 2050 wskaźnik ten wyniesie 99,4. Oznacza to, że liczba pracujących zrówna się wówczas z liczbą emerytów. Por. The 2012 Ageing Report. Economic and Budgetary Projections for 27 EU Member States ( ), European Economy 2012, No Prognozy demografów wskazują na to, że do roku 2030 średnia długość życia mężczyzn w Polsce wzrośnie z obecnych 71,7 do 76,4 lat, a kobiet z 80,1 do 83,5 lat. 2

2 Rysunek 1. Struktura polskiego społeczeństwa według wieku w 2011 r., 2020 r. i 2030 r. Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 3

3 Tablica 1. Struktura ludności według grup wiekowych w latach 2011, 2020 i 2030 Grupy wiekowe Liczba ludności w 2011 r. Prognoza liczby ludności w 2020 r. Prognoza liczby ludności w 2030 r. w tys. udział w % w tys. udział w % w tys. udział w % ,5 18, ,4 18, ,6 17, ,4 40, ,0 37, ,1 31, / ,3 24, ,6 22, ,2 26,2 60+/ ,2 16, ,9 22, ,1 25,2 Razem ,4 100, ,9 100, ,0 100,0 Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. W analizie przewidywanych zmian w konsumpcji spowodowanych starzeniem się społeczeństwa trzeba wziąć pod uwagę nie tylko liczbę konsumentów w poszczególnych przedziałach wieku i odpowiadające im wzorce konsumpcyjne, ale także siłę nabywczą poszczególnych grup konsumentów. Rosnącej liczbie osób przechodzących na emeryturę towarzyszyć będzie bowiem zmniejszanie się indywidualnej siły nabywczej, jako że emerytura stanowi przeciętnie jedynie 53% średniej płacy. Z tego powodu, na przykład w Niemczech, kraju mającym podobne do Polski problemy demograficzne, oczekuje się jedynie niewielkich zmian w strukturze konsumpcji w skali całej gospodarki, przy czym podkreśla się, że starzenie się społeczeństwa będzie miało silny wpływ na charakter popytu wewnątrz poszczególnych segmentów towarów i usług 3. Struktura konsumpcji gospodarstw domowych emerytów 3 C. Schaffnit-Chatterjee, How Will Senior Germans Spend Their Money? The Interplay of Demography, Growth and Changing Preferences, Deutsche Bank Reserach 2007, March. Na podstawie badania budżetów gospodarstw domowych GUS scharakteryzujemy najpierw specyfikę konsumpcji w gospodarstwach domowych emerytów na tle konsumpcji ogółem polskich gospodarstw domowych. Gospodarstwa domowe w Polsce charakteryzują się wysokim zróżnicowaniem ponoszonych wydatków na towary i usługi, i to zarówno w podziale na grupy społeczno-ekonomiczne (gospodarstwa pracowników: na stanowisku robotniczym i nierobotniczym, gospodarstwa rolników, gospodarstwa pracujące na własny rachunek, gospodarstwa emerytów i rencistów), jak i liczbę osób w gospodarstwie domowym (1, 2, 3, 4, 5+). W ten sposób można wyróżnić 30 typów gospodarstw domowych, z czego GUS nie publikuje danych dotyczących wydatków jednoosobowych gospodarstw rolników i pracujących na własny rachunek, ze względu na próbkowy (niewyczerpujący) charakter badania budżetów gospodarstw domowych. GUS rejestruje wydatki w 14 grupach towarów i usług. Są to wydatki na: żywność i napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, odzież i obuwie, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego, zdrowie, transport, łączność, rekreację i kulturę, edukację, restauracje i hotele, pozostałe towary i usługi, kieszonkowe i pozostałe wydatki. W Polsce najwyższy udział w strukturze wydatków ogółem gospodarstw domowych mają wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe (25%). W gospodarstwach emerytów