Zagrożenia dopalaczami i możliwości działań prewencyjnych w tym obszarze

Transkrypt

1 364 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Zagrożenia dopalaczami i możliwości działań prewencyjnych w tym obszarze Threat of psychoactive substances and possibilities of preventive actions Katarzyna Kranz, Jerzy T. Marcinkowski Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Katedra Medycyny Społecznej Dopalacze substancje chemiczne, które działając na organizm ludzki powodują euforię, zwiększenie koncentracji oraz uczucie przyjemności często określa się jako legalne narkotyki. Są one coraz bardziej dostępne na rynku, w tym w Polsce. Stanowią narastające zagrożenie dla zdrowia społeczeństwa, w szczególności dla dorastającej młodzieży. Firmy zaopatrujące sklepy z dopalaczami omijają prawo poprzez umieszczanie na opakowaniach swoich produktów adnotacji opisujących dopalacze jako produkty kolekcjonerskie nie przeznaczone do spożycia dla ludzi. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, przeciwdziała się prawnie rozpowszechnianiu dopalaczy, jednak zazwyczaj pojawiają się nowe przeszkody, które uniemożliwiają całkowite wycofanie ich z rynku. Słowa kluczowe: dopalacze, funshopy, smileshopy, coffeshopy, BZP, THC, Salvia Divinorium, mefedron, erowid Psychoactive substances are chemical agents inducing euphoria, an increase of mental concentration and a feeling of pleasure they are often described as legal drugs. They are easily available, now also in Poland. They represent an increasing social health hazard, especially for the growing youth. The companies supplying the shops selling those substances bypass the law by describing their products as collector s items not for human use. Polish authorities try to introduce legal measures preventing the dissemination of psychoactive substances; however, they have to deal with problems which make their complete withdrawal from the market impossible. Key words: psychoactive substances, fun-shops, smile-shops, coffee-shops, BZP, THC, Salvia Divinorium, methedrone, erowid Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Katarzyna Kranz Zakład Higieny Uniwersytetu Medycznego ul. Rokietnicka 5C, Poznań Wstęp Dopalacze jako legalne narkotyki są dostępne na rynku i stanowią zagrożenie dla zdrowia społeczeństwa, w szczególności dla dorastającej młodzieży. Ich dostęp zapewnia sieć sklepów Dopalacze.com, które współpracują z firmą powstałą w Manchesterze (Wielka Brytania) oraz z firmą na Cyprze zajmująca się wysyłkami tych towarów po ich uprzednim zakupie, m.in. przez Internet. W wielu substancjach chemicznych wchodzących w skład dopalaczy zawarte są modyfikowane chemicznie odpowiedniki narkotyków, których szkodliwe działanie na organizm ludzki zostało wielokrotnie potwierdzone badaniami laboratoryjnymi [1]. Firmy zaopatrujące sklepy z dopalaczami omijają prawo poprzez umieszczanie na opakowaniach swoich produktów adnotacji opisujących dopalacze jako produkty kolekcjonerskie nie przeznaczone do spożycia dla ludzi [2]. W Polsce, podobnie jak w innych krajach, przeciwdziała się prawnie rozpowszechnianiu dopalaczy, jednak zazwyczaj pojawiają się nowe przeszkody, które uniemożliwiają całkowite wycofanie ich z rynku [3, 4]. Co to są dopalacze? Dopalacze to substancje chemiczne, które działając na organizm ludzki powodują euforię, zwiększenie koncentracji oraz uczucie przyjemności. Zawarte w nich zioła i substancje chemiczne zawierają m.in. benzylopiperazynę (BZP) substancję psychoaktywną o działaniu zbliżonym do amfetaminy. W wielu substancjach chemicznych wchodzących w skład dopalaczy zawarte są odpowiedniki narkotyków, z tego względu używanie tych substancji może skończyć się efektami ubocznymi, z zagrożeniem życia włącznie [1, 5, 6]. Rynek dopalaczy i jego funkcjonowanie Firmy, które zaopatrują sklepy z dopalaczami, to tzw. funshopy (funshops), coffee shopy (coffee shops).

