Eksploatacja kruszyw naturalnych na obszarach przyrodniczo cennych

Transkrypt

1 Wiktoria Sobczyk 1, Anna Kowalska AGH Akademia Górniczo-Hutnicza 2 Eksploatacja kruszyw naturalnych na obszarach przyrodniczo cennych Wstęp Do czasu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej na terenie naszego kraju istniały różne formy ochrony przyrody. Najbardziej restrykcyjną formą ochrony przyrody nadal są parki narodowe i rezerwaty przyrody, w których zabrania się jakiejkolwiek gospodarczej działalności ludzkiej. Prawo Europejskiej Sieci Natura 2000 zezwala na prowadzenie działalności gospodarczej, wymagane jest jednak racjonalne podejście do ewentualnego wpływu przedsięwzięć lub planów na zagrożone siedliska, gatunki roślin i zwierząt. W tym celu wymagane jest przeprowadzenie rygorystycznej procedury oceny oddziaływania na obszary Natura W ocenie brane są pod uwagę kwestie społeczne [1, 2, 3, 9, 15], ekonomiczne i gospodarcze [17], jednak najważniejsza jest ochrona bioróżnorodności oraz osiągnięcie odpowiedniego stanu ochrony gatunków i siedlisk, mających znaczenie dla Wspólnoty [11, 12]. Intensywny rozwój gospodarczy spowodował zwiększenie prac wydobywczych zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Jeszcze kilkadziesiąt lat temu zyski z wydobycia surowców mineralnych były sprawą priorytetową, natomiast negatywne skutki spowodowane działalnością górniczą traktowano marginalnie. Zdegradowane tereny były zostawione naturze, która w różnym stopniu odradzała się na tych obszarach. Wraz ze wzrostem powierzchni zniszczonych terenów społeczeństwo zaczęło postrzegać górnictwo jako poważne zagrożenie dla środowiska. Obecnie poprawa wizerunku możliwa jest przez właściwie przeprowadzoną rekultywację, dostosowaną do potrzeb lokalnych społeczności. Mimo powszechnych działań rekultywacyjnych do dzisiaj można spotkać skutki zaniedbań minionych lat. Cel, materiał i metodyka Podstawowym celem artykułu jest wskazanie możliwości zagospodarowania terenów górniczych po zakończeniu eksploatacji, możliwości zgodnych z oczekiwaniami mieszkańców omawianego obszaru. Ocena uwarunkowań przyrodniczych i społeczno-gospodarczych dla optymalnych kierunków rekultywacji i rewitalizacji została przeprowadzona przy wykorzystaniu następujących metod badawczych: analiza dostępnej literatury, autorskie badania terenowe, dokumentacja fotograficzna. Cele programu Natura 2000 Intensywny rozwój cywilizacyjny spowodował na całym świecie wiele negatywnych zmian. Rządzący państwami zdali sobie sprawę, że nadmierne korzystanie i ciągłe zanieczyszczanie środowiska może być katastrofalne w skutkach, a rozwój gospodarczy nie jest jedynym celem egzystencji. Ponadto zaczęto dostrzegać korzyści społeczno-ekonomiczne płynące z funkcjonowania obszarów naturalnych. Ochrona środowiska stała się jednym z podstawowych celów wielu państw. Dzięki temu możliwe było opracowanie wspólnych podstaw prawnych w tym zakresie. Europejska sieć Natura 2000 jest jednym z narzędzi zrównoważonego rozwoju, ponieważ daje szanse rozwoju obecnym i przyszłym pokoleniom, a co najważniejsze, dzięki temu programowi przyszłe pokolenia odziedziczą środowisko naturalne w dobrym stanie. 1 Dr hab. inż. Wiktoria Sobczyk, prof. nadzw., AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Inżynierii Środowiska i Przeróbki Surowców 2 Dr inż. Anna Kowalska, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii, Katedra Inżynierii Środowiska i Przeróbki Surowców 4906

