Zmiany sytuacji dochodowej a wydatki na usługi w polskich gospodarstwach domowych

Transkrypt

1 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI MAŁGORZATA RADZIUKIEWICZ IBRKK Warszawa Zmiany sytuacji dochodowej a wydatki na usługi w polskich gospodarstwach domowych Wprowadzenie Gospodarstwa domowe zwykle dostosowują strukturę konsumpcji do realnych możliwości wynikających m.in. z osiąganych dochodów. Nierówności dochodowe, jak pokazują analizy, zasadniczo wpływają na konsumpcję towarów i usług gospodarstw domowych (na jakość i ilość konsumowanych dóbr). Ubogie gospodarstwa gros swoich wydatków przeznaczają na zaspokojenie niezbędnych, podstawowych potrzeb, takich jak: mieszkanie, nośniki energii oraz żywność i napoje bezalkoholowe, zostawiając w swoim budżecie niewielkie kwoty (lub żadne) na dodatkowe zakupy. W przeciwieństwie do nich, gospodarstwa domowe z wyższymi dochodami mogą uwzględnić w swoich wydatkach wyjazdy na wakacje, pójście do restauracji lub inne zajęcia w czasie wolnym. W artykule skoncentrowano uwagę na konsumpcji usług w gospodarstwach domowych. Ocena dotyczy struktury oraz zmian i tendencji w wydatkach na realizację usług gospodarstw domowych w zależności od ich sytuacji dochodowej. W sferze konsumpcji funkcja usług polega na zaspokajaniu potrzeb bytowych jednostek i wzroście ich poziomu życia. Obecnie serwicyzacja konsumpcji wyznacza nie tylko standard życia, lecz także poziom i nowoczesność konsumpcji, dlatego też ustalenie takiego zakresu analizy wydaje się istotne i ważne. Wśród argumentów przemawiających za potrzebą analizy wydatków (obciążeń finansowych) na zakup poszczególnych rodzajów usług od dłuższego czasu pojawia się również kwestia partycypacji gospodarstw domowych w finansowaniu kosztów niektórych usług, zwłaszcza usług zdrowotnych, edukacyjnych i kulturalnych. Podstawowym źródłem informacji o korzystaniu z usług w gospodarstwach domowych były indywidualne dane z badania budżetów gospodarstw domowych GUS w latach Sytuacja materialna gospodarstw domowych W ostatnich latach zwiększyło się zadowolenie Polaków z własnej sytuacji finansowej. Najsilniej wzrósł odsetek gospodarstw domowych oceniających ją jako raczej dobrą, z 14,1% w 2005 r. do 22,5% w 2010 r. (tablica 1).

2 102 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) Lata Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych Tablica 1 Odsetek gospodarstw domowych oceniających swoją sytuację materialną jako: bardzo dobrą raczej dobrą przeciętną raczej złą złą ,2 14,1 54,3 18,4 12, ,5 16,7 56,2 16,4 9, ,8 18,9 57,8 14,2 7, ,9 20,7 57,8 13,4 6, ,2 21,4 57,1 13,2 6, ,6 22,5 56,0 13,1 5,8 Źródło: Obliczenia i opracowanie własne na podstawie indywidualnych danych z badania budżetów gospodarstw domowych GUS za odpowiednie lata. O 1,4 pkt. proc. wzrósł także odsetek gospodarstw, które oceniają sytuację materialną swojego gospodarstwa jako bardzo dobrą (1,2% w 2005 r.). Spadł natomiast odsetek gospodarstw domowych, które oceniały swoją sytuację jako raczej złą, od 2005 r. aż o 5,3 pkt. proc. Wykres 1 Odsetek gospodarstw, których stałe dochody nie pozwalały na zaspokojenie bieżących potrzeb w latach Źródło: Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków, raport pod red. J. Czapińskiego i T. Panka, Rada Monitoringu Społecznego, [dostęp: ].

3 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI Optymistyczne opinie gospodarstw domowych na temat sytuacji finansowej przedstawiają również wyniki Diagnozy Społecznej 1. W marcu i kwietniu 2011 r. 26% gospodarstw deklarowało, że ich stałe dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb. W ostatnich dwóch latach odsetek gospodarstw domowych, których dochody nie pozwalają na zaspokojenie bieżących potrzeb, spadł o 2 pkt. proc., a od 2005 r. aż o 11 pkt. proc. (wykres 1). Istotne znaczenie dla oceny sytuacji materialnej gospodarstw ma kształt rozkładu dochodów, a zwłaszcza zmiany liczebności grup skrajnych, tj. grup ludności o relatywnie względem poziomu przeciętnego niskich i wysokich dochodach. Zmiany poziomu dochodów (wykres 2) nie są jednakowe w grupach najbiedniejszych i najbogatszych gospodarstw. Nie ma wątpliwości, iż dochody gospodarstw domowych najuboższych są zdecydowanie niższe niż dochody gospodarstw najbogatszych. Z zaprezentowanych danych wynika, że w 2005 r. w gospodarstwach ogółem przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny 20% osób z gospodarstw domowych o najwyższych dochodach (V grupa kwintylowa) wynosił blisko 1770 zł na osobę Wykres 2 Wielkości realnych średnich miesięcznych dochodów na 1 osobę w gospodarstwach domowych z I i V grupy kwintylowej oraz mediany gospodarstw ogółem w latach (ceny stałe 2010 r.) Źródło: Jak w tablicy 1. 1 Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków..., op. cit., s. 57.

