PRACE POGL DOWE. Dopalacze. Speed drugs. budzi³o wiêkszych emocji spo³ecznych. Kojarzy³o. z Red Bull, pozwalaj¹cym przetrwaæ

Transkrypt

1 PRACE POGL DOWE Wojciech PIEKOSZEWSKI 1 Ewa FLOREK 2 Dopalacze Speed drugs 1 Zak³ad Chemii Analitycznej, Uniwersytet Jagielloñski, Kraków Kierownik: Prof. dr hab. Pawe³ Koœcielniak 2 Laboratorium Badañ Œrodowiskowych, Katedra i Zak³ad Toksykologii, Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego, Poznañ Kierownik Laboratorium: Prof. dr hab. Ewa Florek Dodatkowe s³owa kluczowe: dopalacze regulacja prawna efekt biologiczny Additional key words: speed drugs law regulation biological effect Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Wojciech Piekoszewski Zak³ad Chemii Analitycznej Uniwersytet Jagielloñski Kraków, ul. R. Ingardena 3 Tel. (+12) Fax. (+12) wpiekosz@tlen.pl Do niedawna okreœlenie dopalacz nie budzi³o wiêkszych emocji spo³ecznych. Kojarzy³o siê je g³ównie z Red Bull, pozwalaj¹cym przetrwaæ kierowcy w d³ugiej podró y, a pracoholikowi z nowoczesnej korporacji zregenerowaæ siê przed kolejnymi zadaniami. Obecnie po nowelizacji ustawy O przeciwdzia³aniu narkomani na listê substancji kontrolowanych wprowadzono benzylopiperazynê, jej pochodne oraz 17 roœlin i ich przetworów. Artyku³ omawia pochodzenie i dzia³anie tych nowych substancji psychoaktywnych, których posiadanie jest obecnie niedozwolone w Polsce. Wstêp Do niedawna okreœlenie dopalacz nie budzi³o wiêkszych emocji spo³ecznych. Kojarzy³o siê je g³ównie z Red Bullem, pozwalaj¹cym przetrwaæ kierowcy w d³ugiej podró y, a pracoholikowi z nowoczesnej korporacji zregenerowaæ siê przed kolejnymi zadaniami. Jednak od pewnego czasu do grupy dopalaczy zaczêto w³¹czaæ najrozmaitsze syntetyczne i naturalne substancje psychoaktywne. Termin dopalacze nie posiada charakteru naukowego, u ywa siê go potocznie dla nazwania grupy ró nych substancji lub ich mieszanek o rzekomym lub faktycznym dzia- ³aniu psychoaktywnym. Sprzeda wy ej wymienionych substancji odbywa siê za poœrednictwem wyspecjalizowanych sklepów lub Internetu. Dopalacze ³¹cz¹ zasadniczo dwie cechy: - sprzyjaj¹ odlotowej zabawie (st¹d ich alternatywne nazwy: party pills czy narkotyki rekreacyjne); - w wielu krajach nie s¹ wpisane na listê substancji kontrolowanych (nielegalnych), st¹d nie towarzyszy im obawa przyjmowania jak klasycznym narkotykom. Pierwszy w Polsce sklep z dopalaczami otwarty zosta³ w odzi. Funshopy to sieæ sklepów nale ¹ca do firmy Word Wide Supplements Importer z siedzib¹ w Manchesterze. Dwa lata temu otworzy³a ona polski sklep z dopalaczami w Internecie. Zgodnie z zasadami dotycz¹cymi substancji psychoaktywnych polscy ustawodawcy (Sejm, Senat) podjêli dzia³ania maj¹ce na celu dostosowanie polskiej Ustawy o przeciwdzia³aniu narkomani do zasad panuj¹cych w innych krajach cz³onkowskich. W krajach UE na liœcie substancji kontrolowanych wykorzystywanych jako dopalacze znajduje siê benzylopiperazyna (BZP) i jej pochodne. Until recently "speed drugs" have not awake higher social emotions. Usually they associate with Red Bull, allowed driving long time, and workaholic from modern enterprise to regenerate before next task. Currently on the base of new regulation on the list of controlled substances benzylpyperazine, its related compounds and 17 plants products were added. The article discussed the sources and biological action of these psychoactive substances, which are illegal in Poland. Dwunastego lutego 2009 roku odby³o sie w polskim Sejmie pierwsze g³osowanie nad wpisaniem dopalaczy na listê substancji, których przyjmowanie jest nielegalne. W propozycji Sejmu obok BZP pojawi³o siê 17 innych preparatów, g³ównie pochodzenia roœlinnego. W g³osowaniu tym: za delegalizacj¹ dopalaczy g³osowa³o 411 pos³ów, przeciw g³osowa³o 5 pos³ów, a od g³osu wstrzyma³ siê 1 pose³. Senat zaakceptowa³ nowelizacjê Ustawy o przeciwdzia³aniu narkomani zaproponowan¹ przez Sejm, która po podpisaniu przez Prezydenta RP zaczê³a byæ obowi¹zuj¹ca w Polsce od 3 kwietnia 2009 r. [65]. Obecnie objête kontrol¹ prawn¹ s¹: benzylopiperazyna, substancja JWH-018 oraz roœliny œwie e, susz, nasiona, wyci¹gi oraz ekstrakty nastêpuj¹cych gatunków (podano nazwy ³aciñskie, poniewa wiele z tych roœlin nie ma do tej pory polskich nazw): argyreia nervosa, banisteriopsis caapi, calea zacatechichi, catha edulis, echinopsis pachanoi, kava kava, leonotis leonurus, mimosa tenuiflora, mitragyna speciosa, nymhaea caerulea, peganum harmala, psychotria viridis, rivea corymbosa, salvia divinorum, tabernanthe iboga i trichocereus peruvianus. Prezentowana praca jest przegl¹dem zdelegalizowanych dopalaczy pod k¹tem ich aktywnoœci biologicznej. Benzylopiperazyna i pochodne Benzylopiperazyna (BZP) zosta³a zsyntetyzowana w 1944 roku w Wielkiej Brytanii jako potencjalny œrodek zwalczaj¹cy paso- yty u zwierz¹t. A do po³owy 2004 r. BZP pojawia³a siê tylko sporadycznie. Od 2004 roku moda na ich u ywanie jako tzw. legalnych substancji psychotropowych ( legal highs ) zaczê³a siê nasilaæ. Jest ona substancj¹ psychoaktywn¹ o dzia³aniu stymuluj¹cym i me- 861