udział ten wynosi 27,4% (por. tablica 2). Większy udział wydatków gospodarstw domowych emerytów w stosunku do gospodarstw domowych ogółem w 2011 r. obserwuje się również w ponoszonych wydatkach na użytkowanie mieszkania i nośników energii, zdrowie i wydatkach pozostałych 4. Weźmy pod uwagę 28 typów gospodarstw domowych 5 (podział ze względu na grupy społeczno-ekonomiczne i liczbę osób w gospodarstwie domowym), wśród których interesuje nas pięć typów gospodarstw domowych: E1 (jednoosobowe gospodarstwo emerytów), E2 (dwuosobowe gospodarstwo emerytów), E3, E4 i E5+ (pięcioosobowe i większe 4 Wydatki pozostałe: dary przekazane innym gospodarstwom domowym i instytucjom niekomercyjnym, niektóre podatki, w tym podatki od spadków i darowizn, podatki od nieruchomości, opłaty za wieczyste użytkowanie gruntu, zaliczki na podatek od dochodów osobistych oraz składek na ubezpieczenia społeczne płacone samodzielnie przez podatnika, pozostałe rodzaje wydatków nie przeznaczone bezpośrednio na cele konsumpcyjne, w tym straty pieniężne, odszkodowania za wyrządzone szkody. 5 Legenda do listy wyróżnionych typów gospodarstw domowych znajduje się pod tablicą 3. 4

4 Tablica 2. Struktura wydatków gospodarstw domowych ogółem i gospodarstw emerytów (w % wydatków ogółem) w 2011 r. Wyszczególnione wydatki gospodarstw domowych Struktura wydatków gospodarstw domowych ogółem (A) (B) w stosunku do (A) Struktura wydatków gospodarstw domowych emerytów (B) Żywność i napoje bezalkoholowe 25,0 27,4 Napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe 2,7 2,5 Odzież i obuwie 5,1 3,2 Użytkowanie mieszkania i nośników energii 20,7 24,6 Wyposażenie mieszkania i prowadzenie gospodarstwa domowego 4,8 4,7 Zdrowie 5,0 8,2 Transport 9,6 6,2 Łączność 4,2 4,0 Rekreacja i kultura 8,1 6,1 Edukacja 1,2 0,2 Restauracje i hotele 2,4 1,2 Pozostałe towary i usługi 5,2 4,8 Kieszonkowe 1,7 1,0 Wydatki pozostałe 4,3 5,9 Razem 100,0 x 100,0 Ź r ó d ł o: opracowanie własne na podstawie danych GUS. gospodarstwo emerytów). W tablicy 3 zaprezentowano ranking gospodarstw domowych ze względu na wydatki na wybrane grupy towarów i usług. Największe miesięczne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe na jedną osobę ponoszą jednoosobowe gospodarstwa pracowników na stanowisku nierobotniczym, wynoszą one średnio 409 zł (PNR1) (pierwsze miejsce w rankingu). Jednoosobowe gospodarstwo emerytów wydaje miesięcznie średnio 375,9 zł (drugie miejsce w rankingu), a dwuosobowe gospodarstwo emerytów 340 zł (ósme miejsce). Najniższe średnie miesięczne wydatki na żywność i napoje bezalkoholowe na jedną osobę odnotowano w pięcioosobowych i większych gospodarstwach rencistów (dwudzieste ósme miejsce). Analiza wydatków gospodarstw emerytów (w szczególności E1 i E2) wskazuje, że gospodarstwa te ze względu na wydatki, np. na zdrowie, znajdują się na wysokich miejscach w rankingu, a ze względu np. na transport wręcz odwrotnie. W celu analizy zróżnicowania badanych typów gospodarstw domowych ze względu na ich wydatki konsumpcyjne, uwzględniające 14 grup towarów i usług, zastosujemy analizę czynnikową. Umożliwia ona uproszczenie opisu wielowymiarowego zbioru danych poprzez redukcję liczy wymiarów, reprezentowanej przez wyróżnione czynniki. Graficzną prezentacją uzyskanego modelu jest mapa czynników przedstawiona na rysunku 2. Czynnik pierwszy (oś OX) na mapie jest definiowany głównie