Naruszenie zobowiązania w świetle harmonizacji prawa zobowiązań. Studium prawnoporównawcze

Transkrypt

1

2 Naruszenie zobowiązania w świetle harmonizacji prawa zobowiązań Studium prawnoporównawcze

3

4 Naruszenie zobowiązania w świetle harmonizacji prawa zobowiązań Studium prawnoporównawcze Marlena Pecyna Warszawa 2009

5 Stan prawny na 1 stycznia 2009 r. Wydawca: Magdalena Górniewicz Redaktor prowadzący: Ewa Fonkowicz Opracowanie redakcyjne: Katarzyna Rybczyńska Sk³ad, ³amanie: Andrzej Gudowski Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2009 ISBN ISSN Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek Warszawa, ul. Płocka 5a tel. (022) Kraków, ul. Zacisze 7 tel. (012) ksiazki@wolterskluwer.pl Księgarnia internetowa

6 Moim Rodzicom 5

7 6

8 Spis treści Wykaz skrótów...13 Tytułem wstępu...15 Rozdział I Zakres i kontekst rozważań Naruszenie zobowiązania Kontekst rozważań: harmonizacja prawa zobowiązań Uzasadnienie wyboru systemów prawnych objętych zakresem rozważań Zarys i sposób ujęcia problematyki naruszenia zobowiązania...32 Rozdział II Wpływ harmonizacji na prawo i metodę Uzasadnienie zakresu rozważań. Wprowadzenie do metodologii rozprawy Wielość metod zamiast jednej w poszukiwaniu wszechstronnej analizy prawa cywilnego w procesie harmonizacji Komparatystyczna metoda tworzenia prawa w kontekście polityki prawa...41 Rozdział III Naruszenie zobowiązania w strukturze regulacji Znaczenie struktury regulacji w procesie harmonizacji Poziom abstrakcji regulacji Wpływ przesłanki podmiotowej na regulację naruszenia zobowiązania Znaczenie rozróżnienia Regulacja stosunków konsumenckich Regulacja stosunków gospodarczych

9 Spis treści Rozdział IV Przesłanki kształtujące treść zobowiązania i jego należyte wykonanie Treść zobowiązania Zakres rozważań i jego uzasadnienie dla koncepcji naruszenia zobowiązania Treść zobowiązania w świetle zasady swobody umów i jej wpływ na koncepcję naruszenia zobowiązania Zwyczaj, obyczaje obrotu prawnego, zwykłe oczekiwania jako przesłanki należytego wykonania zobowiązania Znaczenie zwyczaju i obyczajów obrotu prawnego Znaczenie usprawiedliwionych oczekiwań Usprawiedliwione oczekiwania z chwili powstania zobowiązania Usprawiedliwione oczekiwania wynikające z przedkontraktowych oświadczeń strony umowy lub osoby trzeciej Wpływ zasady dobrej wiary na koncepcję naruszenia zobowiązania Znaczenie zasady dobrej wiary dla określenia treści zobowiązania i jego należytego wykonania Dobra wiara jako kryterium oceny wykonania zobowiązania Dobra wiara w wybranych systemach krajowych ewolucja i znaczenie Rola zasady dobrej wiary w harmonizacji prawa zobowiązań Rozdział V Jednolita reguła naruszenia zobowiązania jako harmonizacyjna propozycja ujęcia podstawy odpowiedzialności kontraktowej Jednolita reguła naruszenia zobowiązania a typologia przypadków naruszenia Naruszenie umowy w systemie common law jako źródło koncepcji jednolitej reguły naruszenia zobowiązania Jednolita reguła naruszenia zobowiązania w ujęciu kontynentalnych systemów prawnych Jednolita reguła naruszenia zobowiązania w świetle harmonizacji regulacji naruszenia zobowiązania

