Znak i interpretacja. Czy możliwa jest semiotyka hermeneutyczna?
|
|
- Grażyna Jabłońska
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Znak i interpretacja. Czy możliwa jest semiotyka hermeneutyczna? ABSTRACT. Januszkiewicz Michał, Znak i interpretacja. Czy możliwa jest semiotyka hermeneutyczna? [Sign and interpretation. Is hermeneutical semiotics possible?]. Przestrzenie Teorii 28. Poznań 2017, Adam Mickiewicz University Press, pp ISSN DOI /pt The article Sign and interpretation is an attempt to answer the question of the possibility of the existence of hermeneutic semiotics. The discussion relates essentially to problems such as sign and interpretation. The author analyzes the selected threads of thought of Charles Sanders Peirce, showing their similarity to the hermeneutics of Heidegger and Gadamer. KEYWORDS: semiotics, hermeneutics, sign, interpretation Semiotyka i hermeneutyka zbieżna rozbieżność Nowoczesny paradygmat teorii literatury (przynajmniej w Polsce) określić można mianem formalno-strukturalno-semiotyczno-fenomenologicznego 1. Zrodził się on na gruncie przełomu antypozytywistycznego. Pomimo że hermeneutyka, o czym już nieraz pisałem, miała swój wielki udział w tym przełomie, znalazła się poza wspomnianym paradygmatem, czy nawet usytuowana w opozycji wobec niego. W konsekwencji zawsze przeciwstawiano hermeneutyce (nie bez słuszności) formalizm i strukturalizm, ale i semiotykę czy fenomenologię. Nie jestem przekonany (a nawet wręcz przeciwnie) o zasadności opozycji fenomenologia hermeneutyka. Warto zapytać: czy byłoby rzeczą zasadną upierać się przy opozycji semiotyka hermeneutyka? Zwłaszcza jeżeli przez semiotykę pojmiemy semiotykę kultury. Postacią szczególną byłby w tym kontekście Michaił Bachtin, filozof i teoretyk kultury i literatury, znakomicie łączący obie tradycje filozoficzne 2. Tym razem interesować mnie będzie tu jednak semiotyka Charlesa Sandersa Peirce a ( ) 3, której niektóre wątki pozwolą rozwinąć wstępną odpo- 1 Sformułowanie to pochodzi od Ryszarda Nycza. Zob. jego Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa Przypadek semiotyki hermeneutycznej Bachtina omawiałem w rozdziale mojej książki (Kim jestem ja, kim jesteś ty? Etyka, tożsamość, rozumienie, Poznań 2012) zatytułowanym Bachtinowska antropologia słowa i jej implikacje dla humanistyki. 3 W sprawie semiotyki Peirce a uwagę zwracają prace przede wszystkim Hanny Buczyńskiej-Garewicz, badaczki, która dokonała jedynego w Polsce wyboru myśli Peirce a (Ch.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, tłum. R. Mirek, A.J. Nowak, Warszawa 1997). Bardzo ważne 129 Znak i interpretacja
2 wiedź na pytanie o możliwość semiotyki hermeneutycznej. Jednakże winien jestem w tym miejscu pewne wyjaśnienie. Zaproponowany pomysł ma zaledwie wstępny, czy raczej przedwstępny charakter, bo odnosi się on raczej do pewnych intuicji, kwestii przyczynkarskich. Nie może więc on rościć sobie pretensji do holistycznego ujęcia problemu. Rzecz domagałaby się dopiero rozwinięcia. Dlatego też chciałbym podkreślić, że interesują mnie jedynie niektóre wybrane i szkicowo zarysowane wątki semiotyki Peirce owskiej, które traktuję jako punkt wyjścia do odpowiedzi na pytanie o możliwość przekładu tejże semiotyki (czy raczej właśnie wyselekcjonowanych z niej momentów) na język refleksji hermeneutycznej. Ta druga z kolei także ujęta zostaje w pewnych ogólnych rysach, z wyróżnieniem wątku Heideggerowskiego. Wydaje się bowiem, że w sposób szczególny możliwe jest spotkanie semiotyki Peirce a i hermeneutyki Heideggera. Miejscem tego spotkania jest, jak się wydaje, interpretacja jako doświadczenie bycia-w-świecie. Zacznijmy jednak od rozróżnienia semiotyki i hermeneutyki. Przedmiotem zainteresowania semiotyki (czy jak mówią inni: semiologii) jest znak: z greckiego: σημεῖον (sémeion). Semiotyków zajmują więc