2 Kranz K, Marcinkowski JT. Zagrożenia dopalaczami i możliwości działań prewencyjnych w tym obszarze 365 Sprytnie omijają one prawo, w tym polskie, poprzez umieszczanie na opakowaniach swoich produktów adnotacji nieprzeznaczone do spożycia dla ludzi [2]. W ofercie funshopów produkty te funkcjonują jako kadzidła, substancje przeznaczone do obrzędów religijnych i obiekty kolekcjonerskie. Najwięcej dopalaczy produkowane jest w Nowej Zelandii i w tymże kraju najdłużej prowadzone są badania laboratoryjnie nad ich działaniem i składem chemicznym. Według statystyk roczna sprzedaż dopalaczy w Nowej Zelandii szacowana jest na 26 milionów tabletek zawierających w swym składzie pochodne bezylopiperazyny (BZP), 20% Nowozelandczyków przynajmniej raz w życiu zażywała dopalacze, a ponad 15% w 2008 roku. Według badań ankietowych, przeprowadzonych wśród uczestników jednej z imprez młodzieżowych, przeciętny Nowozelandczyk zażył 2,5 tabletki z zawartością BZP, a ponad 90% z nich spożywało dodatkowo alkohol, co wiązało się z tym, że łączne działanie tych substancji psychoaktywnych stawało się bardziej niebezpieczne, manifestując się takimi objawami klinicznymi, jak: bezsenność, brak łaknienia, nadmierne pocenie się, mdłości, depresja [4, 6]. W Europie sklepy z dopalaczami są bardzo popularne i można w nich kupić nie tylko tabletki zawierające szkodliwe substancje chemiczne, ale i groźniejsze dla zdrowia specyfiki. Dopalacze można zakupić również w tzw. coffee shop-ach, które są rodzajami pubów posiadającymi również w swoim asortymencie marihuanę i haszysz. Produkty wyżej wymienione sprzedawane są tylko osobom pełnoletnim. W 5 państwach Unii Europejskiej, takich jak Belgia, Dania, Grecja, Szwecja i Malta, dostępność dopalaczy z zawartością benzylopiperyzyny (BZP) została zdelegalizowana. W Polsce funkcjonuje kilkadziesiąt sklepów z dopalaczami, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla życia i zdrowia człowieka. W okresie wakacyjnym 2009 r. otwarto sklepy sezonowe na polskim Wybrzeżu, m.in. w Mielnie, Władysławowie, Świnoujściu, Międzyzdrojach. Sklepy te oferują produkty w cenach niższych niż asortyment sprzedawany w stałej sieci sklepów Dopalacze.com. W 2010 r. otwierane są kolejne sklepy z dopalaczami. Według notowań prasowych pierwszy sklep otwarto w sierpniu 2008 roku w Łodzi, ale już dwa lata wcześniej substancje te można było nabyć za pośrednictwem Internetu. Jedna z firm zapewniała w 2009 roku, że wiosną w roku 2010 w całym kraju będzie już posiadała ponad 100 sklepów z dopalaczami [7]. Firma handlująca dopalaczami zapowiada budowę w Polsce fabryki napojów energetyzujących oraz nowoczesnego laboratorium chemicznego [8]. Najbardziej znane dopalacze BZP BZP (benzylopiperyzyna) - jako najbardziej znana substancja chemiczna wchodząca w skład dopalaczy po raz pierwszy została syntetycznie wyprodukowana jako potencjalny środek zwalczający pasożyty u zwierząt, ale nie osiągnęła sukcesu rynkowego ze względu na jej słabe działanie i objawy uboczne. Substancja ta na rynku narkotykowym zaczęła się pojawiać od 1999 r., natomiast od 2004 r. BZP zaczęła być coraz bardziej popularna wśród tzw. legalnych substancji (legal hights). Jest łatwo dostępna w legalnym obrocie, z tego względu nie odnotowano syntezy tej substancji w nielegalnych laboratoriach. Działanie BZP stymulujące centralny układ nerwowy jest analogiczne do działania amfetaminy, ale 10-krotnie słabsze. Jako działanie uboczne wywołuje częstoskurcz serca oraz nadciśnienie tętnicze. Cambell i wsp. (1973) stwierdzili, że osoby uzależnione od amfetaminy nie są stanie odróżnić efektów działania, jeśli otrzymują równoważną dawkę BZP i amfetaminy. Badania Baumana i wsp. (2005) wykazały, że mieszanina BZP i TFMPP 1/ wykazuje podobne działanie jak MDMA (3,4-metylenodioksymetamfetamina) [1, 9]. THC Innym popularnym związkiem wchodzącym w skład dopalaczy jest THC znany również pod nazwą JWH-018 (jako syntetyczna wersja); chemicznie jest to izomer kannabidiolu, który jest zawarty w konopiach indyjskich. Należy do grupy związków chemicznych zwanych kanabinoidami. THC otrzymywany syntetycznie występuje pod nazwą dronabinol (nazwa handlowa Marinol); jest dostępny na receptę w kilkunastu krajach, m.in. w USA, Holandii i Niemczech. Został zatwierdzony przez FDA (Food and Drug Administration) w leczeniu takich chorób, jak anoreksja, AIDS, a także w przypadku nudności, wymiotów, które są skutkiem przebytej chemioterapii; także bywa stosowany w leczeniu choroby Alzheimera. Długotrwałe spożywanie THC powoduje zaburzenia pamięci, większą tendencje do popadania w depresję oraz utratę motywacji do wysiłku. Substancja ta zawarta jest w marihuanie i w haszyszu; z tego względ u prowadzone są badania nad szkodliwym działaniem THC, co w wielu krajach jest kwestią polityczną i wiąże się z pojawianiem sprzecznych danych w różnych ośrodkach badawczych [1,9]. 1/ TFMPP substancja psychoaktywna o działaniu stymulującym, pochodna piperazyny. TFMPP używane jest zwykle jako legalny substytut MDMA i amfetaminy.