2 Obszary Natura 2000 zostały utworzone w celu ochrony rzadkich gatunków roślin i zwierząt oraz charakterystycznych siedlisk przyrodniczych, mających znaczenie dla ochrony wartości przyrodniczych całej Europy [4]. System obszarów cennych przyrodniczo, tworzących razem spójną funkcjonalnie całość głównie dzięki korytarzom ekologicznym, umożliwi lepsze niż w przypadku odizolowanych, pojedynczych ekosystemów, przeciwstawienie się niekorzystnym zmianom środowiska. Sposób ochrony w poszczególnych obszarach nie jest odgórnie nakazany, jednak dla oceny skuteczności działań ochronnych obowiązkowe jest prowadzenie monitoringu stanu siedlisk przyrodniczych, siedlisk gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacji. Celem sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest ochrona zagrożonych: gatunków roślin, gatunków zwierząt, a w szczególności ptaków, które ze względu na przemieszczanie się na duże odległości oraz ze względu na uwarunkowania historyczne traktowane są osobno, ekosystemów poprzez ochronę siedlisk przyrodniczych [7, 8]. Powyższe cele stanowią podstawę zachowania równowagi przyrodniczej w środowisku oraz prawidłowego przebiegu procesów przyrodniczych, mających decydującą rolę w stabilności i trwałości przyrody oraz duże znaczenie dla możliwości funkcjonowania obecnych i przyszłych pokoleń. Realizacja spornych przedsięwzięć a dobro środowiska Aby zagłębić się w zagadnienie dotyczące konfliktów wywołanych przez utworzenie sieci Natura 2000, należy najpierw dostrzec kilka istotnych faktów. Znaczna część społeczeństwa dowiedziała się o nowej formie ochrony, jaką jest europejska sieć Natura 2000, dzięki głośnemu konfliktowi związanemu z budową obwodnicy Augustowa w dolinie Rospudy. Finał całej sprawy stał się dowodem na to, że przy dobrej woli obu spornych stron możliwe jest pogodzenie pewnych spornych przedsięwzięć z dobrem środowiska. Tereny Natura 2000 w Europie stanowią obecnie 17% powierzchni, dlatego skala problemu jest bardzo duża i istnieje potrzeba opracowania odpowiedniego podejścia zarówno ludności, jak i organizacji zarządzających siecią Natura Sieć Natura 2000 obejmuje duże tereny, które są jednocześnie wykorzystywane do innych celów niż ochrona przyrody. Ponad jedna trzecia obszarów znajduje się na terenach rolniczych, pozostała część wykorzystywana jest dla celów leśnictwa, rybołówstwa, rekreacji i innych. To właśnie ochrona środowiska oraz formy zagospodarowania tego samego terenu są najważniejszą przyczyną konfliktów. Należy zrozumieć ich mechanizmy i przyczyny konfliktogenne, aby rozwiązywać powstające spory. Najczęściej pojawiają się dwa typy konfliktów [13]. Pierwszy dotyczy pogodzenia wymogów ochrony gatunków chronionych i siedlisk występujących na danym terenie z poszczególnymi formami użytkowania obszarów. Właściciele oraz użytkownicy obawiają się zmiany lub ograniczenia aktualnego wykorzystania gruntów, zbyt niskiego odszkodowania oraz utraty niezależności. Tego rodzaju konfliktów można uniknąć lub przynajmniej zmniejszyć ich intensywność poprzez odpowiednią kompensację oraz zachęty w formie finansowej, nieskomplikowane i efektywne procedury administracyjne, odpowiednią wiedzę naukową oraz rozwój innowacyjnych praktyk [6, 7, 8]. Drugi rodzaj konfliktów dotyczy organizacji procesu planowania zarządzania obszarami Natura Właściciele i użytkownicy gruntów wymagają większego niż dotąd wpływu na sposób zarządzania. Aby zapobiegać tego rodzaju konfliktom, należy umożliwić uczestnictwo zainteresowanym stronom w podejmowaniu decyzji dotyczących zarządzania obszarami, zapewnić udział społeczeństwa oraz odpowiednią komunikację i informację, jak również dołożyć wszelkich starań, aby obszar Natura 2000 był integralną częścią ram planowania przestrzennego i strategii planowania użytkowania gruntów. Istotne są w tym zakresie wiedza, edukacja i szkolenia pracowników organów odpowiedzialnych za ochronę przyrody lub osób zarządzających obszarami w zakresie komunikacji i umiejętności prowadzenia dyskusji. Sieć Natura 2000 znajduje się w poważnym konflikcie z przemysłem, zwłaszcza z górnictwem odkrywkowym ze względu na charakter złóż mineralnych. Wiele obszarów chronionych zostało wyznaczo- 4907