pytania o to, czym są znaki, jak są generowane, czy w jaki sposób wchodzą w relacje z ludźmi i światem. Czy znaki są przede wszystkim domeną języka naturalnego (jak postrzegał je językoznawca Ferdinand de Saussure 4 ), czy stanowią istotę rozmaitych, szerzej (niż język naturalny) rozumianych kodów (jak widział to m.in. Charles Sanders Peirce)? Z kolei przedmiotem zainteresowań hermeneutyki są rozumienie i interpretacja. Hermeneuci pytają więc o to, czym jest rozumienie i co właściwie się z nami dzieje, gdy rozumiemy. Czy rozumienie (z interpretacją jako jego wykształconą formą) dotyczy jedynie danych na gruncie języka naturalnego tekstów, czy może szerzej: odnosi się do samej egzystencji i kwestii kultury? 5. Już w odniesieniu do tych pytań wyraźnie widać, że zarówno semiotyka, jak i hermeneutyka za najważniejsze uznają pytania o język rozumiany węziej bądź szerzej 6. miejsce zajmuje tu również monografia Buczyńskiej-Garewicz: Semiotyka Peirce a, Warszawa Zob. F. de Saussure, Kurs językoznawstwa ogólnego, tłum. K. Kasprzyk, Warszawa 2002, s Zob. A. Wierciński, Phronesis as the Mediation Between Logos and Ethos: Rationality and Responsibility, [w:] Hermeneutic Rationality/La rationalité herméneutique, ed. by M.L. Portocarrero, L.A.Umbelino, and A. Wierciński, Mu nster 2012; tenże, Hermeneutics Between Philosophy and Theology. The Imperative to Think Incommensurable, Berlin 2010, s Język jest nie tylko wyróżnionym obszarem badań hermeneutyki, ale ją samą warunkuje, jest podstawowym wymiarem hermeneutycznej refleksji dotyczącej rozumienia i interpretacji. Szczególnym tego wyrazem są prace Hansa-Georga Gadamera, który zagadnieniom języka poświęca najważniejszą część Prawdy i metody, ale i szereg innych wypowiedzi. Zob. 130
3 Jednakże semiotycy pytają przede wszystkim: czym jest to, co znaczy i w jaki sposób znaczy podczas gdy hermeneutyka woli zapytać: co to właściwie ma znaczyć? To pytanie być może brzmi napastliwie (znane jest w hermeneutyce przekonanie, że interpretacja to rodzaj gwałtu), jednak chciałbym utrzymywać wbrew temu, co sądzi na przykład Susan Sonntag że poszukiwanie znaczenia nie musi być formą przemocy 7. Znaki są przecież (dawane i czynione) po to, by je odczytywać/interpretować. Takie przekonanie, jak się wydaje, pogodzić może semiotyków i hermeneutów. Byłoby również rzeczą niewybaczalną, gdyśmy pominęli historyczne związki pomiędzy semiotyką i hermeneutyką, które poświadczają to, o czym mowa. Pozwolę odnieść się tylko do najbardziej ewidentnych przykładów. Czy Hermeneutyka Arystotelesa nie jest w gruncie rzeczy pierwszym podręcznikiem do semiotyki? 8. Czy tego samego nie możemy powiedzieć o jakże ważnej pracy Boecjusza Komentarz do Hermeneutyki Arystotelesa? 9. I inny przykład, którego pominąć nie wolno, to De doctrina christiana św. Augustyna, dzieło, w którym semiotyka i hermeneutyka zostały z sobą powiązane 10. Problematyce semiotycznej poświęca autor księgę drugą (to tu po raz pierwszy dokonane zostają rozróżnienia na znaki naturalne i konwencjonalne, czy właściwe i przenośne), która stopniowo rozwija się już w problematykę hermeneutyczną (najgłębiej zaprezentowaną w księdze trzeciej), dotyczącą interpretacji Pisma Świętego. Pojęcie znaku Przedmiotem moich kilku uwag chciałbym uczynić koncepcję znaku Peirce a w kontekście postawionego wcześniej pytania o możliwość hermeneutycznego przesunięcia semiotyki. Uważam, że takie przesunięcie jest możliwe na gruncie kilku wskazanych przez filozofa kwestii: 1) interpretanta (rozumianego jako aspekt semantyczny znaku i jego interpretacja); 2) użytkownika znaku (aspekt pragmatyczno-egzystencjalny znaku); wreszcie 3) koncepcji uprzedniości znaku w stosunku do interpretacji (ten H.-G. Gadamer, Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tłum. B. Baran, Kraków 1993; tenże, Język i rozumienie, tłum. P. Dehnel, B. Sierocka, Warszawa 2003; tenże, Rozum, słowo, dzieje, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa Zob. tytułowy esej Susan Sontag w jej: Przeciw interpretacji i inne eseje, tłum. M. Pasicka, A. Skucińska, D. Żukowski, Kraków Arystoteles, Hermeneutyka, tłum. K. Leśniak, [w:] Arystoteles, Dzieła wszystkie, Warszawa 1990, t Boecjusz, Komentarz do Hermeneutyki Arystotelesa, Kęty 2010, t Św. Augustyn, De doctrina christiana. O nauce chrześcijańskiej, tłum. J. Sulowski, Warszawa Znak i interpretacja