4 104 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) i był 6,4-krotnie wyższy od analogicznego dochodu 20% osób z gospodarstw uzyskujących najniższe dochody (I grupa kwintylowa). Jednak od 2005 r. relacja pomiędzy średnimi dochodami skrajnych grup kwintylowych stopniowo się zmniejszała i w 2010 r. wynosiła już 5,9. W roku 2010 przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny netto na osobę w gospodarstwach domowych ogółem wyniósł 1192,82 zł (w 2005 r. wyniósł 872,3 zł w cenach 2010 r.) W analizowanym okresie przeciętne realne dochody ogółu gospodarstw domowych powiększały się z roku na rok o 6,5%. Między rokim 2005 a 2010 realny przeciętny dochód na 1 osobę zwiększył się o 36,7% (mediana dochodów o 37,5%). Dla kontrastu w analizowanym okresie realny przeciętny dochód na 1 osobę w gospodarstwach należących do I grupy kwintylowej powiększył się o 49%, zaś gospodarstw należących do V grupy kwintylowej o 35,8%. Z roku na rok dochody najuboższych powiększały się znacznie szybciej (o 8,3%) niż dochody najbogatszych (o 6,3%), w wyniku czego relacja między średnimi dochodami gospodarstw domowych skrajnych grup dochodowych uległa zmniejszeniu, w 2006 r. była ona 6,1-krotna, zaś w 2010 r. 5,9-krotna. Spadek zróżnicowania dochodów przy poprawie dochodów przeciętnych oznaczał, że sytuacja grup o najniższych dochodach poprawiła się w stopniu większym niż przeciętnie, natomiast grup o najwyższych dochodach w stopniu mniejszym niż przeciętnie. Nieznaczny wzrost relacji z 0,36 w 2005 r. do 0,39 w 2010 r. najniższych dochodów (I grupa kwintylowa) do przeciętnych dochodów świadczy o wzroście zróżnicowania dochodów w dolnej części rozkładu, zaś spadek relacji z 2,32 w 2005 r. do 2,26 w 2006 r. i ponowny wzrost do 2,3 w 2010 r. najwyższych dochodów (V grupa kwintylowa) świadczy o zmniejszeniu zróżnicowania dochodów w górnej części rozkładu i ponownym jego wzroście w ostatnim roku. Reasumując, obserwowane zmiany zróżnicowania dochodów oznaczają, że biedniejsi mają relatywnie coraz lepiej, a bogatsi zachowują stan poprzednio osiągnięty (łac. status quo ante). W badanym okresie nastąpiło również zmniejszenie zróżnicowania wydatków. Relacja wydatków najwyższych (gospodarstw V grupy kwintylowej) do wydatków najniższych (gospodarstw I grupy kwintylowej), wynosząca w 2005 r. 4,3, obniżyła się do 3,8 w 2010 r. Warto zauważyć, że niewielki spadek zróżnicowania wydatków nastąpił w górnej części rozkładu, natomiast w dolnej części rozkładu zróżnicowanie wydatków pozostaje od 2007 r. na niezmienionym poziomie. W roku 2010 średnie wydatki na osobę w gospodarstwach domowych w porównaniu z 2005 r. wzrosły o 25,3%, a średnie roczne tempo wzrostu wynosiło 4,6%. W gospodarstwach najbiedniejszych średnie realne wydatki na 1 osobę rosły szybciej (z roku na rok o 6,2%) niż w gospodarstwach najbogatszych (średniorocznie o 3,8%). W ostatnich dwóch latach tempo wzrostu kształtowało się na znacznie niższym poziomie od 0,1 do 0,3% we wszystkich grupach dochodowych (kwintylowych),