przez wydatki na żywność, napoje bezalkoholowe, napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie, łączność i wydatki pozostałe, w tym dary przekazane innym gospodarstwom. Czynnik drugi (oś OY) na mapie jest definiowany głównie przez wydatki na odzież i obuwie, transport, edukację i kieszonkowe. Im dane gospodarstwo domowe jest na mapie czynników bardziej przesunięte w prawo, tym charakteryzuje się wyższym poziomem wydatków na towary i usługi tworzące czynnik pierwszy. I analogicznie, im gospodarstwo domowe jest bardziej przesunięte w lewo, tym wielkość wydatków na wymienione wyżej grupy towarów i usług jest niższa. Podobnie na drugiej osi, im dane gospodarstwo jest wyżej na mapie, tym charakteryzuje się wyższym poziomem wydatków na odzież i obuwie, transport, edukację i kieszonkowe. Im gospodarstwo domowe jest na mapie niżej, tym wydatki na wymienione grupy są niższe. Uzyskana konfiguracja punktów na mapie czynników wskazuje na wyraźne zróżnicowanie wielkości poniesionych wydatków na grupy towarów i usług konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w Polsce w 2011 roku. Gospodarstwami domowymi, które charakteryzują się wysokim poziomem wydatków na towary i usługi wyróżnione przez czynnik pierwszy, są: jednoosobowe gospodarstwo pracowników na stanowisku nierobotniczym 5

5 Gospodarstwo domowe żywność i napoje bezalkoholowe Tablica 3. Ranking gospodarstw domowych według wydatków na wybrane grupy towarów i usług konsumpcyjnych napoje alkoholowe, wyroby tytoniowe Grupa wydatków na towary i usługi użytkowanie mieszkania i nośniki energii zdrowie transport odzież i obuwie PNR E REN WR R PR PNR E PR R WR REN PNR E R PR PNR WR REN E R PNR PR WR REN E PR REN Legenda: PR gospodarstwo pracowników na stanowiskach robotniczych, PNR gospodarstwo pracowników na stanowiskach nierobotniczych, R gospodarstwo domowe rolników, WR gospodarstwo domowe pracujących na własny rachunek, REN gospodarstwo domowe rencistów. Cyfry: 1, 2, 3, 4, i 5+ oznaczają liczbę osób w gospodarstwie domowym (np. R3 trzyosobowe gospodarstwo rolników). Ź r ó d ł o: opracowanie własne. Rysunek 2. Konfiguracja gospodarstw domowych na płaszczyźnie wyznaczona przez pierwszy i drugi czynnik Ź r ó d ł o: opracowanie własne. 6

6 (PNR1), jednoosobowe gospodarstwo pracowników na stanowisku robotniczym (PR1), jednoosobowe gospodarstwo emerytów (E1), jednoosobowe gospodarstwo rencistów (REN1), dwuosobowe gospodarstwo pracujące na własny rachunek (WR2), dwuosobowe gospodarstwo pracowników na stanowisku nierobotniczym (PNR2), a także dwuosobowe gospodarstwo emerytów (E2). Do gospodarstw domowych, które wydają najwięcej na towary i usługi wyróżnione przez czynnik drugi, należą: jednoosobowe gospodarstwo pracowników na stanowisku nierobotniczym (PNR1), dwuosobowe, trzyosobowe i czteroosobowe gospodarstwo pracowników na stanowisku nierobotniczym (PNR2, PNR3, PNR4) oraz trzyosobowe i czteroosobowe gospodarstwo pracujące na własny rachunek (WR3, WR4). Gospodarstwa emerytów, zwłaszcza jednoosobowe (E1) i dwuosobowe (E2), należą do tej grupy gospodarstw, które charakteryzują się wysokim średnim miesięcznym poziomem wydatków na osobę na: żywność i napoje bezalkoholowe, użytkowanie mieszkania i nośniki energii, zdrowie i wydatki pozostałe. Nieco niższy jest poziom wydatków na napoje alkoholowe i wyroby tytoniowe oraz łączność. Gospodarstwa te wydają