4 aspekt chciałbym określić hermeneutycznym). Zanim przejdziemy do definicji znaku, warto zauważyć, że zdaniem filozofa ma on charakter triadyczny. Na znak składają się mianowicie: reprezentamen, interpretant i obiekt (referent) 11. Należy zauważyć, że pojęcie reprezentamenu występuje u Peirce a w dwóch znaczeniach: epistemologicznym wówczas odnosi się do znaku jako takiego; oraz ontologicznym, to jest związanym z samym sposobem istnienia znaku. W tym drugim sensie reprezentamen to po prostu materialny nośnik znaku, który można by utożsamić z desaussurowskim signifiant (znaczącym), jest formą, jaką przyjmuje znak. Znak wystąpić może przecież pod postacią rozmaitych form: fotografii czy rysunku, śladów na śniegu, symptomów przeziębienia, wypowiedzianych czy napisanych słowach, mowie ciała czy w sygnalizacji drogowej. Obiekt (referent) jest z kolei tym, do czego znak się odnosi lub co zastępuje: fotografia odnosi się do tego, co na niej zaprezentowane, ślady na śniegu do tego, kto je pozostawił, słowa do znaczeń itd., itp. Warto zauważyć, że Peirce nie był naiwnym realistą i nie miał na myśli w pełni autonomicznych obiektów realnych. Filozof podkreślał, że człowiek nie dysponuje absolutną i bezpośrednią wiedzą na temat tego, jak się rzeczy mają. Peirce owski obiekt to zatem nic innego jak element znaku, ściśle skorelowany z reprezentamenem i interpretantem. Interpretant to z kolei ten element znaku, który łączy reprezentamen i obiekt poprzez znaczenie. W tym sensie można by sądzić, że pojęcie interpretanta pokrywa się częściowo z pojęciem signifié Ferdinanda de Saussure a. Jeżeli zatem znak w ogóle znaczy, jeżeli ma znaczenie, to właśnie jako interpretant, który skorelowany jest ze sposobem dania znaku (representamenem) i jego obiektem 12. Filozof definiował znak na różne sposoby, rozwijał też i reinterpretował własne pojęcia. Przyjrzyjmy się dwóm spośród wielu sformułowanych przez Peirce a definicji znaku, a następnie wypowiedzi o rozjaśniającym te definicje charakterze, przyjmującej postać twierdzenia: Znak jest czymś, co zastępuje dla kogoś jakiś przedmiot pod jakimś względem lub w jakiejś zdolności, jest czymś, co zmusza coś innego (jego interpretanta), aby odnosił się do przedmiotu, do którego sam się odnosi Ch.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, s Pytanie o możliwość przekładu semiotyki Peirce owskiej na desaussurowską domaga się niezależnego omówienia, sprawa nie jest bowiem prosta. Nie wszyscy skłonni są przyznać, aby taki przekład był możliwy. Na przykład Gerard Deledalle twierdzi wręcz, że systemy te są całkowicie niekompatybilne, bowiem de Saussure operuje ujęciem dualistycznym, a Peirce triadycznym. Zob. G. Deledalle, Peirce s Philosophy of Signs. Essays in Comparative Semiotics, Bloomington and Indianapolis 2000, s Ch.S. Peirce, Collected Writings, ed. Ch. Hartshorne, P. Weiss, A.W. Burks, Cambridge t. 2,