5 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI z wyjątkiem gospodarstw należących do V grupy kwintylowej, w których średnie wydatki na 1 osobę w 2010 r. w porównaniu z poprzednim rokiem pozostały na niezmienionym poziomie. Sytuacja finansowa a zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych Istnieje silna współzależność między dochodami konsumentów a spożyciem, a zatem jest oczywiste, że poprawa sytuacji materialnej gospodarstw domowych miała wpływ na wielkość ich konsumpcji, czyli zaspokojenie potrzeb gospodarstw domowych. Reakcją na zmianę dochodów jest elastyczność dochodowa popytu. Wartości dochodowej elastyczności ogółu wydatków w gospodarstwach domowych i w gospodarstwach wyróżnionych wg grup kwintylowych są stosunkowo niskie. Wszystkie współczynniki elastyczności są mniejsze od jedności, co oznacza, iż wzrost dochodów o 1% powoduje mniej niż proporcjonalny wzrost wydatków gospodarstw. Wzrost w okresie przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych ogółu gospodarstw o 1% powodował wzrost wydatków o 0,75%. Wzrost dochodów w analizowanym okresie implikował większy wzrost wydatków niż w latach poprzednich, bowiem wartości współczynników elastyczności dla ogółu gospodarstw w okresie i były znacznie mniejsze i wynosiły 0,59 i 0,60. Niską elastycznością wydatków względem dochodów charakteryzują się gospodarstwa należące do V grupy kwintylowej. Wzrost w okresie przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych ogółu gospodarstw tej grupy dochodowej o 1% powodował wzrost wydatków o 0,67%. Dużo większą skłonnością do konsumpcji w badanym okresie charakteryzowały się gospodarstwa należące do I grupy kwintylowej. W przypadku tych gospodarstw obserwuje się najwyższą wartość współczynnika elastyczności wydatków względem dochodów równą 0,80. Rozbieżności w strukturze wydatków pomiędzy grupami gospodarstw o najniższym i najwyższym dochodzie, które świadczą o odmiennych wzorcach zachowań, przedstawia wykres 3. Gospodarstwa o najniższych dochodach (nieprzekraczających 692 zł 2 na osobę) inaczej dysponują swoimi dochodami niż gospodarstwa zamożne (powyżej 1767 zł 3 na osobę). Budżety rodzin najuboższych w zdecydowanie większym stopniu obciążone są wydatkami na zaspokojenie podstawowych potrzeb, tzn. na żywność i napoje bezalkoholowe oraz utrzymanie mieszkania wraz z nośnikami energii. W 2010 r. wśród 20% najuboższych gospodarstw domowych wydatki te stanowiły łącznie 53,9%, zaś 2 Wartość I kwintyla (górna granica dochodów na 1 osobę 20% najuboższych gospodarstw). 3 Wartość V kwintyla (dolna granica dochodów na 1 osobę 20% gospodarstw zamożnych).

6 106 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) wśród 20% najbogatszych gospodarstw tylko 33,5%. Wpłynął na to niewątpliwie bardzo zróżnicowany udział wydatków na żywność i napoje bezalkoholowe, wynoszący 35,4% w I grupie kwintylowej i tylko 18,4% w V grupie kwintylowej (różnica 1,9-krotna). Ponadto w gospodarstwach osób najuboższych wyższe też były udziały wydatków na użytkowanie mieszkania i nośniki energii, alkohol i wyroby tytoniowe oraz łączność. Wykres 3 Struktura miesięcznych wydatków na 1 osobę w gospodarstwach domowych z I i V grupy kwintylowej w 2010 r. Źródło: Jak w tablicy 1. Udział wydatków na restauracje i hotele wśród gospodarstw najbardziej zamożnych był ponad dwukrotnie wyższy niż osób z gospodarstw najuboższych (3,7% wobec 1,4%). W tych gospodarstwach wyższy był również udział wydatków na odzież i obuwie (6,2% wobec 4,4%) oraz wyposażenie mieszkania (6,0% wobec 4,3%), zaś wydatki na rekreację i kulturę oraz transport gospodarstw zamożnych były odpowiednio 1,6 i 1,7-krotnie wyższe niż gospodarstw o najniższych dochodach. W budżecie gospodarstw zamożnych istotną pozycję stanowi zdrowie. Na cele zdrowotne gospodarstwa zamożne przeznaczały 4,9%, zaś gospodarstwa o niskich dochodach 3,6% ogółu wydatków. Największą jednak różnicę pomiędzy gospodarstwami obu skrajnych grup dochodowych widać w wydatkach związanych z żywnością i napojami bezalkoholowymi (16,9 pkt. proc.).