2 chanizmie dzia³ania zbli onym do MDMA, a efekty dzia³ania to 10% efektywnoœci amfetaminy [13]. Zwi¹zki z tej grupy nazywane s¹ ogólnie piperazynami i nale ¹ do nich: mcpp (1-3-chlorofenylopioperazyna), TFMPP (m-trifluorometylofenylopiperazyna), pmeopp (1-4-metoksyfenylopiperazyna), pfpp (p-flurofenylopiperazyna), DBZP (dibenzylpiperazyna) i MDBP (1-[3,4-etylenodioksybenzylo] piperazyna). Efekty dzia³ania piperazyn s¹ bardzo podobne do amfetaminy i obejmuj¹ pobudzenie, euforiê, zwiêkszenie koncentracji oraz ogólne uczucie przyjemnoœci. Odbiór bodÿców zewnêtrznych, jak dotyk czy muzyka mo e byæ zintensyfikowany pod wp³ywem tych zwi¹zków. Czas dzia³ania waha siê zale nie od przyjêtej dawki, ale zwykle mieœci siê w granicach 6-10 godzin. Dzia- ³anie BZP w po³¹czeniu z TFMPP mo e przypominaæ MDMA, istniej¹ jednak pewne wyraÿne ró nice. Piperazyny zwykle maj¹ wiêcej efektów ubocznych ni pochodne fenyloetyloaminy, w przypadku BZP s¹ to: drgawki, podniesienie temperatury cia- ³a, uczucie zagubienia, psychozy, bezsennoœæ (czasem mog¹ca trwaæ nawet 3 doby po przyjêciu dawki), tachykardia, md³oœci, wymioty i bóle g³owy [70]. W literaturze naukowej opisano przypadek uszkodzenia nerek po spo yciu 5 tabletek BZP [2], a tak- e zgonów po spo yciu BZP w po³¹czeniu z MDMA, MDA i alkoholem. Z powodu tak du ej iloœci efektów ubocznych piperazyny s¹ du o mniej popularne, jak amfetamina czy metamfetamina. W krajach Unii Europejskiej i USA obrót BZP jest zabroniony lub kontrolowany. BZP wystêpuje w dwóch formach chemicznych: chlorowodorku (bia³y proszek) lub wolnej zasady (jasna ó³to-zielona ciecz). BZP jest stymulantem centralnego uk³adu nerwowego. Jako dzia³anie uboczne wywo³uje czêstoskurcz serca oraz podwy - sza ciœnienie têtnicze krwi. Campbell i wspó³pracownicy stwierdzili, e osoby uzale nione od amfetaminy nie s¹ w stanie rozró niæ efektów dzia³ania, jeœli otrzymaj¹ równowa n¹ dawkê BZP i amfetaminy [21]. Badania Baumana i innych autorów wykaza³y, e mieszanina BZP i TFMPP ma podobne dzia³anie jak MDMA. Dawka 100 mg BZP dzia³a oko³o 6-8 godzin. Przy dawkach pomiêdzy 75 mg a 150 mg powoduje pobudzenie, euforiê, zwiêksza czujnoœæ, poprawia samopoczucie i powoduje samozadowolenie [10]. U ytkownicy opisuj¹ jednak czêsto ró ne negatywne efekty, takie jak: poczucie niepokoju, wymioty, bóle g³owy, k³opoty ze snem, palpitacje serca, dezorientacjê oraz poczucie za³amania. Efekty uboczne obejmuj¹ równie zwê enie Ÿrenic, suchoœæ w gardle oraz problemy z oddawaniem moczu. BZP wywo³uje te uczucie kaca, które mo e trwaæ do 24 godzin [29]. BZP najczêœciej przyjmowana jest doustnie. W przypadku zgonów po przyjêciu BZP w materiale sekcyjnym z regu³y wykrywane s¹ równie inne substancje psychoaktywne. Nie ma w tej chwili jednoznacznych dowodów na to, e BZP mo e powodowaæ zgon. JWH-018 JWH-018 (naftalen-1-ylo(1-pentylindol- 3-ylo)metanon) jest syntetycznym kanabinoidem o dzia³aniu zbli onym do tetrahydrokanabinoli. Przed zakazem stosowania go w Niemczech by³ on wykrywany w kadzide³kach sprzedawanych pod nazw¹ Spice po objêciu go kontrol¹ prawn¹ zosta³ zast¹piony przez inne analogi jak np. JWH-073 [44]. Wiêkszoœæ informacji o tym zwi¹zku zamieszczona jest na rozmaitych stronach internetowych, a tylko nieznaczna zosta³a do tej pory opublikowana w recenzowanych czasopismach. JWH-018 jest agonist¹ receptora kanabinolowego CB2, a tylko w niewielkim stopniu CB1 [6]. Jest on równie inhibitorem enzymatycznym, hamuje takie izoformy cytochromu P- 450 jak: CYP1A2, CYP2C9, CYP2C19 i CYP3A4 [38]. Po wch³oniêciu (po podaniu doustnym lub naskórnym) lub podaniu do ylnym nie gromadzi siê w tkankach, ulega eliminacji zgodnie z modelem dwukompartmentowym prawdopodobnie na drodze biotransformacji i wydalania, a jego biologiczny okres pó³trwania jest stosunkowo krótki i wynosi oko³o 2 godzin. Jak