10 Spis treści 4.1. Ocena spójności jednolitej reguły naruszenia zobowiązania Obowiązek zawiadomienia o naruszeniu zobowiązania a jednolita reguła jego naruszenia Zawiadomienie jako przesłanka naruszenia zobowiązania Zawiadomienie o naruszeniu zobowiązania jako przesłanka wystąpienia określonych skutków Zawiadomienie o naruszeniu zobowiązania jako ostatnia szansa dłużnika na należyte jego wykonanie Wpływ zawiadomienia na koncepcję naruszenia zobowiązania w świetle jednolitej reguły naruszenia zobowiązania Rozdział VI Niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania w świetle jednolitej reguły naruszenia zobowiązania Znaczenie rozróżnienia postaci naruszenia zobowiązania w świetle jednolitej reguły naruszenia Niewykonanie i nienależyte wykonanie zobowiązania jako przesłanka żądania jego wykonania Niewykonanie i nienależyte wykonanie jako przesłanka żądania wykonania zobowiązania oraz jego treści Koncept i znaczenie żądania wykonania zobowiązania w systemie skutków naruszenia zobowiązania Żądanie wykonania zobowiązania w świetle zasady realnego wykonania zobowiązania Miejsce żądania wykonania zobowiązania w systemie skutków naruszenia zobowiązania Zakres problematyki Żądanie wykonania zobowiązania jako nadrzędny środek ochrony prawnej w razie naruszenia zobowiązania Żądanie wykonania zobowiązania jako drugorzędny środek ochrony prawnej w razie naruszenia zobowiązania Racje nadrzędności i drugorzędności żądania wykonania zobowiązania jako środka ochrony prawnej w razie naruszenia zobowiązania

11 Spis treści Żądanie wykonania zobowiązania jako alternatywny ograniczony środek ochrony prawnej w razie naruszenia zobowiązania Uprawnienie do uzdrowienia naruszonego zobowiązania Uprawnienie do uzdrowienia świadczenia a sekwencja środków ochrony prawnej w razie naruszenia zobowiązania Rozdział VII Usprawiedliwione i nieusprawiedliwione naruszenie zobowiązania Uzasadnienie rozróżnienia na usprawiedliwione i nieusprawiedliwione naruszenie zobowiązania Dualizm podstaw usprawiedliwienia naruszenia zobowiązania Usprawiedliwione naruszenie zobowiązania w świetle odpowiedzialności na zasadzie winy Usprawiedliwienie naruszenia zobowiązania w świetle odpowiedzialności na zasadzie ryzyka Usprawiedliwienie naruszenia zobowiązania w procesie harmonizacji prawa kompromis czy pogłębienie rozbieżności? Znaczenie zasady winy oraz zasady ryzyka w zakresie usprawiedliwienia naruszenia zobowiązania Rozdział VIII Naruszenie zobowiązania wzajemnego Zakres problematyki Naruszenie zobowiązania wzajemnego jako naruszenie wzajemnego wykonania zobowiązań Uzależnienie wykonania wzajemnego od wykonania zobowiązania przez drugą stronę Naruszenie zobowiązania wzajemnego w świetle wzajemności zobowiązań oraz porządku ich wykonania Naruszenie zobowiązania wzajemnego w świetle jednolitej reguły naruszenia zobowiązania

12 Spis treści 4.1. Niewykonanie zobowiązania jako podstawa wstrzymania się z wykonaniem zobowiązania wzajemnego Naruszenie zobowiązania w niepełnym zakresie jako podstawa wstrzymania się z wykonaniem zobowiązania wzajemnego Przewidywane naruszenie zobowiązania Zakres problematyki Przewidywane naruszenie zobowiązania w ujęciu systemowym Relacja zależności między wykonaniem zobowiązań w kontekście przewidywanego naruszenia zobowiązania Zakres przewidywanego naruszenia zobowiązania Przewidywalność naruszenia zobowiązania Przewidywane naruszenie zobowiązania w kontekście odpowiedzialności odszkodowawczej Rozdział IX Istotne naruszenie umowy Znaczenie i funkcja istotnego naruszenia umowy Istotne naruszenie umowy w świetle źródeł inspiracji i rozwoju instytucji Przesłanki istotnego naruszenia umowy Istotne naruszenie umowy w orzecznictwie Istotne naruszenie umowy jako granica trwałości umowy i skutków jej zakończenia Podsumowanie Bibliografia

13 12

14 Wykaz skrótów BGB CoPECL DCFR dyrektywa 99/44 o sprzedaży konsumenckiej Dz. U. e.p.z. g.u. k.c. k.c.a. k.c.f. k.c.h. k.c.n. k.c.r. k.c.w. k.p.c. k.p.c.n. k.z. Bürgerliches Gesetzbuch (niemiecki kodeks cywilny) Common Principles of European Contract Law, zmodyfikowana wersja PECL Draft Common Frame of Reference (projekt Wspólnego systemu odniesienia) dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 1999/44 z dnia 25 maja 1999 r. w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji (Dz. Urz. WE nr L 171 z 7 lipca 1999 r.) Dziennik Ustaw estońskie prawo zobowiązań Grażdanskoje Ułożenije (ułożenie cywilne) ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) austriacki kodeks cywilny francuski kodeks cywilny holenderski kodeks cywilny niemiecki kodeks cywilny rosyjski kodeks cywilny włoski kodeks cywilny ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) niemiecki kodeks postępowania cywilnego rozporządzenie Prezydenta Rzeczpospolitej z 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz. U. RP Nr 82, poz. 598) 13