7 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI Sytuacja dochodowa a konsumpcja usług w gospodarstwach domowych W wyniku wzrostu oczekiwań dotyczących warunków i poziomu życia oraz wygody i komfortu gospodarstwa domowe w coraz większym zakresie korzystają z różnego rodzaju usług dostępnych na rynku. Na potrzeby analizy przyjęto pięć grup 4 usług zaspokajających określone potrzeby, a mianowicie: usługi związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego i jego wyposażeniem, usługi związane z zagospodarowaniem wolnego czasu, usługi związane z inwestowaniem w człowieka, usługi związane z obsługą finansową gospodarstwa i obsługą jego członków oraz usługi związane z komunikowaniem się i przemieszczaniem (tablica 2). Klasyfikacja usług Tablica 2 Rodzaje usług Usługi związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego i jego wyposażeniem Usługi związane z komunikowaniem się osób z otoczeniem i przemieszczaniem się Usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego Usługi związane z inwestowaniem w człowieka Usługi związane z obsługą finansową gospodarstwa i inną obsługą Wyszczególnienie opłaty za użytkowanie mieszkania (czynsze umowne) usługi związane z konserwacją mieszkania lub domu usługi związane z zamieszkaniem usługi świadczone przez personel (np. pomoc domowa) usługi transportowe usługi pocztowe i telekomunikacyjne Internet instalacja, naprawa i konserwacja sprzętu związanego z rekreacją i kulturą usługi w zakresie rekreacji i sportu kultura (kina, teatry, koncerty itp.) turystyka gastronomia i hotele higiena osobista (fryzjer, kosmetyczka, naprawa sprzętów itp.) usługi medyczne usługi szpitalne i sanatoryjne usługi edukacyjne usługi socjalne ubezpieczenia usługi finansowe inne usługi Źródło: Opracowano na podstawie: A. Dąbrowska, Rozwój rynku usług w Polsce Uwarunkowania i perspektywy, SGH, Warszawa Istnieje wiele kryteriów, według których można dokonywać klasyfikacji usług. W niniejszym artykule, z uwagi na fakt, iż usługi stanowią element napędzający i zaspokajający popyt konsumpcyjny gospodarstw domowych, a więc podnoszący poziom życia, w podziale usług uwzględniono charakter (rodzaj) zaspokajanych potrzeb. Zob. A. Dąbrowska, Rozwój rynku usług w Polsce..., op. cit.

8 108 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) W roku 2010 średnie miesięczne wydatki na usługi na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem wynosiły 323 zł, przy czym największą kwotę w wysokości 145,7 zł (tj. 32,6% ogółu wydatków na usługi) przeznaczano na usługi związane z funkcjonowaniem własnego gospodarstwa domowego i jego wyposażeniem. Drugą pozycję zajmowały usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem. Wyniosły one średnio ponad 72 zł na osobę, co stanowiło 22,4% ogółu wydatków na usługi przypadające na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Nieco mniejsze kwoty (63,3 zł na 1 osobę) wydatkowano na usługi związane z zagospodarowaniem wolnego czasu. Poniżej 30 zł na osobę przeznaczano na usługi związane z inwestowaniem w człowieka, natomiast 12,8 zł na usługi związane z obsługą finansową gospodarstwa i jego członków, co stanowiło odpowiednio 9% i 4% ogółu wydatków na usługi. Wykres 4 Struktura przeciętnych miesięcznych wydatków na usługi na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup dochodowych w 2010 roku (w % ogółu wydatków na usługi) Źródło: Jak w tablicy 1. Analizując struktury wydatków na poszczególne rodzaje usług w wydatkach na usługi gospodarstw domowych o różnej sytuacji dochodowej, widzimy, że: im większy dochód gospodarstwa, tym mniejszy udział w całości wydatków stanowią wydatki na usługi związane z jego funkcjonowaniem i wyposażeniem

9 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI oraz usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się, im lepsza sytuacja materialna gospodarstwa domowego, tym większy udział w wydatkach na usługi usług związanych z zagospodarowaniem wolnego czasu, usług związanych z inwestowaniem w człowieka oraz z obsługą finansową gospodarstwa i inną obsługą. Biorąc z kolei pod uwagę udział miesięcznych wydatków wyodrębnionych kategorii (rodzajów) usług w wydatkach ogółem wyróżnionych ze względu na sytuację dochodową gospodarstw domowych, obserwujemy, że: wraz ze wzrostem dochodów gospodarstwa (im do wyższej grupy dochodowej należą gospodarstwa) wzrasta udział wydatków na usługi, im większy dochód gospodarstwa, tym większy udział w wydatkach ogółem wydatków na usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego, usług związanych z inwestowaniem w człowieka oraz usług związanych z obsługą finansową gospodarstwa i jego członków, im lepsza sytuacja dochodowa gospodarstw, tym mniejsze udziały w wydatkach ogółem wydatków na usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się. Tablica 3 Struktura miesięcznych wydatków na usługi na 1 osobę w gospodarstwach domowych według grup dochodowych w 2008 i 2010 r. (% ogółu wydatków) Wyszczególnienie Usługi związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego i jego wyposażeniem Usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego Usługi związane z inwestowaniem w człowieka Usługi związane z obsługą finansową gospodarstwa i jego członków Usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się Usługi razem Źródło: Jak w tablicy 1. Lata Grupy dochodowe (kwintylowe) gospodarstw domowych I II III IV V ,49 14,39 14,67 14,61 12, ,95 14,65 15,41 15,48 14, ,86 4,05 4,99 5,89 8, ,90 4,35 5,26 6,31 9, ,86 2,31 2,70 2,94 3, ,91 2,45 2,58 2,99 3, ,90 0,90 1,01 1,41 1, ,86 0,93 1,02 1,29 1, ,11 7,12 7,06 7,01 6, ,50 7,52 7,32 7,28 7, ,22 28,76 30,42 31,86 33, ,13 29,91 31,58 33,35 36,19