wiêkszoœæ substancji psychoaktywnych wykazuje zjawisko tolerancji prawdopodobnie na skutek down regulation receptora CB2, podobnie jak to ma miejsce w przypadku 9D-tetrahydrokanabinolu [38]. Dotychczas brak jest danych na temat jego toksycznoœci. W badaniach na zwierzêtach po podaniu wysokich dawek (10 mg/ kg) pora enie oddychania jest obserwowane, mo e prowadziæ do œmierci, ale mechanizm tego dzia³ania nie jest w pe³ni wyjaœniony [38]. Sza³wia wieszcza Sza³wia wieszcza (Salvia divinorum) zwana równie sza³wia prorocz¹, sza³wi¹ czarownika lub bosk¹ sza³wi¹ jest bylin¹ z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.). Wystêpuje endemicznie w Sierra Mazateca w Meksyku na wysokoœciach m n.p.m. Roœlina osi¹gaj¹ca 0,5-1,5 m wysokoœci (podczas wegetacji), a podczas kwitnienia wypuszcza pêd generatywny zakoñczony kwiatostanem osi¹gaj¹cy 3 m. Jej g³ówny sk³adnik aktywny to salwinoryna A diterpen stanowi¹cy ok. 96% sk³adników psychoaktywnych tej roœliny. Jest zawarty g³ównie w liœciach [69]. Salwinoryna jest jednym z najsilniejszych œrodków halucynogennych, ale w przeciwieñstwie do pozosta³ych zwi¹zków o takim dzia³aniu nie wp³ywa na uk³ad serotoninowy, ale jest silnym agonist¹ receptorów opioidowych kappa [33]. W badaniach na zwierzêtach wykazano, e zwi¹zek ten ma dzia³anie przeciwbólowe poprzez wp³yw na receptory opioidowe oraz powoduje obni enie temperatury [4]. Równie w badaniach na zwierzêtach wykazano dzia³anie antydepresyjne salwinoryny A [17,22]. W jednym dotychczas opisanym przypadku zaobserwowano tak- e dzia³anie antydepresyjne u ludzi [35], a w badaniach ankietowych wœród u ytkowników sza³wii stwierdzono poprawê nastroju i trwaj¹ce ponad dobê oddzia³ywanie antydepresyjne u 25,5% korzystaj¹cych z Sza³wii [16]. W ró nych Ÿród³ach pojawiaj¹ siê informacje o mo liwym zastosowaniu Sza³wii wieszczej lub salvinoryny w leczeniu nie tylko depresji, ale tak e choroby Alzheimera, schizofrenii, bólów przewlek³ych, a nawet AIDS. Jako dopalacz preparaty z tej roœliny s¹ stosowane, poniewa powoduj¹ krótko po za yciu: poprawê nastroju, niekontrolowany œmiech, wiêksze poczucie pewnoœci siebie, wspomnienia z przesz³oœci (np. odwiedzanie miejsc z dzieciñstwa), zak³ócenia ruchu, uczucie oddzia³ywania si³, których nie ma, wizje, ³¹czenie siê z obiektami lub stawanie siê nimi, nak³adanie siê rzeczywistoœci (np. postrzeganie siê w kilku miejscach na raz) [37]. Przyjmowanie preparatów Sza³wii wieszczej mo e prowadziæ do rozwoju psychoz [54]. Kratom Mêczennica cielista (Mitragyna speciosa) czêœciej znana pod nazw¹ kratom jest roœlin¹ z rodziny Marzannowate (Rubiaceae). Wiecznie zielone drzewo tropikalne o wysokoœci do 15 m, o roz³o ystych konarach, wzniesione do góry. W stanie naturalnym wystêpuje w Tajlandii i Malezji. G³ównym alkaloidem jest mitragynina, alkaloid indolowy. Do tej pory z kratonu wyizolowano ponad 25 alkaloidów miêdzy innymi mitrajawinê, paynantynê, speciogininê, speciofolinê, ajmalicylinê, korynantedynê, mitrawersynê, rychofyllinê i stipulatynê. Zawartoœæ alkaloidów w liœciach wynosi oko- ³o 0,5%, gdzie mniej wiêcej po³owê stanowi mitragynina. Mechanizm dzia³ania tego alkaloidu podobny jest do salwinoryny A, jakkolwiek wskazuje siê, e jest on czêœciowym agonist¹ receptorów mi i delta opioidowych, wystêpuj¹ca w znacznie mniejszych iloœciach w kratonie hydroksymitragyninia jest znacznie silniejszym agonist¹ receptorów opioidowych ni morfina [7]. W niewielkiej iloœci jest lekko pobudzaj¹ca, pomaga przy monotonnej pracy, dodaj¹c energii. W wiêkszych dawkach ma dzia³a uspokajaj¹ce, przeciwbólowe, a tak- e wprowadza w taki senny stan rozmarzenia [46,64]. Po d³u szym przyjmowaniu kratonu mo e dojœæ do os³abienia potencji seksualnej, przyciemnienia koloru skóry (szczególnie na policzkach), bólu miêœni i stawów czy te obni enia motywacji do pracy. Powój hawajski Powój hawajski (Argyreia nervosa (Burm. f.) Bojer) roœlina z rodziny powojowatych (Convolvulaceae). Kilkuletnia roœlina pn¹ca rosn¹ca w Indiach i Bangladeszu, mo e osi¹gaæ do 10 metrów d³ugoœci. Nasiona zawieraj¹ amid kwasu lizergowego (LSA), który jest analogiem LSD oraz alkaloidy z grupy ergoliny [14]. Toksycznoœæ nasion jest zwi¹zana z zawartymi w nich glikozydami cyjanogennymi, które mog¹ uwalniaæ cyjanowodór. Psychoaktywne dzia³anie nasion powoju hawajskiego jest bardzo podobne do dzia- ³ania LSD. Specyficzna mieszanka LSA i innych alkaloidów lizergowych odpowiada za 862 W. Piekoszewski i wsp.