5 Znak, czyli reprezentamen, jest to coś, co komuś zastępuje coś innego pod pewnym względem lub w pewnej roli. Zwraca się do kogoś, czyli wytwarza w umyśle tej osoby równoważny, a może i bardziej rozwinięty znak. Znak, który został wytworzony, nazywam interpretantem pierwszego znaku. Znak zastępuje coś, mianowicie swój przedmiot. Zastępuje ten przedmiot nie pod każdym względem, ale w odniesieniu do pewnego rodzaju idei, którą czasami nazywałem podstawą reprezentamenu 14. I wreszcie istotne wyjaśnienie-twierdzenie: Coś reprezentuje coś, czyli znajduje się w takiej relacji do czegoś innego, że przez pewien umysł traktowane jest dla określonych celów tak, jak gdyby było owym innym 15. Przywołane definicje ukazują istotę znaku jako zastępowanie jakiegoś przedmiotu (rzeczy). Znak stanowi więc reprezentację rzeczy, ale nie w sensie jej odwzorowania czy kopiowania, ale reprezentowania, które polega na tym, że zastępowana rzecz pod względem jakiejś własności lub zdolności ma udział w reprezentującym ją znaku. Pod jakim względem jednak znak (reprezentamen) może reprezentować rzecz? Aby odpowiedzieć na to pytanie, należałoby przywołać zaproponowany przez filozofa trojaki podział znaków na ikony, indeksy i symbole 16. Przypomnijmy tylko. Ikony (znaki ikoniczne czy podobizny likenesses) to znaki imitujące, a więc na przykład zdjęcia czy rysunki, które stanowią podobizny tego, co przedstawiają. Można by więc powiedzieć, że ikona reprezentuje rzecz pod względem podobieństwa. Z kolei do indeksów (zwanych też symptomami czy oznakami) należą przede wszystkim (choć nie tylko) znaki naturalne, jak ślady na śniegu, wskazujące na kogoś, kto je pozostawił; dym, świadczący o palącym się ogniu, ból głowy jako oznaka zmęczenia itp. W tym przypadku znak reprezentuje rzecz pod względem przyczynowości (ból głowy wskazuje na zmęczenie jako swoją przyczynę). Ale indeksy to nie tylko symptomy, lecz wszelkie znaki, których istotą jest wskazywanie (bycie wskazówką), albo, mówiąc inaczej, są to znaki, które odnoszą się do rzeczy ze względu na wskazywanie. W tym sensie do indeksów należeć będą drogowskaz czy zaimek wskazujący 17. Wreszcie symbol. Wśród symboli wymienić należy znaki językowe (słowa), mowę ciała i gestów, znaki drogowe, sygnalizację morską czy biały dym unoszący się z Watykanu. Jak widać, symbole mają charakter arbitralny i odnoszą się do rzeczy pod względem przyjętych konwencji. W ten sposób zinterpretować można te fragmenty podanych 14 Tenże, Wybór pism semiotycznych, s Tamże, s Tamże, s Tenże, What is a sign? (tu zob.: paragraf 3), < subject/philosophy/works/us/peirce1.htm> [dostęp: ]. 133 Znak i interpretacja
6 definicji, które ujmują znak w sensie jego zastępowania, względnie wskazywania rzeczy (obiektu). Dużo większym wyzwaniem okazuje się problematyka interpretanta. To pojęcie niewątpliwie wieloznaczne, różnie (re)interpretowane przez samego filozofa. Warto też zauważyć, że bywa ono mylnie rozumiane i sprowadzane do interpretatora. Jednakże interpretant to nie interpretator 18. Przywołane wyżej definicje znaku wskazują różne znaczenia tego słowa. Po pierwsze, interpretant rozumieć można jako element triadycznej struktury znaku. W tym sensie, jak już to zostało powiedziane wcześniej, interpretant to po prostu znaczenie znaku albo, jak powiedziałby Peirce, interpretant bezpośredni to, na co znak bezpośrednio wskazuje czy co wyraża w jakimś najogólniejszym sensie. Przykład: jabłko to po prostu jabłko, czyli owoc; mówiąc inaczej: to, co wszyscy mniej więcej podobnie rozumiemy na podstawie tożsamości przedmiotu. Po drugie, interpretant może być pojmowany w szerszym sensie. Chodzi tu o sytuację, w której znak wytwarza w umyśle jego użytkownika pewien inny, ekwiwalentny lub bardziej rozbudowany znak, za pomocą którego ów użytkownik odnosi się do znaku pierwszego to w terminologii Peirce a interpretant dynamiczny 19. Przykład: jabłko to typowy popularny europejski owoc; albo: jabłko to zdrowie; albo wreszcie: jabłko to owoc z drzewa poznania dobra i zła, którym Ewa skusiła Adama itd., itp. W tym oto miejscu możemy, choć z pewną ostrożnością, mówić o hermeneutycznym przemieszczeniu problematyki znaku. Oto bowiem interpretant rozumiany w tym drugim znaczeniu to nic innego jak interpretacja. Inaczej: interpretant