10 110 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) Słuszna wydaje się teza, że wzrost konsumpcji usług uwarunkowany jest głównie wzrostem poziomu życia. Oczywiście, istotne znaczenie mają zmiany cen na poszczególne rodzaje usług. Na przykład na mniejsze udziały w wydatkach ogółem bardziej zamożnych gospodarstw wydatków na usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się mają niewątpliwie wpływ coraz niższe ceny usług telekomunikacyjnych (telefonii stacjonarnej i komórkowej, Internetu) i ich powszechność. Z kolei droższe usługi związane z prywatnym transportem z powodzeniem zastępują tańsze usługi transportu publicznego, np. tanie linie lotnicze, tanie linie kolejowe itp. Dane zamieszczone w tablicy 3 pokazują wyraźnie, że zdecydowanie największe znaczenie mają zmiany cen szczególnie tych usług, które mają charakter podstawowy i w istotny sposób rzutują na budżet domowy (np. usług związanych z dostawą energii elektrycznej, gazu, ciepłej wody, czynszu najmu). W przypadku tych usług zależności miedzy ich udziałami w wydatkach ogółem a sytuacją dochodową gospodarstwa nie są tak oczywiste. Najmniejszy udział wydatków na usługi związane z zamieszkaniem i funkcjonowaniem gospodarstwa domowego w wydatkach ogółem obserwujemy w 2008 r. i 2010 r. w przypadku gospodarstw z V i I grupy kwintylowej (odpowiednio 10,7% i 12,6% oraz 11,5% i 13%). W 2008 r. największy udział usług związanych z zamieszkaniem odnotowały gospodarstwa z III i II grupy kwintylowej (13,6% i 13,2%), w 2010 r. zaś z III i IV grupy kwintylowej (odpowiednio 14,1% i 13,8%). Udział pozostałych usług wchodzących w skład usług związanych z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego czynszów umownych, usług związanych z konserwacją mieszkania lub domu oraz usług świadczonych przez personel w wydatkach ogółem gospodarstw był tym wyższy, im korzystniejsza była sytuacja finansowa gospodarstw domowych. Warto dodać, że w latach udział usług w całości wydatków ogółu gospodarstw wzrósł z 31,5% do 32,6% 5. W 2010 r. w porównaniu z 2008 r. wzrósł udział usług w wydatkach ogółem we wszystkich grupach dochodowych gospodarstw, z wyjątkiem udziału usług związanych z obsługą finansową gospodarstw należących do I i IV grupy dochodowej oraz usług związanych z inwestowaniem w człowieka w gospodarstwach należących do III grupy kwintylowej. W tych przypadkach udział wydatków na powyższe usługi uległ nieznacznemu spadkowi. Ranking zakupu usług w grupach dochodowych gospodarstw domowych W roku 2001 największy procentowy udział wydatków na usługi dotyczył wydatków związanych z zaopatrzeniem w wodę, gaz ziemny, energię elektryczną, ciepłą wodę i centralne ogrzewanie. Te usługi dotyczące funkcjonowania mieszkania były priorytetowe dla wszystkich bez wyjątku gospodarstw domowych. 5 M. Radziukiewicz, Zmiany wzorców konsumpcji polskich gospodarstw domowych, (w:) Gospodarstwa domowe w XXI w. Konsumpcja. Jakość życia, red. M. Janoś-Kresło, SGH, Warszawa 2012 (w druku).