3 unikalne dzia³anie Argyrei. Ca³y trip (podró ) w zale noœci od przyjêtej dawki trwa 6-8 godzin, a zauwa alne zmiany w postrzeganiu mog¹ utrzymywaæ siê jeszcze d³u ej (do 12 godz.). Pierwsze efekty pojawiaj¹ siê zazwyczaj po godzinie: lekkie zdenerwowanie, podniecenie, bóle brzucha. Maksymalny efekt wystêpuje po up³ywie oko³o 3 godzin od spo- ycia. G³ówne objawy to: euforia, b³ogostan, pobudzenie, halucynacje s³uchowe i wzrokowe, paranoja, stany lêkowe. Obserwowane s¹ równie zaburzenia uk³adu autonomicznego podobne do wystêpuj¹cych po przyjêciu skopolaminy [15]. Przyjmowanie nasion lub przygotowywanych z nic preparatów mo e prowadziæ do toksycznych psychoz [30]. Banisteriopsis caapi Banisteria kapi - roœlina z rodziny nadgwiazdkowatych (Malpighiaceae) wystêpuje w pó³nocnej czêœci Ameryki Po³udniowej, Ameryki Œrodkowej i Antyli. W jêzyku ludów zamieszkuj¹cych te tereny jej nazwa oznacza pn¹cze œmierci, pn¹cze duchów. Po jej przyjêciu wystêpuj¹ barwne wizje i sny, akustyczne omamy, epileptyczne skurcze, somnambuliczny sen, wymioty, biegunka. Brazylijscy Indianie wierzyli, e oczyszcza ona organizm i zapobiega powstawaniu chorób, a osoby pogr¹ one w somnambulicznym œnie maj¹ zdolnoœci odnajdowania ukrytych w ziemi kruszców (np. z³ota) i skarbów [39]. G³ównymi biologicznie czynnymi sk³adnikami tej roœliny s¹ N,N-dimetylotryptamina (DMT), tetrahydroharmina (THH), harmalina i harmina [19,20]. Dimetylotryptamina jest pochodn¹ tryptaminy o dzia³aniu halucynogennym podobnym do LSD. Jest zwi¹zkiem endogennym wystêpuj¹cym w organizmie w ma³ych iloœciach. Nasiona mo na zwyczajnie pogryÿæ i zjeœæ, ale ta najprostsza metoda powoduje olbrzymie dolegliwoœci o³¹dkowe [8]. Wykazuje dzia³anie psychoaktywne po wstrzykniêciu, wdychaniu dymu, podaniu donosowym i po podaniu doustnym, ale tylko wtedy, gdy przyjmowana jest ³¹cznie z inhibitorami monoaminooksydazy [34]. DMT powoduje intensywne efekty wizualne, wyraÿne zmiany percepcyjne, euforiê, zaburzenie odczuwania up³ywu czasu, halucynacje s³uchowe, wra enia erotyczne [62]. W badaniach ankietowych osób przyjmuj¹cych z powodów obrzêdów religijnych wywar z Banisteriopsis i Psychotria viridis - Ayahuasca obserwowano obni enie siê stopnia poczucia bezsilnoœci i objawów paniki [60]. Harmalina i harmina s¹ alkaloidami karbolinowymi hamuj¹cymi aktywnoœæ monoaminooksydazy. W ma³ych dawkach dzia³a przeciwdepresyjnie, a w wiêkszych halucynogennie (omamy s³uchowe i wzrokowe) [32]. Po raz pierwszy harmalina zosta³a wyizolowana z ruty stepowej. Calea zacatechichi Krzew o wysokoœci do 1,5 metra, roœnie w niektórych czêœciach Meksyku i Kostaryki. G³ównymi zwi¹zkami aktywnymi tej roœliny s¹ laktony seskwiterpenowe nale ¹ce do grupy germakranolidów. Najwa niejszym jest caleicyna bêd¹ca produktem kondensacji kwasu p-hydroksyaminocynamonowego i juneolu. Inne zwi¹zki posiadaj¹ce aktywnoœæ biologiczn¹ to: calaksyna, ciliaryna, 1-beta-acetoksyzakatechinolid, 1-oksyzakatechinolid, caleokromeny A i B, calina Ai B, caleicyna I i II, akacetyna, O-metyloakacetyna. Objawy dzia³ania wyci¹gów z Calea zacatechichi to: wyd³u enie czasu reakcji, zwiêkszenie iloœci snów oraz ich nawrotów na skutek wyd³u eniem czasu trwania fazy REM [24]. Czuwaliszka jadalna Czuwaliczka jadalna (Catha edulis (Vahl) Forssk) jest zimozielon¹ roœlin¹ z rodziny d³awiszowatych (Celastraceae), wystêpuje w Afryce Wschodniej i na pó³wyspie Arabskim. Aktywnym sk³adnikiem w tej roœlinie jest aktynon, alkaloid o dzia³aniu psychostymuluj¹cym podobnym do efedryny i amfetaminy [31], zwiêkszaj¹cy poziom dopaminy w mózgu poprzez wp³yw na synapsy adrenergiczne [40,53]. ucie liœci Czuwaliszki mo e zwiêkszaæ ryzyko zawa³u serca, szczególnie u osób podatnych na to schorzenie [3], jak równie mo e prowadziæ do niedotlenienia miêœnia sercowego [59]. Odnotowano równie przypadki udaru mózgu u osób uj¹cych liœcie [67]. Stosuj¹c test mikroj¹derkowy z wykorzystaniem komórek œluzówki jamy ustnej wykazano, e ucie liœci Chata (Czuwaliszki) dzia³a genotoksyczne. Jednoczesne z przyjmowaniem tego stymulanta palenie tytoniu i picie alkoholu wykazuje addycyjne dzia³anie genotoksyczne, co prowadzi do wzrostu ryzyka chorób nowotworowych jamy ustnej [41]. San Pedro San Pedro (Echinopsis pachanoi) gatunek szybko rosn¹cego kaktusa kolumnowego wystêpuj¹cy naturalnie w Peru i Ekwadorze. G³ównymi sk³adnikami aktywnymi s¹ alkaloidy, pochodne fenyloaminy, g³ówny z nich to meskalina, a w mniejszych iloœciach wystêpuj¹ tak e: 3,4-dimetoksyfenyloetyloamina, 4-hydroksy-3-metoksyfenyloetyloamina, 3-hydroksy-4,5-dimetoksyfenyloetyloamina, hordeina, a z innych biologicznie czynnych zwi¹zków - tyramina. Meskalina dzia³a halucynogennie poprzez powodowanie wzrostu aktywnoœci 5- hydroksytryptaminy i prawdopodobnie dopaminy w mózgu [9]. Pieprz metystynowy Pieprz metystynowy (Piper methysticum) znany te jako Kava kava - to roœlina z rodziny pieprzowatych. Kava jest podobna do czarnego pieprzu, podobnie