3 nych w pobliżu, a nawet w obrębie zagospodarowanych i niezagospodarowanych złóż piasków i żwirów, powodując potencjalne zagrożenie zaniechania eksploatacji (Fot. 1). Fot. 1. Złoże kruszyw naturalnych i obszar Natura [fot. A. Kowalska] Zwiększone zapotrzebowanie na kruszywo mineralne spowodowane jest wzmożonym procesem budowy sieci autostrad w Polsce (Fot. 2). Ponieważ kopaliny można wydobyć tylko tam, gdzie są jej złoża, stanowi to istotny problem, zwłaszcza gdy teren zalegania złoża pokrywa się z obszarem Natura Fot. 2. Budowa autostrady wokół Olkusza (Polska). Ingerencja w środowisko naturalne (eforestacja) [fot. M. Gomułka] Przedsięwzięcie może być realizowane, jeżeli nie wpływa niekorzystnie na dany teren i gdy uzyska pozytywną opinię społeczeństwa. Realizowane są również plany lub przedsięwzięcia, które negatywnie wpływają na dany teren, jednak przy zastosowaniu środków kompensujących. Warunkiem jest brak rozwiązań alternatywnych lub wymagana realizacja z powodów o charakterze zasadniczym, wynikających z nadrzędnego interesu publicznego, w tym interesów mających charakter społeczny lub gospodarczy [5, 10]. Dyrektywa Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory określa relacje pomiędzy ochroną, rozwojem a zagospodarowaniem ziemi, tak aby zapewnić zrównoważony rozwój terenów, na których znajduje się sieć Natura Dyrektywa nie skupia się tylko na ochronie gatunków i siedlisk, ale również bierze pod uwagę interesy społeczeństwa, stosując odstępstwa od niektórych przepisów [4]. Eksploatacja kruszyw naturalnych może powodować ingerencję w środowisko przyrodnicze. Siła oddziaływania jest zależna głównie od etapu eksploatacji oraz stanu środowiska. Zakres i skala zmian antropogenicznych jest wypadkową wielu powiązanych ze sobą czynników, do których można zaliczyć: 4908

4 czynniki planistyczne, terenowe, techniczne, fizjograficzne, ekonomiczne, społeczne oraz czas ekspozycji [7, 8, 16]. Z uwagi na to, że złoża kopalin są składnikiem środowiska, plan zagospodarowania terenu powinien uwzględniać ustawowo formułowane wymagania ochrony złóż dla ich przyszłej eksploatacji jako źródła surowców niezbędnych dla gospodarki. Do czynników technicznych zaliczamy parametry geometryczne wyrobiska, czyli wielkość oraz głębokość. Ważną rolę odgrywają również metody urabiania złoża, uszlachetniania surowca oraz użytego w tym celu sprzętu. Czynniki terenowe (sytuacyjne) dotyczą zagospodarowania obszaru, usytuowania przedsięwzięcia w stosunku do istniejącej infrastruktury, odległości od źródła zapotrzebowania oraz bliskości terenów chronionych. Czynniki fizjograficzne obejmują warunki naturalne danego obszaru. Zalicza się do nich: klimat, rzeźbę terenu, stosunki wodne, budowę geologiczną oraz świat zwierzęcy i roślinny. Do najważniejszych czynników ekonomicznych zalicza się popyt i podaż kruszywa na danym obszarze, co wpływa na wielkość i czas wydobycia. Dostępne środki finansowe decydują o technologii wydobycia kopaliny i wyborze urządzeń. Są również niezbędne do likwidacji kopalń, wniesienia opłat za korzystanie ze środowiska i ewentualnych kar za jego degradację. Czynnikami społecznymi są etyka oraz świadomość ekologiczna zarówno ludzi bezpośrednio związanych z działalnością wydobywczą, jak i okolicznej ludności. Czynniki te odzwierciedlają się w dbaniu o środowisko, które jest pewnym źródłem zysków ekonomicznych, zdrowotnych, rekreacyjnych oraz estetycznych. Podczas eksploatacji kopaliny wody gruntowe mogą być narażone na zanieczyszczenia mechaniczne, przejawiające się zwiększonym zmętnieniem. Ich oczyszczanie odbywa się w sposób naturalny podczas spływu do rzeki. Zastosowany do eksploatacji sprzęt mechaniczny może spowodować zanieczyszczenie substancjami ropopochodnymi. Aby temu zapobiec, zaleca się używanie sprawnych technicznie maszyn oraz ich systematyczny przegląd. Zmiany rzeźby terenu oraz pokrywającej szaty roślinnej a także degradacja gleby mogą być przejściowe, gdy