zdecydowanie mniej od innych gospodarstw domowych na odzież i obuwie, transport, edukację i tzw. kieszonkowe. Więcej emerytów, ale mniejszy ich dochód Załóżmy, że ukształtowane wzorce konsumpcji osób w wieku emerytalnym nie zmienią się. Zmieni się natomiast liczba tych osób, ich udział w populacji konsumentów ogółem, a także ich siła nabywcza w stosunku do tej, jaką obecnie posiadają jako osoby uzyskujące dochody z pracy. Warto więc postawić pytanie, co przeważy. Czy rosnąca liczba emerytów zrekompensuje ich mniejsze dochody i rynek będzie musiał się w większym stopniu dostosować do gustów osób starszych? Odpowiedzią na to pytanie są wykonane przez nas prognozy i symulacje zawarte w tablicy 4. Poddaliśmy analizie sumę dochodów dwóch grup konsumentów: osób w wieku produkcyjnym, które pracują i uzyskują z tego tytułu wynagrodzenie, oraz osób w wieku emerytalnym, których dochód stanowi otrzymywane świadczenie emerytalne. Sumy dochodów obliczyliśmy jako iloczyny liczby osób w każdej z tych grup i odpowiedniej średniej płacy lub emerytury. Kierując się prognozami GUS, w kolejnych wierszach tablicy 4 podaliśmy przewidywane liczby osób zatrudnionych oraz emerytów dla lat 2020 i Nie podjęliśmy się zadania prognozowania przyszłych średnich płac i emerytur w tak długim horyzoncie czasowym, a jedynie określiliśmy kilka najbardziej prawdopodobnych relacji średniej emerytury do średniej płacy. W roku 2011 stosunek średniej emerytury do średniej płacy wyniósł 53%. Według danych Komisji Europejskiej 6 relacja ta zmniejszy się o 3 4 pkt proc. w roku 2020 i o kolejne 6 7 pkt proc. w roku Dla każdego z podanych lat wykonaliśmy po dwa warianty symulacji, przyjmując dla roku 2020 wskaźnik średniej emerytury do średniej płacy równy 50% oraz 49%, a dla roku % oraz 42%. W symulacjach tych nie ulega zmianie średnia płaca, a jedynie wspomniana wyżej relacja (oraz liczba osób pracujących i pobierających emerytury). Celem tych symulacji jest wskazanie, jak będzie się zmieniać znaczenie na rynku każdej z tych dwu grup konsumentów, tj. udział w sile nabywczej ogółem emerytów oraz osób pracujących. W roku 2011 na każde 100 zł dochodu ogółem konsumentów 80,40 zł stanowiły dochody pracujących, a 19,60 zł dochody emerytów. Z symulacji zamieszczonych w tablicy 4 wynika, że w kolejnych latach względna siła nabywcza emerytów będzie rosła, ale niezbyt szybko. I tak, w 2020 r. na każde 100 zł dochodu, który skierowany może zostać na rynek, od 76,40 zł do 76,80 zł pochodzić będzie od osób pracujących, a od 23,20 zł do 23,60 zł od osób w wieku emerytalnym. W 2030 r. będzie to odpowiednio: 75,80 zł 76,70 zł oraz 23,30 zł 24,20 zł. Oznacza to, że w ogólnej wielkości popytu konsumpcyjnego coraz większe znaczenie odgrywać będzie dochód osób w wieku emerytalnym. Zmiany te następować będą jednak powoli, a ich skala nie będzie duża w perspektywie następnych 17 lat. Rosnącej liczbie emerytów towarzyszyć bowiem będzie zmniejszająca się relacja przeciętnej emerytury do średniej płacy. Zmniejszenie dochodów u liczebnie dużej grupy konsumentów spowoduje jednak zmiany w strukturze zakupów (por. tablica 2). Mniejszych wydatków należy się spodziewać m.in. na odzież, na transport (w tym na utrzymanie własnego samochodu), na posiłki w restauracjach. Nie dojdzie naszym zdaniem do sytuacji, w której rynek będzie musiał się w radykalnie większym stopniu niż obecnie dostosować do gustów emerytów. Jednak w poszczególnych grupach towarów i usług potrzeby osób starszych będą musiały w przyszłości być uwzględnione w większym stopniu. Dotyczyć to może zarówno produktów żywnościowych, wymagających większego niż obecnie dostosowania do gustów i potrzeb emerytów, jak i towarów trwałego użytku, których obsługa uwzględniać będzie typowe oczekiwania osób starszych, np. brak konieczności głębokiego pochylania się, wyraźne oznakowanie przycisków, prostota w obsłudze. 