11 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI W każdym niezależnie od sytuacji finansowej gospodarstwie domowym znaczącą rolę odgrywają usługi pocztowe i telekomunikacyjne i w przedstawionej hierarchii zakupów zajmują drugą w kolejności pozycję. Wśród 20 sklasyfikowanych usług 3. wysoką pozycję w I, II i III grupie kwintylowej gospodarstw domowych zajmują usługi transportowe, a w IV i V grupie kwintylowej usługi gastronomiczne i hotelarskie. Usługi gastronomiczne i hotelarskie zajmują w rankingu usług niższą, 5. pozycję w gospodarstwach, których średnie miesięczne dochody nie przekraczają 1285 zł. Zaprezentowane w tablicy 4 dane wskazują również, że usługi transportowe (usługi transportu publicznego oraz usługi związane z eksploatacją prywatnych środków transportu) nadal należą do najważniejszych w 40% gospodarstw o dochodach przekraczających 1285 zł na osobę, bowiem uszeregowano je w wydatkach na miejscu 4 w IV grupie dochodowej i na miejscu 5. w V grupie kwintylowej gospodarstw. Tablica 4 Ranking zakupu usług w grupach dochodowych gospodarstw domowych w 2010 r. Wyszczególnienie Grupy kwintylowe gospodarstw I II III IV V Opłaty za użytkowanie mieszkania (czynsze umowne) Usługi związane z konserwacją mieszkania lub domu Zaopatrzenie w wodę, energię, gaz ziemny, ciepłą wodę, c.o Usługi świadczone przez personel Instalacja, naprawa i konserwacja sprzętu do rekreacji i kultury Usługi w zakresie rekreacji i sportu Kultura Turystyka Gastronomia i hotele Higiena osobista Usługi medyczne Usługi szpitalne i sanatoryjne Usługi edukacyjne Usługi socjalne Ubezpieczenia Usługi finansowe Inne Usługi transportowe Usługi pocztowe i telekomunikacyjne Internet Źródło: Jak w tablicy 1.

12 112 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) Przedstawione w tablicy 4 dane wskazują również, że usługi w zakresie rekreacji i sportu (usługi rekreacyjne i sportowe, opłaty za transport i usługi za wynajem) należą do priorytetowych, zwłaszcza w gospodarstwach o dochodach kwalifikujących je do I, II i III grupy kwintylowej. Wyraźnie widoczne są dokonujące się w naszym kraju zmiany w sferze społecznej, które implikują nowe zachowania konsumenckie 6. Są one reakcją na procesy prywatyzacji usług ochrony zdrowia, oświaty i kultury. W hierarchii wydatków wysoka pozycja usług medycznych (6. miejsce w I, II, III i IV grupie kwintylowej oraz 7. miejsce w V grupie kwintylowej) i usług edukacyjnych (7. miejsce w II i III grupie kwintylowej oraz 8. miejsce w I, IV i V grupie kwintylowej gospodarstw) obrazuje stopień akceptacji systemu rynkowego w tych sferach usług. Zwraca uwagę bardzo niska pozycja udziału usług związanych z kulturą. We wszystkich gospodarstwach wydatki na bilety do kin, teatrów, na koncerty, do muzeów, ogrodów zoologicznych i na inne usługi w zakresie kultury zajmują w wydatkach ogółem daleką, 15. lub 16. pozycję. Jednocześnie we wszystkich gospodarstwach domowych niezależnie od wysokości dochodów w gospodarstwie najmniejszy procentowy udział wydatków na usługi odnotowano w przypadku wydatków związanych z instalacją, naprawą i konserwacją sprzętu do rekreacji i kultury oraz usług socjalnych. Subiektywna sytuacja dochodowa gospodarstw a konsumpcja usług Warto przytoczyć wyniki dotyczące udziału spożycia usług w konsumpcji gospodarstw domowych zależnie od ich deklaracji odnośnie do postrzegania swojej sytuacji materialnej. W roku 2010 średnie miesięczne wydatki na usługi wynosiły 722 zł na 1 osobę w gospodarstwach domowych deklarujących bardzo dobrą sytuację finansową i były 3,4 razy większe (w 2005 r. 4,3 razy większe) od średnich wydatków na usługi w gospodarstwach oceniających swoją sytuację finansową jako złą. Średnie wydatki na usługi w gospodarstwach oceniających swoją sytuację jako bardzo dobrą (722 zł) są zbliżone do średnich wydatków na usługi w gospodarstwach najbogatszych (714,6 zł). Z kolei średnie wydatki na usługi gospodarstw oceniających swoją sytuację jako złą (211,3 zł) odpowiadają średnim wydatkom na usługi gospodarstw należących do II grupy kwintylowej (221,8 zł). Gospodarstwa oceniające swoją sytuację materialną jako bardzo dobrą przeznaczały w 2005 r. blisko 36% wydatków na usługi, natomiast oceniające jako złą blisko 33,5%. W 2010 r. gospodarstwa deklarujące, że znajdują się w złej sytuacji finanso- 6 B. Iwankiewicz-Rak, Wybory konsumenckie na rynku usług społecznych, (w:) Jak żyjemy. Warunki materialne, konsumpcja, zachowania na rynku, red. A. Kusińska, IRWiK, Warszawa 2005.