3 366 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Salvia Divinorum Jednym z produktów dostępnych w sklepach z dopalaczami jest roślina Salvia Divinorum szałwia wieszcza gatunek byliny z rodziny jasnotowatych (Lamiaceae Lindl.). Występuje na rynku pod postacią płynnych ekstraktów o różnej mocy lub liści przeznaczonych do palenia. Rośnie w meksykańskim stanie Oaxaca i należy to najrzadszych roślin występujących na kuli ziemskiej. Obecnie można spotkać ją naturalnie rosnącą w trudno dostępnych miejscach gór Sierra Mazateca na wysokości ok m n.p.m. W stanie naturalnym rozrasta się z pękniętych gałęzi przewróconych na ziemię (rozwój wegetatywny). Nie wytwarza nasion. Zawiera Salvinorin A, który należy obecnie do najsilniej działających środków psychodelicznych, wykazującym aktywność już w dawce mikrogramów i jedynie tylko półsyntetyczne LSD jest aktywne w mniejszych ilościach w dawce mikrogramów. W 2001 r. wyodrębniono jeszcze jedną substancję Salvinorium C, która wykazuje aktywność biochemiczną (według badań przeprowadzonych na szczurach) w jeszcze mniejszych dawkach niż Salvinorin A [1]. Mefedron Najnowsza substancja, którą można nabyć na rynku dopalaczy, to Mefedron. Jest to pochodna efedryny, potocznie zwana mefem, która powszechnie używana jest w lekach na rynku farmaceutycznym. Izraelska firma Neoorganics wyprodukowała z niej dopalacz o działaniu euforycznym. Obecnie handel tej substancji w Polsce jest legalny i nie udokumentowano wiedzy na temat szkodliwości działania tej substancji na organizm ludzki; można go zakupić przez Internet. Odnotowane są natomiast dwa przypadki śmiertelne w Szwecji po zażyciu tej substancji. Z tego względu Mefedron znalazł się tam na liście substancji zakazanych; podobnie jest w Izraelu, gdzie handel i zażywanie tej substancji jest zabronione. Również władze Danii, Wielkiej Brytanii, Australii i Nowej Zelandii są na etapie delegalizacji tej substancji. Mefedron ma podobne działanie co MDMA (ecstasy), amfetaminy i kokainy; wywołuje euforię, gadatliwość i zwiększa wrażliwość czuciową [1]. Powody zainteresowania młodzieży dopalaczami Dopalacze jako legalne narkotyki są ogólnodostępne dla młodzieży i dla dorosłych. Można je nabyć w coraz większej liczbie sklepów pojawiających się na świecie, w tym w Polsce poprzez sieć sklepów Dopalacze.com. Młodzież sięga po nie z różnych powodów. Należy do nich choćby czysta ciekawość i brak świadomości, że od substancji chemicznych zawartych w dopalaczach można się uzależnić, ponieważ ich działanie na organizm jest zbliżone do działania nielegalnych narkotyków, takich jak np. amfetamina, haszysz, marihuana. Zainteresowanie młodzieży powodowane jest również tym, że dopalacze mają poprawiać nastrój przez co pomagają zapomnieć o kłopotach młodych ludzi, takich jak problemy w szkole, na studiach, w domu rodzinnym. Według Jolanty Koczurowskiej, szefowej Monaru, dopalacze są środkami dającymi ułudę zadowolenia, iluzję radości, zabawy i są otwartą drogą do poszukiwania przez młodzież zmienionej, tej lepszej świadomości, co stanowi otwartą drogę do zażywania w późniejszym czasie nielegalnych narkotyków. Dopalacze suplementem diety czy artykułem spożywczym? Dopalacze są sprzedawane w Europie jako tzw. suplement diety. Ponieważ w Polsce istnieje ustawa, która precyzyjnie określa, co można nazwać suplementami diety a według tej ustawy dopalacze nimi nie są przeto na rynku polskim sprzedawane są jako produkty kolekcjonerskie. Według Jacka Wrony, policjanta i biegłego sądowego z zakresu slangu i przestępczości narkotykowej, dopalacze są substytutami prawnie zakazanych środków