6 The 2012 Ageing Report. Economic and Budgetary..., jw. 7 Malejąca relacja przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy w latach przyszłych nie powinna dziwić. Już obecnie bowiem przyznawane na podstawie nowych zasad świadczenia z ZUS są wyraźnie niższe od emerytur uzyskanych na podstawie starych zasad (por. np. B. Marczuk, Emerytury będą coraz niższe, Rzeczpospolita, ). 7

7 Tablica 4. Prognozy liczby emerytów i pracujących oraz sumy ich dochodów Wyszczególnienie Pracujący 18 59/64* Emeryci 60+/ rok Wskaźnik przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy 53% Przeciętna miesięczna płaca w zł 3 399, ,0 Liczba osób , ,0 Suma dochodów w zł , , rok Wskaźnik przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy 50% Przeciętna miesięczna płaca w zł 3 399, ,8 Liczba osób , ,0 Suma dochodów w zł , , rok Wskaźnik przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy 49% Przeciętna miesięczna płaca w zł 3 399,5 665,8 Liczba osób , ,0 Suma dochodów w zł , , rok Wskaźnik przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy 44% Przeciętna miesięczna płaca w zł 3 399, ,8 Liczba osób , ,0 Suma dochodów w zł , , rok Wskaźnik przeciętnej emerytury do przeciętnej płacy 42% Przeciętna miesięczna płaca w zł 3 399, ,8 Liczba osób , ,0 Suma dochodów w zł , ,0 *Liczba pracujących w 2020 r. i 2030 r. została oparta na prognozach liczby ludności opracowanych przez GUS i przyjętym założeniu, że wskaźnik zatrudnienia (mężczyźni w wieku lata, kobiety w wieku lat) w latach 2020 i 2030 będzie na poziomie wskaźnika zatrudnienia z 2011 r. i wynosi 60,3%. Ź r ó d ł o: opracowanie własne. Jednak także to zjawisko, choć wydaje się oczywiste, nie musi się pojawiać w tempie tak szybkim jak proces starzenia się społeczeństwa. Samo starzenie się bowiem też jest dynamiczne i to, co w zachowaniach konsumpcyjnych gotowi jesteśmy obecnie przypisać osobom w wieku 65 lat, może za kilkanaście lat być właściwością 70-latków lub 75-latków. Prawdopodobnie wraz z wydłużaniem się naszego życia przesuwać się też będzie na osi czasu przedział wieku, a wraz z nim wzorce zachowań, które obecnie określilibyśmy jako typowe dla osób w podeszłym wieku. Dodatkowo wydłużony okres aktywności zawodowej (podniesienie wieku emerytalnego) będzie również powodować wydłużenie w czasie i spowolnienie tych zmian na rynku, o których wspomnieliśmy. s UMMARY New demographic trends affecting consumption patterns in Poland The paper involves an analysis of changes in total consumption and its composition, which should be expected as a result of a developing process of ageing in Poland. The authors have shown a gradually increasing impact of elderly people on the market in the years 2020 and This phenomena is likely to proceed smoothly and slowly, and will be damped by decreasing proportion of the average pension in the average salary in the following years ahead. 8