15 Wykaz skrótów konwencja konwencja o międzynarodowej sprzedaży towawiedeńska rów z 1980 r. (CISG Convention on the International Sale of Goods), wględem Polski weszła w życie 1 czerwca 1996 r. (Dz. U. z 1997 r. Nr 45, poz. 287) PECL Principles of European Contract Law (Zasady europejskiego prawa umów) RSFSR Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka UCC Uniform Commercial Code (Jednolity kodeks handlowy) ULIS Uniform Law on the Interational Sale of Goods (Jednolite prawo międzynarodowej sprzedaży towarów) Zasady UNIDROIT Zasady międzynarodowych umów handlowych z.z. Zwod Zakonow (zwód /zbiór/ ustaw) Zasady Acquis Principles of the Existing European Contract Law (ACQP) (Zasady obowiązującego europejskiego prawa umów) 14

16 Tytułem wstępu Prawo prywatne czasów obecnych przeżywa różnego rodzaju wstrząsy oraz zawirowania, jeśli opisać tę sytuację językiem natury. Dla systemów prawnych krajów członkowskich Unii Europejskiej prawo europejskie jawi się jako centrum, które oddziałuje na porządki krajowe. Jednakże to oddziaływanie sięga nie tylko porządków prawnych państw członkowskich, ale również tych, w których dostrzega się znaczenie stworzenia wspólnej przestrzeni prawnej niezależnie od granic państwowych. Jednocześnie wskazane wyżej centrum europejskie czerpie z systemów, na które wpływa. Proces takiego prawotwórstwa określany jest mianem harmonizacji prawa. W niniejszej rozprawie rozważaniami została objęta problematyka naruszenia zobowiązania rozpatrywana właśnie z punktu widzenia procesu harmonizacji prawa, który jest zarówno podłożem tworzenia prawa bądź jego zmiany, celem prawotwórstwa, jak i metodą tworzenia prawa. Pierwszemu aspektowi poświęciłam najmniej uwagi, bowiem jest to przede wszystkim kwestia polityczna oraz ekonomiczna rozpatrywana z punktu widzenia makroskali. Natomiast punkt ciężkości rozprawy został położony na drugi oraz trzeci aspekt harmonizacji prawa zobowiązań. Taka przestrzeń harmonizacji wyznacza jednocześnie przestrzeń badawczą. Problematyka naruszenia zobowiązania obejmuje różne aspekty tego zagadnienia, które były lub są brane pod uwagę przy tworzeniu regulacji dotyczącej tej kwestii zarówno w krajowych porządkach prawnych, a wśród nich w niemieckim, francuskim, holenderskim, rosyjskim, estońskim, polskim, włoskim, systemach common law (angielskim oraz amerykańskim), jak i prawie międzynarodowym, w szczególności konwencji wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, prawie europejskim, a ponadto w toku procesu prawotwórczego na poziomie europejskim, to jest Zasadach europejskiego prawa umów (PECL), Zasadach międzynarodowych umów handlowych UNIDROIT, Zasadach Acquis, pro- 15

17 Tytułem wstępu jekcie Wspólnego systemu odniesienia (DCFR), a także krajowym, między innymi projekcie izraelskiego kodeksu cywilnego oraz polskiej propozycji reformy prawa zobowiązań w zakresie regulacji naruszenia zobowiązania oraz jego skutków. Opracowanie niniejsze stanowi zmodyfikowaną oraz uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej pt. Rosyjska koncepcja naruszenia zobowiązania w świetle harmonizacji prawa zobowiązań przygotowanej w Katedrze Prawa Cywilnego Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem prof. dr. hab. Edwarda Drozda, której recenzentami byli: prof. dr hab. Wojciech Popiołek z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz prof. dr hab. Bogusław Gawlik z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Promotorowi składam podziękowanie za opiekę naukową, a recenzentom za pozytywną ocenę oraz cenne uwagi. Dziękuję także prof. UJ dr. hab. Fryderykowi Zollowi za naukową inspirację. Kraków, wrzesień 2008 r. 16