jak on posiada sercowate liœcie oraz kwiaty podobne do anturium. W smaku równie przypomina nieco pieprz. Pomimo lekkiego dzia³ania psychoaktywnego nie stwierdzono, by mo na siê od niej uzale niæ. Pita jest na ogó³ jako herbata zio³owa. Susz zawiera ponad szeœæ nierozpuszczalnych w wodzie styrylopironów, tzw. kawalaktonów (m.in. metystycynê, jangoninê, kavainê i ich dihydropochodne). Dzia³anie psychotropowe i spazmolityczne zwi¹zane jest z obecnoœci¹ kawalaktonów. W odró nieniu od alkoholu Pieprz metystynowy wyzwala stan beztroski i szczêœcia oraz obni a sk³onnoœæ do agresji, gniewu i ha³asowania. W mniejszych iloœciach pobudza elokwencjê i podnosi wra liwoœæ na dÿwiêki, a w wiêkszych - stan podobny do zamroczenia alkoholowego, zaburzaj¹c chód. W bardzo du ych iloœciach rozszerza Ÿrenice oraz powoduje zaburzenia wzroku i s³uchu. W wielu krajach Kava-kava jest stosowana jako roœlinny produkt leczniczy i jako œrodek relaksuj¹cy. Wykazuje znikome dzia- ³anie niepo ¹dane i korzystny wp³yw na czas reakcji i procesy myœlowe. W dawka terapeutycznych (niskich) nie wywo³uje tolerancji i nie dzia³a uzale niaj¹co. Do tej pory opisano tylko oko³o dwudziestu przypadków uszkodzenia w¹troby [12,66]. Jeden z przypadku dotyczy³ turysty, u którego dosz³o do uszkodzenia w¹troby po spo yciu napoju przygotowanego z tej roœliny w czasie tradycyjnej ceremonii na wyspie [23]. Uwa a siê, e preparaty z Kava-kava cechuje ma³a hepatotoksycznoœæ [27]. Na temat dzia³ania uzale niaj¹cego zwi¹zków zawartych w Kava-kava nie ma potwierdzonych naukowo informacji, natomiast w Stanach Zjednoczonych próbuje siê stosowaæ preparaty otrzymywane z tej roœliny w leczeniu, usuwaniu objawów g³odu u osób uzale nionych od zwi¹zków psychoaktywnych, miêdzy innymi alkoholu [45,61]. Leonotis leonurus Leonotis leonurus tradycyjne zwana Dzika Dagga, Ogon Lwa, Ucho Lwa jest roœlin¹ z rodziny wargowych (Lamiaceae) pochodz¹c¹ z Afryki Po³udniowo-Wschodniej i osi¹gaj¹c¹ wysokoœæ do 3 m. W ciep³ym klimacie wytwarza ywicê, której nie produkuje w ch³odniejszych klimatach. Dotychczas wyodrêbniono alkaloidy: leonitynê i leonurynê oraz ó³ciopêdny di terpen - marubinê. Po wypiciu ekstraktu przez 4 do 6 godzin wystêpuje: euforia, stymulacja oraz efekty empatogenne. W badaniach na zwierzêtach wykazano ma³¹ toksycznoœæ ostr¹ ekstraktu z Leonotis leonurus. Do œmierci zwierz¹t dochodzi³o, gdy dawka przekroczy³a 3200 mg/kg. Wtedy te obserwowano zmiany hematologiczne. Po podaniu przewlek³ym dawki 400 mg/kg dochodzi³o do zmian biochemicznych œwiadcz¹cych o uszkodzeniu nerek i w¹troby [47]. Równie w badaniach na zwierzêtach wykazano dzia³anie protekcyjne ekstraktu z Leonotis leonurus na powstawanie drgawek [11]. Mimosa tenuiflora Mimosa tenuiflora znana te jako Mimosa hostilis to wieloletni zimozielony krzew, naturalnie wystêpuj¹cy na pó³nocnowschodnich terenach Ameryki Po³udniowej i w Meksyku. Ró ne produkty z kory tego krzewu s¹ u ywane w Ameryce Œrodkowej do leczenia ran i oparzeñ skóry oraz owrzodzeñ nóg. Stosowana zewnêtrznie nie powoduje adnych dzia³añ niepo ¹danych [57]. G³ównym sk³adnikiem zawartym w korze s¹ taniny [58]. 863

4 Za dzia³anie psychoaktywne odpowiada alkaloid fitoindolowy yuremamina izolowany z kory tego krzewu. W pó³nocnowschodniej Brazylii wytwarza siê napój yurema stosowany w celach medycznych i religijnych oraz DMT zawarte w korzeniu w iloœci do 1%. Roœlina ta nie zawiera inhibitorów MAO, dlatego podawana jest ³¹cznie np. z harmalin¹ [68]. W badaniach na zwierzêtach stwierdzono pewne dzia³anie teratogenne nasion Mimosa tenuiflora [50]. Nymphaea caerulea Nymphaea caerulea, zwana egipsk¹ niebiesk¹ lili¹ od staro ytnoœci stosowana by³a do produkcji perfum, jak równie w aromaterapii. Produkty z kwiatów tej roœliny by³y wykorzystywane w obrzêdach religijnych przez Egipcjan i Majów [25]. Obecnie wykazano, e ma ona dzia³anie psychoaktywne gram kwiatów powoduje lekkie pobudzenie, przyspieszenie procesów myœlowych i spotêgowanie percepcji wzrokowej, lekkie wizje przy zamkniêtych oczach. Za dzia³anie to odpowiedzialna jest nucyferyna i aporfina. Z kwiatów Nymphaea caerulea wyizolowano 8 zwi¹zków chemicznych o potwierdzonym dzia³aniu antyoksydacyjnym [1]. Ruta stepowa Poganek rutowaty (Peganum harmala L.), nazywany tak e rut¹ stepow¹ lub rut¹ syryjsk¹ jest sukulentu z rodziny parolistowatych (Zygophyllaceae). Roœlina wystêpuje w Pó³nocnej Afryce, na Bliskim Wschodzie, a po Indie oraz na terenach œródziemnomorskich (W³ochy, Hiszpania, Grecja). Naturalizowana tak e w po³udniowo-zachodnich Stanach oraz w Australii. Nasiona oraz korzeñ zawieraj¹ betakarboliny: harmalina, harmina, harmalol, harman, a tak e isopeganina, dipegen oraz œladowe iloœci tetra-hydro-harmaliny [5, 51,55]. G³ównym sk³adnikiem psychoaktywnym Ruty stepowej jest harmalina dzia³aj¹ca jako inhibitor monoaminooksydazy (IMAO), dlatego przy jej stosowaniu nie wolno spo ywaæ produktów bogatych w tyraminê (np. ó³te