13 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI wej nieznacznie powiększyły (o 0,76 pkt. proc.) udział wydatków na usługi w całości swoich wydatków, zaś w oceniające swoją sytuację jako bardzo dobrą nieznacznie zmniejszyły (o 0,1 pkt. proc.) udział wydatków na usługi. W pozostałych gospodarstwach udział usług w wydatkach ogółem w analizowanych latach nie uległ istotnej zmianie (tablica 5). Tablica 5 Struktura miesięcznych wydatków na usługi na 1 osobę w gospodarstwach domowych według własnej oceny sytuacji dochodowej w 2005 i 2010 r. (% ogółu wydatków) Wyszczególnienie Usługi związane z funkcjonowaniem gospodarstwa domowego i jego wyposażeniem Usługi związane z zagospodarowaniem czasu wolnego Usługi związane z inwestowaniem w człowieka Usługi związane z obsługą finansową gospodarstwa i inną obsługą jego członków Usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się Usługi razem Źródło: Jak w tablicy 1. Subiektywna sytuacja materialna Lata bardzo raczej przeciętna zła raczej dobra dobra zła ,50 12,52 14,37 17,00 18, ,49 13,27 14,89 17,87 19, ,57 7,45 5,02 4,51 4, ,88 7,96 5,47 4,33 4, ,98 3,33 2,83 2,13 1, ,42 3,38 2,71 2,14 1, ,44 1,65 1,41 1,08 1, ,61 1,54 1,22 0,87 0, ,43 7,96 7,98 7,98 7, ,43 7,05 7,49 7,51 7, ,91 32,92 31,60 32,70 33, ,83 33,19 31,78 32,72 34,23 Analizując struktury wydatków na poszczególne rodzaje usług w wydatkach gospodarstw domowych oceniających różnie swoją sytuację dochodową, stwierdzić można te same ekonomiczne prawidłowości, jakie zaobserwowano, analizując wyniki zakupów usług w gospodarstwach wyróżnionych według grup kwintylowych (tablica 3). Wyjątek stanowią wydatki na usługi związane z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się. W 2005 r. najmniejszym procentowym udziałem wydatków na te usługi charakteryzowały się gospodarstwa będące w złej sytuacji dochodowej, zaś w 2010 r. gospodarstwa oceniające swoją sytuację jako bardzo dobrą. W przypadku wyżej wymienionych usług oraz usług związanych z finansową i inną obsługą gospodarstw we wszystkich grupach gospodarstw domowych nastąpił w porównaniu z 2005 r. spadek ich udziału w wydatkach ogółem, zwiększył się natomiast udział łącznych wydatków na pozostałe grupy usług (z wyjątkiem spadku o 0,12 pkt. proc. udziału usług związanych z inwestowaniem w człowieka

14 114 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) w gospodarstwach będących w przeciętnej sytuacji materialnej). Spadki jak i wzrosty udziałów poszczególnych grup usług między 2005 a 2010 r. są zdecydowanie mniejsze w grupach gospodarstw wyróżnionych według własnej oceny sytuacji materialnej niż w grupach gospodarstw wyróżnionych według grup kwintylowych. Podsumowanie Skala serwicyzacji konsumpcji prywatnej w Polsce jest niezbyt wysoka. Udział spożycia usług w konsumpcji gospodarstw domowych w ostatnich trzech latach na poziomie 31,5-32,6% zdecydowanie odbiega od krajów UE, w których wartość nabywanych przez konsumentów usług stanowi przynajmniej 50% wydatków konsumpcyjnych. Chociaż do koszyka zakupów konsumentów obok artykułów żywnościowych i nieżywnościowych z każdym rokiem trafia coraz więcej usług, to jednak wzrost ten jest powolny. Dokonanie podziału gospodarstw domowych na grupy kwintylowe umożliwiło wyróżnienie odmiennych zachowań konsumpcyjnych uwarunkowanych sytuacją dochodową Prezentowana analiza potwierdza prawidłowość zachowań konsumentów w miarę wzrostu dochodów dokonują coraz większych zakupów usług związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego, z inwestowaniem w człowieka oraz z komunikowaniem się z otoczeniem i przemieszczaniem się. Warto nadmienić, że różnice w wielkości wydatków na poszczególne grupy usług pomiędzy gospodarstwami z kolejnych grup dochodowych nie są tak duże jak można było oczekiwać. Wzrost konsumpcji usług ma wiele uwarunkowań, nie tylko o charakterze ekonomicznym (prawo Engela). Czynnik dochodowy ma jednak największy wpływ na strukturę konsumpcji usług w gospodarstwach domowych. Ale na poziom konsumpcji usług coraz większy wpływ mają czynniki pozadochodowe, m.in. zmiana stylu życia, dbałość o zdrowie, czynny wypoczynek, stąd w hierarchii wydatków gospodarstw domowych wysoka pozycja udziału usług transportowych, gastronomicznych i hotelarskich, medycznych oraz usług związanych z rekreacją i sportem w budżetach wszystkich gospodarstw domowych. Analiza struktury gospodarstw domowych w skrajnych grupach dochodowych wskazuje na znaczące różnice dotyczące takich cech społeczno-demograficznych, jak: klasa miejscowości zamieszkania, liczba osób w gospodarstwie, wiek czy typ rodziny biologicznej. Liczba osób w gospodarstwie jest, co jest oczywiste z uwagi na rozpatrywaną kategorię dochodu, ujemnie skorelowana z wysokością dochodu. Istotny wpływ wywiera miejsce zamieszkania w dużych aglomeracjach miejskich 3,3% w I grupie kwintylowej i 28,8% w V grupie kwintylowej, podczas gdy fakt zamieszkiwania na wsi najczęściej jest obserwowany wśród gospodarstw należących do I grupy kwintylowej (64,7%) i znacznie rzadziej w V grupie kwintylowej (22,5%). Znaczące różnice w strukturze gospodarstw domowych należących do skrajnych grup kwintylowych można też zauważyć ze względu na typ rodziny biologicznej (np. w I grupie kwintylowej znajduje się niespełna 7,4%, zaś w V grupie kwintylowej