po zakończonej eksploatacji część wyrobiska jest zasypana. Rekultywacja w kierunku rolnym umożliwi powrót do zagospodarowania terenu [15]. Oddziaływanie na poszczególne elementy środowiska zwykle mieszczą się w granicach terenu górniczego i dotyczą głównie gleby i form terenu. Powstanie zwałowisk oraz dróg technologicznych mają charakter czasowy. Rekultywacja w kierunku wodnym umożliwia zaadaptowanie zbiorników do celów rolniczych (Fot. 3) lub rekreacyjnych. Fot. 3. Stawy wodne powstałe w procesie rekultywacji złoża w Trzcianie [fot. A. Kowalska] Położenie złoża w sąsiedztwie obszarów Natura 2000 może jednak negatywnie wpływać na chronione gatunki i ich siedliska. Usytuowanie zabudowań mieszkalnych w okolicy najbliższych około 20 metrów od granicy złóż sprawia, że okoliczni mieszkańcy odczuwają dyskomfort (fot. 4a,b). Jest on spowodowany zapyleniem oraz hałasem. 4909

5 a b Fot. 4 a,b. Zabudowa jednorodzinna w bliskiej odległości od granicy złoża kruszyw. Miejscowość Trzciana w dolinie Jasiołki (Polska) [fot. A. Kowalska] Opierając się na idei zrównoważonego rozwoju, powinniśmy korzystać ze środowiska tak, aby zostawić je w jak najlepszym stanie dla przyszłych pokoleń. Trzeba pamiętać, że negatywne skutki obecnej działalności będą balastem dla przyszłych pokoleń. Zobowiązuje to nas wszystkich do racjonalnego wykorzystywania złóż i dołożenia wszelkich starań, aby proces wydobycia kopalin był w jak najmniejszym stopniu uciążliwy dla środowiska [16]. Wnioski Wiele czynników decyduje o tym, czy położenie terenu wydobycia kopalin będzie oddziaływać na środowisko i na obszary sąsiednie, w tym obszary chronione. Do tych czynników należą: umiejscowienie terenu eksploatacji, występowanie gatunków grzybów, roślin i zwierząt chronionych prawem europejskim i krajowym, warunki techniczne eksploatacji, wielkość terenu górniczego, czas eksploatacji złoża, zasięg oddziaływania na ekosystem. Zasięg może być ograniczony tylko do miejsca wydobycia kopaliny, czyli może mieć charakter lokalny oddziaływania na florę i faunę oraz na istniejące stosunki wodne. Odnotowuje się także zasięg ponadlokalny na faunę, florę i typy siedlisk przyrodniczych oraz na przedmioty ochrony obszarów chronionych, a także na korytarze migracyjne zwierząt, zwłaszcza ryb, płazów i gadów. Złoża surowców kopalnych, w tym kruszyw, zlokalizowane są często na terenach przyrodniczo cennych. Niezależnie od wielkości wydobycia i sposobu eksploatacji wydobycie kopaliny negatywnie oddziałuje na środowisko przyrodnicze. Wydobycie kruszyw narusza równowagę ekologiczną miejsca poddanego eksploatacji oraz terenów powiązanych z nim ekologicznie. Przykłady pozytywnego oddziaływania eksploatacji kopalin skłaniają do spojrzenia na górnictwo jak na działalność tworzącą nowe wartości. Górnictwo może przynieść korzyści lokalnemu społeczeństwu poprzez aktywizację i nowe miejsca pracy [16]. Streszczenie Intensywny rozwój gospodarczy spowodował zwiększenie prac wydobywczych zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Eksploatacja kruszyw naturalnych może ingerować w środowisko przyrodnicze. Po zakończonej eksploatacji tereny po wydobyciu kopalin powinny być poddane rekultywacji kompensującej niekorzystne zmiany. Większość zdegradowanych terenów odznacza się specyficznymi cechami, które dzięki odpowiednio ukierunkowanym działaniom mogą stać się bardziej atrakcyjne i przynieść wiele korzyści zarówno dla przyrody (zasiedlanie przez nowe gatunki fauny i flory), jak i ludzi. Wybór optymalnego kierunku rekultywacji i zagospodarowania powinien być oparty na analizie czynników opisujących zdegradowany obszar i jego otoczenie. Liczne przykłady pozytywnego oddziaływania eksploatacji kopalin skłaniają do spojrzenia na górnictwo odkrywkowe jako na działalność zmierzającą do tworzenia nowych wartości. Słowa kluczowe: górnictwo, kruszywa naturalne, tereny przyrodniczo cenne, ochrona środowiska, konflikt 4910