sery). G³ówne objawy po wypiciu wywaru to zaburzenia pamiêci (szczególnie krótkoterminowej), euforia i lekkie zmianami w polu widzenia, abstrakcyjne myœli, a przy zamkniêtych oczach wizje. Badania kliniczne pacjentów przyjmuj¹cych du e iloœci wywarów z ruty stepowej wskazuj¹ na jej dzia³anie hepatotoksyczne i neurotoksyczne [71]. Preparaty z nasion Ruty stepowej wykazuj¹ lekkie dzia³anie przeciwpierowtniakowe i rozkurczaj¹ce naczynia krwionoœne [5]. Inna aktywnoœæ biologiczna wyekstrahowanych alkaloidów z nasion tej roœliny to dzia³anie przeciwbólowe. Mechanizm dzia- ³ania jest zarówno obwodowy, jak i oœrodkowy i w czêœci zwi¹zany jest z receptorami opioidowymi [26]. Dzia³anie przeciwutleniaj¹ce preparatów z ruty, jak i wyizolowanych alkaloidów chroni przed utlenianiem lipoprotein (LDL), a tym samym przed powstawaniem blaszki mia d ycowej [10]. Psychotria viridis Psychodoria viridis znana te jako Chacruna to krzew z rodziny marzanowatych (Rubiaceae Juss.). Zawiera indolowe alkaloidy o dzia³aniu psychoaktywnym, g³ównie DMT w stê eniu do 0,61% oraz harminê i harmalinê [18,19]. Psychotria viridis jest g³ównym sk³adnikiem enteogenicznego napoju Ayahuasca w po³udniowej i centralnej czêœci Ameryki Po³udniowej. Zawarte w tym napoju inhibitory MAO chroni¹ DMT przed deaminacj¹ i utrat¹ dzia³ania psychoaktywnego [49]. Pierwsze badania nad psychoaktywnym dzia³aniem dimetylotryptaminy prowadzone by³y w latach 50. ubieg³ego wieku. Dimetylotryptamina jest potê n¹ substancj¹ psychoaktywn¹. Palona, wstrzykiwana, wci¹gana do nosa czy za ywana doustnie z MAOI powoduje silne enteogeniczne doœwiadczenie, które obejmuje intensywne efekty wizualne, wyraÿne zmiany percepcyjne, euforiê, a nawet prawdziwe halucynacje, mog¹ce przedstawiaæ rzeczywiste obrazy. Brak kontroli nad w³asnym cia³em stwarza powa ne zagro enia dla osób przyjmuj¹cych DMT. Dzia³anie halucynogenne DMT jest zbli one do 2,5-dimetoksy-4-metyloamfetaminy (DOM) i dietyloamidu kwasu lizergowego (LSD) ze wzglêdu na brak dzia³ania stymuluj¹cego w odró nieniu od 3,4-metylenodioksymetyloamfetaminy (MDMA) [28]. W latach , psychiatra Rick Strassman prowadzi³ badania nad DMT na University of New Mexico. 20% ochotników, którym poda³ iniekcyjnie wysokie dawki DMT donios³o, e mia³o zmys³owy kontakt z pozaziemskimi istotami [63]. Rivea corymbosa Gatunek pn¹cza wystêpuj¹cy naturalnie w Ameryce Po³udniowej i Meksyku. Zawiera on w znacznym stê eniu alkaloid ergolinowy erginê (LSA), substancjê halucynogenn¹ zbli on¹ w budowie i dzia- ³aniu do LSD. LSA nie powoduje takich halucynacji jak LSD, dzia³a raczej nasennie i powoduje marzenia senne. Osoby pod wp³ywem alkaloidów z tej roœliny czuj¹ siê depresyjnie, smutnie, a nastrój ich jest obni- ony. Kobiety w ci¹ y i karmi¹ce nie powinny przyjmowaæ preparatów z tej roœliny ze wzglêdu na mo liwoœci zaburzeñ w rozwoju p³odu i dziecka. U osób z histori¹ schizofrenii w rodzinie Rivea corymbosa mo e prowadziæ do wyst¹pienia tego schorzenia [36,56]. Tabernanthe iboga Tabernanthe iboga, zwany tak e eboga lub iboga to krzew nale ¹cy do rodziny toinowatych (Apocynaceae). Roœnie w Afryce Zachodniej. W ma³ych dawkach jest stosowana przez tubylców jako œrodek zwalczaj¹cy znu enie, g³ód i pragnienie, a w wiêkszych dawkach w celach obrzêdowych [48]. Skórka korzenia zawiera alkaloid ibogainê dzia³aj¹c¹ halucynogennie. Z obserwacji klinicznych wynika, e ibogaine powoduje eliminacjê g³odu u ludzi uzale nionych od alkoholu i opiatów. W oparciu o strukturê tego alkaloidu podjêto próby syntezy zwi¹zku hamuj¹cego objawy odstawienia u osób uzale nionych (alkohol, opiaty), ale niewykazuj¹cego dzia³ania halucynogennego [43,48]. W badaniach sekcyjnych stwierdzono, e ibogaina i jej g³ówny metabolit noribogaina gromadz¹ siê w œledzionie, w¹trobie, mózgu i p³ucach. Oba zwi¹zki s¹ wydalane z ó³ci¹ i przechodz¹ przez barierê krewmózg [42]. Trichocereus peruvianus Na temat tego kaktusa rosn¹cego w Andach na wysokoœci m n.p.m. nie ma wiele informacji w recenzowanych czasopismach. Substancj¹ biologicznie czynn¹ jest meskalina w iloœci równej lub wy szej ni w peyote. W mniejszych iloœciach stwierdza siê obecnoœæ tyraminy i 3- metoksytyraminy [52]. Piœmiennictwo 1. Agnihotri V.K., Elsohly H.N., Khan S.I.: Antioxidant constituents of Nymphaea caerulea flowers. Phytochem. 2008, 69, Alansari M., Hamilton D.: Nephrotoxicity of BZPbased herbal party pills: a New Zealand case report. N. Z. Med. J. 2006, 119, Alkadi H.O., Noman M.A., Al-Thobhani A.K.: Clinical and experimental evaluation of the effect of Khatinduced myocardial infarction. Saudi Med. J. 2002, 23, Ansonoff M.A., Zhang J., Czyzyk T. et al.: Antinociceptive and hypothermic effects of Salvinorin A are abolished in a novel strain of kappa-opioid receptor-1 knockout mice. J. Pharmacol. Exp. Ther. 2006, 318, Astulla A., Zaima K., Matsuno Y. et al.: Alkaloids from the seeds of Peganum harmala showing antiplasmodial and vasorelaxant activities. Nat. Med. 2008, 62, Aung, M.M., Griffin, G., Huffman, J.W. et al.: Influence of the N-1 alkyl chain length of cannabimimetic indoles upon CB1 and CB2 receptor binding. Drug Alcohol Depend. 