15 ZMIANY SYTUACJI DOCHODOWEJ A WYDATKI NA USŁUGI ,8% gospodarstw bez dzieci) czy też wiek (blisko 20% osób powyżej 50 roku życia w I grupie, wobec 40% osób w tym przedziale wiekowym w V grupie). Ponieważ różnice w strukturze gospodarstw domowych są bardzo duże, można było oczekiwać, że struktury wydatków na usługi gospodarstw domowych należących do skrajnych grup kwintylowych będą się różnić znacznie bardziej, niż to wynika z zaprezentowanej analizy. Bibliografia Bywalec Cz., Konsumpcja a rozwój gospodarczy i społeczny, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa Dąbrowska A., Rozwój rynku usług w Polsce uwarunkowania i perspektywy, SGH, Warszawa Diagnoza Społeczna Warunki i jakość życia Polaków, raport pod red. J. Czapińskiego i T. Panka, Rada Monitoringu Społecznego, pliki/raporty/diagnozaraport2011.pdf [dostęp: ]. Iwankiewicz-Rak B., Wybory konsumenckie na rynku usług społecznych, (w:) Jak żyjemy. Warunki materialne, konsumpcja, zachowania na rynku, red. A. Kusińska, IRWiK, Warszawa Konsumpcja w Polsce w 2010 roku, IBRKK, Warszawa Radziukiewicz M., Zmiany wzorców konsumpcji polskich gospodarstw domowych, (w:) Gospodarstwa domowe w XXI w. Konsumpcja. Jakość życia., red. M. Janoś- Kresło, SGH, Warszawa 2012 (w druku). Streszczenie Serwicyzacja konsumpcji wyznacza nie tylko standard życia, ale także poziom i nowoczesność konsumpcji, dlatego w artykule przedstawiono analizę struktury oraz zmian i tendencji w wydatkach na realizację usług gospodarstw domowych w zależności od ich sytuacji dochodowej w latach Poziom i strukturę rzeczywistej konsumpcji usług oceniono za pomocą wartościowych mierników spożycia nakładów (wydatków dochodowych) ponoszonych przez gospodarstwa domowe. W pomiarach konsumpcji zastosowano mierniki struktury (udział w określonej całości) i mierniki agregatowe (średnie wielkości konsumpcji dóbr i usług na osobę wyrażone w wartościach pieniężnych). Te ostatnie pozwoliły na porównanie konsumpcji usług w poszczególnych grupach (dochodowych) kwintylowych gospodarstw. Ze względu na porównania w czasie sytuacji dochodowej gospodarstw uwzględniono w niej siłę nabywczą pieniądza. Do uchwycenia zmian, jakie dokonały się w poszczególnych latach w poziomie spożycia określonych usług

16 116 KONSUMPCJA I ROZWÓJ NR 1/2012 (2) oraz w poziomie dochodów gospodarstw domowych, zastosowano mierniki dynamiki (wskaźniki wzrostu). Słowa kluczowe: sytuacja dochodowa, wydatki na usługi konsumpcyjne, serwicyzacja konsumpcji, hierarchizacja konsumpcji usług Kody JEL: D14, L80, L81, P36 Summary Consumption servicisation determines not only the living standard but also the level and up-to-datedness of consumption. Therefore, in her article, the author presents an analysis of the structure as well as changes and trends in expenses on implementation of households services depending on their income situation in the period of The level and pattern of real service consumption is assessed with the help of value-related measures of consumption outlays (income expenses) incurred by households. In consumption measurements, there are applied the pattern measures (share in a definite complex) and aggregate measures (mean per capita volumes of consumption of goods and services expressed in money terms). The latter allowed for comparison of service consumption in particular quintile (income) groups of households. Due to comparisons over time of the households income situation, there is taken into account the purchasing power of money. To grasp the changes taken place in particular years in the level of consumption of definite services and in the level of households incomes there were applied the measures of dynamics (growth indicators). Key words: income situation, consumer service expenditure, consumption servicisation, service consumption prioritising JEL codes: D14, L80, L81, P36