6 NATURAL MINERALS MINING IN VALUABLE NATURAL AREAS Abstract Rapid economic development has lead to intensified mining works in Poland and all over the world. Natural aggregates mining may cause interferences with the natural environment. Once mining activity ends, the post-mining areas should be reclaimed to compensate for adverse changes. Majority of degraded areas have a set of particular features that may become even more attractive and bring many benefits for nature (colonisation by new species of fauna and flora) and people provided that proper steps are taken. The choice of the optimum reclamation and management approach should be based on an analysis of factors describing a given degraded area and its surroundings. Numerous examples of positive impact of mineral extraction justify perception of open-pit mining as a type of activity that may create new values. Keywords: mining, natural aggregates, valuable natural areas, nature conservation, conflict Literatura [1] Badera J.: Social conflicts on the environmental background related to development of mineral deposits in Poland, Gospodarka Surowcami Mineralnymi Mineral Resources Management 1, 2010, [2] Badera J.: Ocena ryzyka konfliktów społeczno-środowiskowych związanych z działalnością górnictwa skalnego, Kopaliny 1, 2012, [3] Badera J., Kocoń P.: Local community opinions regarding the socio-environmental aspects of lignite surface mining: Experiences from central Poland, Energy Policy, [4] Biuletyn Komisji Europejskiej no 28, 32. [5] Engel J.: Natura 2000 w ocenach oddziaływania przedsięwzięć na środowisko, Wyd. Ministerstwo Środowiska, Warszawa [6] Kowalska A.: Ocena wpływu odkrywkowej eksploatacji złóż piasków i żwirów na środowisko naturalne w aspekcie programu Natura 2000, Praca doktorska AGH [7] Kowalska A., Sobczyk W.: Natura 2000 a działalność górnictwa odkrywkowego na przykładzie okolic Dukli, Górnictwo odkrywkowe 1 2, 2011a, [8] Kowalska A., Sobczyk W., The Natura 2000 network versus mining activity in the territory of the Dukla commune, [w:] Teka Ochrona Środowiska, 2011, [9] Pawul M., Sobczyk W.: Akceptacja społeczna prac rekultywacyjnych na terenach przemysłowych na przykładzie Jastrzębia Zdroju, [w:] Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych Ustroń 2010, [10] Pietrzyk-Sokulska E.: Ostoje sieci Natura 2000 jako element środowiskowych uwarunkowań eksploatacji kopalin, Górnictwo odkrywkowe 2 3, 2009, [11] Poros M., Sobczyk W.: Rewitalizacja terenu pogórniczego po kopalni surowców skalnych na przykładzie kamieniołomu Wietrznia w Kielcach, Rocznik Ochrona Środowiska. Annual Set The Environment Protection, Middle Pomeranian Scientific Society of the Environment Protection 15, Koszalin 2013,

7 [12] Poros M., Sobczyk W.: Uwarunkowania krajobrazowe i społeczno-gospodarcze rekultywacji i zagospodarowania terenu po eksploatacji odkrywkowej piaskowców kwarcytowych w Wiśniówce Małej k. Kielc, Przegląd Górniczy 5, 2013b [13] Radwanek-Bąk B.: Problem wzorca w schemacie ocen przekształceń środowiska P-S-R (presjastan-reakcja) spowodowanych odkrywkową działalnością wydobywczą, Gospodarka Surowcami Mineralnymi 24 (2/2), 2008, [14] Sobczyk W.: Badania opinii respondentów na temat uciążliwości środowiskowej górnictwa węgla kamiennego, Górnictwo i Geoinżynieria 31 (3/1), 2007, [15] Sobczyk W., Pawul M.: Rewitalizacja terenów zdegradowanych wskutek działalności górniczej w świetle badań, Przegląd Górniczy 68 (3), 2012, [16] Sobczyk W., Kowalska A.: 2013, Wpływ odkrywkowej eksploatacji kruszyw naturalnych na środowisko z uwzględnieniem obszarów Natura 2000, Przegląd Górniczy [17] Wawrzyniak S., Sobczyk W.: 2009, Znaczenie rewitalizacji w lokalnym rozwoju gminy [w:] Innowacyjne rozwiązania rewitalizacji terenów zdegradowanych Ustroń, Publikacja zrealizowana w ramach pracy statutowej nr