odurzających i substancji psychotropowych, głównie z grupy amfetamin, które są bardziej szkodliwe niż substancje na liście substancji zakazanych przez polskie prawo [10]. Możliwość działań prewencyjnych Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii W dniu r. w Dzienniku Ustaw RP opublikowano Ustawę o przeciwdziałaniu narkomanii, która weszła w życie od r. Nowelizacja tej Ustawy rozszerzyła listę środków odurzających z grupy I-N oraz substancji psychotropowych z grupy II P, poprzez dopisanie szeregu nowych roślin oraz substancji chemicznych. Należy zauważyć, iż niektóre produkty sprzedawane przed zawierały substancje/rośliny, które w znowelizowanej Ustawie zostały zabronione do sprzedaży [11]. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii prowadziło kampanię edukacyjną mająca uświadomić społeczeństwo jakim zagrożeniem są dopalacze. Organizowano pikiety m.in. w Lublinie, w Kielcach gdzie sklepami sprzedającymi dopalacze zainteresowała się również policja oraz komisja bezpieczeństwa rad miejskich sprawdzając, czy sprzedawany asortyment nie kupują osoby nieletnie i czy nie ma w jego składzie niedozwolonych środków. Pikiety organizowano również w Rzeszowie i Łodzi. Zaniepokojenie mieszkańców Łodzi spowodowane było otwarciem w tym mieście pierwszego sklepu z dopalaczami i zamieszczeniem na stronie internetowej ( szczegó-

4 Kranz K, Marcinkowski JT. Zagrożenia dopalaczami i możliwości działań prewencyjnych w tym obszarze 367 łowych informacji na temat substancji, które można nabyć w sieci sklepów Dopalacze.com, rozkolportowaniem około ok.10 tys. plakatów w pubach, klubach, dyskotekach, szkołach i uczelniach [12, 13]. Państwowa Inspekcja Sanitarna W grudniu 2008 r. sklepami z dopalaczami zajęła się Państwowa Inspekcja Sanitarna, która badała czy specyfiki znajdujące się w asortymencie sieci sklepów dopalacze.com nie stanowią zagrożenia dla życia i zdrowia człowieka. Z kolei inspektorzy skarbowi badali czy sklepy z dopalaczami płacą podatki. Rzecznik sieci sklepów sprzedających dopalacze, Piotr Domański, po jednej z kontroli alarmował, że policja weszła na teren magazynu sklepu bez nakazu i bezprawnie skonfiskowała dużą partię towaru. Lubelskie stacje sanitarno-epidemiologiczne zamknęły sklepy z dopalaczami, które zdaniem specjalistów działają podobnie do narkotyków. Inspektorzy stacji sanitarno-epidemiologicznych uznali, że to nielegalnie działające sklepy spożywcze. Dyrektor Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Lublinie Paweł Politowicz opierając się na analizie obowiązujących aktów prawnych podał, że informacja na produktach w języku polskim przedstawia dopalacze jako towar przeznaczony do celów kolekcjonerskich i nie nadający się do spożycia dla ludzi, natomiast według informacji w języku angielskim podanej na ulotkach dopalacze to artykuły spożywcze, a w takim przypadku każdy sklep sprzedający dopalacze powinien być traktowany jako sklep spożywczy i z mocy prawa powinien być zgłoszony do kontroli przez stację sanitarno-epidemiologiczną na 30 dni przed jego otwarciem. Właściciel lubelskiego sklepu o to nie wystąpił, z tego względu jego sklep został zamknięty. Taka interpretacja przepisów prawa pozwala, chociaż w małym stopniu, wstrzymywać obrót dopalaczami [14, 15, 16, 17]. Możliwości działań profilaktycznych na terenie szkół W szkołach gimnazjalnych i szkołach średnich ostrzega się rodziców i uczniów poprzez listy z ostrzeżeniem przed dopalaczami. W taki sposób działa m.in. Wojciech Szczurek prezydent miasta Gdyni [18]. Prace w Sejmie W Sejmie w marcu 2008 r. pojawiła się znowelizowana Ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, która zakazuje handlu tzw. dopalaczami. Zgodnie z wytycznymi Unii Europejskiej nowelizacja miała zakazać handlu dopalaczami zawierającymi benzylopiperazynę. Natomiast podczas prac sejmowych posłowie zgłosili do niej poprawkę, która zakazuje rozprowadzania także 17 innych substancji pochodzących z roślin występujących w Ameryce Południowej, Ameryce Środkowej oraz Azji. Zostaną one wprowadzone do ustawowego wykazu kontrolowanych środków odurzających. Nie będzie można ich posiadać ani sprzedawać w innych celach niż naukowe. Ministerstwo Zdrowia chce również wprowadzić do wykazu szałwię wieszczą. Sklepy z dopalaczami często handlują suszem tej szałwii, który ma działanie relaksacyjne lub wywołuje lekkie wizje [11]. Główny Inspektorat Farmaceutyczny Listę substancji zakazanych stworzył Główny Inspektorat Farmaceutyczny, a zaopiniował Warszawski Uniwersytet Medyczny. Na liście substancji zakazanych jest m.in. JWH-018 składnik linii dopalaczy, który bywa obecny w napojach, tabletkach, skrętach, a nawet kosmetykach. To syntetyczna wersja THC związku wchodzącego w skład marihuany. Centralne Biuro Śledcze Policjanci z Centralnego Biura Śledczego namierzyli i zlikwidowali w 2009 r. w Warszawie w dzielnicy Wawer nielegalną wytwórnię dopalaczy i amfetaminy. Zatrzymani mężczyźni byli chemikami, a z badań laboratoryjnych wynika, że produkowany tam narkotyk to był PMA (4-metoksyamfetamina), od kilku lat nie spotykany w Polsce, ponieważ trudno go wyprodukować. Jest wykorzystywany do produkcji ekstazy i dużo bardziej niebezpieczny niż MDMA (3,4-metylenodioksymetamfetamina). Według ustaleń policji do produkcji narkotyków używano fenacetynę środek przeciwbólowy i wycofany z rynku leków ze względu na działanie rakotwórcze [16, 17, 18, 19]. Wymiar sprawiedliwości W sprawie szkodliwości dopalaczy śledztwo w oparciu o art Kodeksu karnego prowadziła lubelska prokuratura, po tym jak policja odnotowała przypadek studentki, której stan kliniczny po zażyciu dopalaczy był, jak to określono, niestabilny. Zakład Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego w Lublinie zlecił dokładniejszą analizę oddziaływania dopalaczy na organizm ludzki [16, 17, 18, 19]. Urzędy kontroli skarbowej W dniu r. do wszystkich sklepów sieci Dopalacze.com wkroczyli pracownicy urzędów kontroli skarbowej; w niektórych miastach towarzyszyli im celnicy. Na czas kontroli sklepy zostały zamknięte. Interwencje te miały na celu utrudnienie pracy sklepom z dopalaczami do momentu wejścia w życie nowelizacji ustawy delegalizującej benzylopierazynę. Dzień po tej akcji policja przeprowadziła kontrolę w magazynie spółki. Rzecznik firmy handlującej dopalaczami uważał, że kontrola policji była nieuzasadniona i wystąpił do sądu o odszkodowanie [20, 21, 22].

5 368 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Piśmiennictwo / References 1. Seńczuk W, Bogdanik T. Toksykologia współczesna. PZWL, Warszawa ( ) Dopalacze.html ( ) zdrowia.pl/farmacja/do-polski-dotarłamoda-na nowy dopalacz,55 ( ). 5. Campbell H, Cline W, Evans M, Lloyd J, Peck AW. Comparison of the effects of dexamphetamine and 1-benzylpiperazine in former addicts. Eur J Clinical Pharmacol 1973, 6: ( ). 7. http;//miasta.gazeta.pl/lodz/ , , Kolejna_ ofiara dopalaczy, html ( ) narkotykow, kioskart.html ( ) html ( ) ( ) , ,Sejm_za_delegalizacja_ ( ) , Drugich_dopalaczy_w_Rzeszowie_ ( ) , samorządowcy_ostrza_sobie_z ( ) ,80708, _Dopalacze_mogą_wypal ( ) ,80708, _Dopalacze_mogą_wypal ( ) na_dopalacze.html ( ) pap/artykul/cbs;zlikwidowal ( ) wiadomość ( ) , , Sanepid_zamknal_ dopalacze.html ( ).