2000, 60, Babu K.M., McCurdy C.R., Boyer E.W.: Opioid receptors and legal highs: Salvia divinorum and Kratom. Clin. Toxicol. 2008, 46, Barker S.A., Monti J.A., Christian S.T.: N, N-dimethyltryptamine: an endogenous hallucinogen. Int. Rev. Neurobiol. 1981, 22, Barry H. 3rd., Appel J.B.: Early preclinical studies of discriminable sedative and hallucinogenic drug effects. Psychopharmacol. 2009, 203, Baumann M.H., Clark R.D., Berrougui H. et al.: Protective effects of Peganum harmala L. extract, harmine and harmaline against human low-density lipoprotein oxidation. J. Pharm. Pharmacol. 2006, 58, Bienvenu E., Amabeoku G.J., Eagles P.K. et al.: Anticonvulsant activity of aqueous extract of Leonotis leonurus. Phytomed. 2002, 9, Bilia A.R., Gallon S., Vincieri F.F.: Kava-kava and anxiety: growing knowledge about the efficacy and safety. Life Sci. 2002, 70, Budzynski A.G.: N-substituted piperazines abused by humans mimic the molecular mechanism of 3,4- methylenedioxymethamphetamine (MDMA, or 'Ecstasy'). Neuropsychopharmacology 2005, 30, Bojer E.W., Chao J.M., Marderosian A.H.: Ergoline alkaloidal constituents of Hawaiian baby wood rose, Argyreia nervosa (Burm. f.). J. Pharm. Sci. 1973, 62, Borsutzky M., Passie T., Paetzold W. et al.: Hawaiian baby woodrose: (Psycho-) Pharmacological effects of the seeds of Argyreia nervosa. A case-orientated demonstration],. Nervenarzt. 2002, 73, Boyer E.W., Lapen P.T., Macalino G., Hibberd P.L.: Dissemination of psychoactive substance information by innovative drug users. Cyberpsychol. Behav. 2007, 10, Braida D., Capurro V., Zani A. et al.: Potential anxiolytic- and antidepressant-like effects of salvinorin A, the main active ingredient of Salvia divinorum, in rodents. Br. J. Pharmacol. 2009, 157, W. Piekoszewski i wsp.

5 18. Callaway J.C.: Various alkaloid profiles in decoctions of Banisteriopsis caapi. J. Psychoactive. Drugs 2005, 37, Callaway J.C., Brito G.S., Neves E.S.: Phytochemical analyses of Banisteriopsis caapi and Psychotria viridis.: J. Psychoactive Drugs 2005, 37, Callaway J.C., Brito G.S., Neves E.S.: Phytochemical analyses of Banisteriopsis caapi and Psychotria viridis. J. Psychoactive Drugs 2005, 37, Campbell H., Cline W., Evans M. et al.: Comparison of the effects of dexamphetamine and 1- benzylpiperazine in former addicts. Eur. J. Clin. Pharmacol. 1973, 6, Carlezon W.A. Jr., Béguin C., DiNieri J.A. et al.: Depressive-like effects of the kappa-opioid receptor agonist salvinorin A on behavior and neurochemistry in rats. J. Pharmacol. Exp. Ther. 2006, 316, Christl S.U., Seifert A., Seeler D.: Toxic hepatitis after consumption of traditional kava preparation. J. Travel. Med. 2009, 16, Díaz J.L., Contreras C.M.: Psychopharmacologic analysis of an alleged oneirogenic plant: Calea zacatechichi. Ayagoitia J. Ethnopharmacol. 1986, 18, Emboden W.A.: Transcultural use of narcotic water lilies in ancient Egyptian and Maya drug ritual. J. Ethnopharmacol. 1981, 3, Farouk L, Laroubi A, Aboufatima R. et al.: Evaluation of the analgesic effect of alkaloid extract of Peganum harmala L.: possible mechanisms involved. J. Ethnopharmacol. 2008, 12, Fu P.P., Xia Q., Guo L.: Toxicity of Kava kava. J. Environ. Sci. Health C. Environ. Carcinog. Ecotoxicol. Rev. 2008, 26, Gatch M.B., Rutledge M.A., Carbonaro T., Forster M.J.: Comparison of the discriminative stimulus effects of dimethyltryptamine with different classes of psychoactive compounds in rats. Psychopharmacology 2009, 204, Gee P., Gilbert M., Richardson S. et al.: Toxicity from the recreational use of 1-benzylpiperazine. Clin. Toxicol. 2008, 46, Göpel C., Maras A., Schmidt M.H.: Hawaiian baby rose wood: case report of an argyreia nervosa induced toxic psychosis. Psychiatr. Prax. 2003, 30, Graziani M., Milella M.S., Nencini P.: Khat chewing from the pharmacological point of view: an update. Subst. Use Misuse. 2008, 43, Grella B., Dukat M., Young R.: Investigation of hallucinogenic and related beta-carbolines. Drug Alcohol Depend. 1998, 50, Groer C.E., Tidgewell K., Moyer R.A. et al.: An opioid agonist that does not induce micro-opioid receptor--arrestin interactions or receptor internalization. Mol. Pharmacol. 2007, 71, Halberstadt A.L., Buell M.R., Masten V.L. et al.: Modification of the effects of 5-methoxy-N,N-dimethyltryptamine on exploratory behavior in rats by monoamine oxidase inhibitors. Psychopharmacol. 2008, 201, Hanes K.R.: Antidepressant effects of the herb Salvia divinorum: a case report. J. Clin. Psychopharmacol. 2001, 21, Hofmann A, Tscherter H.: Isolation of lysergic acid alkaloids from the Mexican drug ololiuqui (Rivea corymbosa (L.) Hall.f.). Experientia 1960, 16, Hooker J.M., Xu Y., Schiffer W.: Pharmacokinetics of the potent hallucinogen, salvinorin A in primates parallels the rapid onset and short duration of effects in humans. Neuroimage 2008, 41, t=90909 (dostêpna ) (dostêpna ) 40. Kalix P.: Catha edulis, a plant that has amphetamine effects. Pharm. World Sci. 1996, 18, Kassie F., Darroudi F., Kundi M.: Khat (Catha edulis) consumption causes genotoxic effects in humans. Int. J. Cancer. 2001, 92, Kontrimaviciute V., Mathieu O., Mathieu-Daudé J.C. et al.: Distribution of ibogaine and noribogaine in a man following a poisoning involving root bark of the Tabernanthe iboga shrub. J. Anal. Toxicol. 2006, 30, Levi M.S., Borne R.F.: A review of chemical agents in the pharmacotherapy of addiction. Curr. Med. Chem. 2002, 9, Lindigkeit R., Boehme A., Eiserloh I. et al.: Spice: A never ending story? Forensic Sci. Int (dostêpny online 8 lipiec 2009) [ direct.com/science?_ob=publication URL&_tockey=% 23TOC%235041% % % % 23FLA%23&_cdi= 5041&_pubType=J&_auth =y&_acct=c &_version=1&_urlVersion=0&_userid= &md 5=2c58c8565f7ccd371b311 d0a482c65b7]. 45. Lu L., Liu Y., Zhu W. et al.: Traditional medicine in the treatment of drug addiction. Am. J. Drug Alcohol Abuse 2009, 35, Macko E. Weisbach J., Douglas B.: Some observations on the pharmacology of mitragynine. Arch. Int. Pharmacodyn. Ther. 1972, 198, Maphosa V., Masika P., Adedapo A.: Safety evaluation of the aqueous extract of Leonotis leonurus shoots in rats. Hum. Exp. Toxicol. 2008, 27, Mash D.C., Kovera C.A., Pablo J. et al.: Ibogaine: complex pharmacokinetics, concerns for safety, and preliminary efficacy measures. Ann. N. Y. Acad. Sci. 2000, 914, McKenna D.J., Towers G.H., Abbott F.: Monoamine oxidase inhibitors in South American hallucinogenic plants: tryptamine and beta-carboline constituents of ayahuasca. J. Ethnopharmacol. 1984, 10, Medeiros R.M., de Figueiredo A.P. Benício T.M. et al.: Teratogenicity of Mimosa tenuiflora seeds to pregnant rats. Toxicon 2008, 51, Movafeghi A., Abedini M., Fathiazad F. et al.: Floral nectar composition of Peganum harmala L. Nat. Prod. Res. 2009, 23, Pardanani J.H., McLaughlin J.L., Kondrat R.W., Cooks R.G.: Cactus alkaloids. XXXVI. Mescaline and related compounds from Trichocereus peruvianus. Lloydia 1977, 40, Patel N.B.: Mechanism of action of cathinone: the active ingredient of khat (Catha edulis). East. Afr. Med. J. 2000, 77, Przekop P., Lee T.: Persistent psychosis associated with salvia divinorum use. Am. J. Psychiatry 2009, 166, Pulpati H., Biradar Y.S., Rajani M. et al.: High-performance thin-layer chromatography densitometric method for the quantification of harmine, harmaline, vasicine, and vasicinone in Peganum harmala. J. AOAC Int. 2008, 91, Rätsch Ch.: The Encyclopedia of Psychoactive Plants 2005, Rivera-Arce E., Chávez-Soto M.A., Herrera- Arellano A. et al.: Therapeutic effectiveness of a Mimosa tenuiflora cortex extract in venous leg ulceration treatment. J. Ethnopharmacol. 2007, 109, Rivera-Arce E., Gattuso M., Alvarado R. et al.: Pharmacognostical studies of the plant drug Mimosae tenuiflorae cortex. J. Ethnopharmacol. 2007, 25, Saha S., Dollery C.: Severe ischaemic cardiomyopathy associated with khat chewing. J. R. Soc. Med. 2006, 99, Santos R.G., Landeira-Fernandez J., Strassman R.J.: Effects of ayahuasca on psychometric measures of anxiety, panic-like and hopelessness in Santo Daime members. J. Ethnopharmacol. 2007, 112, Steiner G.G.: Kava as an anticraving agent: preliminary data. Pac. Health Dialog. 2001, 8, Strassman R.: DMT: The spirit molecule: A doctor's revolutionary research into the biology of near-death and mystical experiences. Park Street Press Strassman R.J., Qualls C.R., Berg L.M.: Differential tolerance to biological and subjective effects of four closely spaced doses of N,N-dimethyltryptamine in humans. Biol. Psychiatry. 1996, 39, Takayama H.: Chemistry and pharmacology of analgesic indole alkaloids from the rubiaceous plant, Mitragyna speciosa. Chem. Pharm. Bull. 2004, 52, Ustawa z dnia 20 marca 2009 r. o zmianie ustawy o przeciwdzia³aniu narkomanii. Dziennik Ustaw Nr 63, pozycja Teschke R., Schwarzenboeck A., Hennermann K.H.: Kava hepatotoxicity: a clinical survey and critical analysis of 26 suspected cases. Eur. J. Gastroenterol. Hepatol. 2008, 20, Vanwalleghem I.E., Vanwalleghem P.W., De Bleecker J.L.: Khat chewing can cause stroke. Cerebrovasc. Dis. 2006, 22, Vepsäläinen J.J., Auriola S., Tukiainen M. et al.: Isolation and characterization of yuremamine, a new phytoindole. Planta Med. 2005, 71, Wac³awik W., Strza³ka M., Janeczko Z.: Roœliny psychoaktywne z rodziny Lamiaceae. Farm. Pol. 2005, 61, Wood D.M., Button J., Lidder S. et al.: Dissociative and sympathomimetic toxicity associated with recreational use of 1-(3-trifluoromethylphenyl) piperazine (TFMPP) and 1-benzylpiperzine (BZP). J. Med. Toxicol. 2008, 4, Yuruktumen A., Karaduman S., Bengi F., Fowler J.: Syrian rue tea: a recipe for disaster. Clin. Toxicol. 2008, 46,