to nie tylko znaczenie znaku, lecz również inny znak (interpretant), za sprawą którego możemy rozumieć właśnie znaczenie tego znaku. Owo znaczenie znaku (interpretant) staje się zrozumiałe na gruncie innego interpretanta. Ten inny interpretant nie ma jednak charakteru izolowanego, lecz sam przynależeć musi przecież do triadycznej struktury innego znaku, który może być rozumiany za pośrednictwem kolejnego interpretanta i tak ad infinitum 20. Ten proces znaczeniotwórczy, proces interpretacji, określa filozof mianem sign-action albo semiosis. W ten oto sposób filozof nierozerwalnie wiąże znak z pojęciem rozumienia (interpretacji). Jeżeli bowiem coś jest znakiem, to musi być jakoś rozumiane, to znaczy musi mieć swojego innego interpretanta, który pojmować należy jako interpretację, rozpoznanie i wyjaśnienie znaku. Peirce był jednak nie tylko semiotykiem, ale i pragmatystą. Nie chciał zgodzić się na proces nieograniczonej semiozy. 18 Zob. A. Baldy, Przyczynek do Ch.S. Peirce a koncepcji znaku. Studia Philosophiae Christianae 2007, nr 43, s W sprawie interpretanta bezpośredniego i dynamicznego zob. C.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, s Zob. też A. Baldy, dz. cyt., s Zob. Ch.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, s
7 Dlatego zaproponował pojęcie interpretanta ostatecznego 21, który umożliwia zakończenie procesu semiozy za sprawą decyzji (bynajmniej nie subiektywnej) co do ukierunkowanego działania 22. Problematyka semiotyczna spotyka się z hermeneutyczną nie tylko w odniesieniu do pojęcia interpretanta/interpretacji, ale i w kontekście przywoływanego w obu definicjach znaku jego użytkownika. Znak nie tylko zastępuje coś pod jakimś względem, lecz jest również znakiem dla kogoś. Ten ktoś to oczywiście interpretator. Kontynuator Peirce a, Charles Morris, mówi w związku z relacją znaku do interpretatora o pragmatycznym wymiarze znaku. Z hermeneutycznego punktu widzenia mówić tu możemy również o wymiarze egzystencjalnym. Znaczenie znaku (interpretant dynamiczny) nie ma charakteru czysto obiektywnego, lecz możliwe jest za sprawą jego interpretatora. W refleksji hermeneutycznej podobnie jak w semiotyce Peirce a również podkreślamy, że interpretacja jest zawsze czyjaś, nie daje się jej oderwać od bycia-w-świecie, które zawsze już jest, jak pokazuje to Heidegger, rozumiejące. Rozumienie (interpretacja) to przecież wyróżniony sposób bycia. Hermeneutyka pojmuje tekst (zespół zorganizowanych znaków) czy myśl (w semiotyce Peirce a myśl jest znakiem, bo przecież odnosi się do czegoś innego niż ona sama; w tym sensie znakiem w szerokim znaczeniu byłoby więc dzieło sztuki literackiej, filmowej, malarskiej) jako wyzwanie do odpowiedzi. Odpowiedzią jest interpretacja. Podobnie jak w przypadku nieograniczonej semiozy, interpretacja, jak powiada Gadamer, stanowi dialog, w którym nigdy nie może paść ostatnie słowo, a porozumienie (interpretant ostateczny) nie jest dane raz na zawsze. Co jednak nie oznacza, że nie jest ono możliwe. Prymat interpretacji W pierwszym zdaniu artykułu zatytułowanego What is a sign? (1894) pytanie o znak uznaje filozof za fundamentalne, gdyż, jak zauważa, wszelkie myślenie stanowi interpretację jakiegoś rodzaju znaków ( all reasoning 21 Zob. P. Broszkiewicz, Charlesa Sandersa Peirce a koncepcja znaku względem Peirce owskiego pragmatyzmu, Słupskie Studia Filozoficzne 2012, nr 11, s Badaczka zauważa: w koncepcji Peirce a związek między danym znakiem a jego interpretantem jest zawsze związkiem opartym na przekonaniu, w wyniku tego związku właśnie odbiorca znaku ma nawyk wiązania go z jego interpretantem. Nawyk ten Peirce określał mianem ostatecznego logicznego interpretanta (the ultimate logical interpretant) i uznawał go za znaczenie znaku. Ów ostateczny logiczny interpretant to interpretant, który sam nie będąc już znakiem, lecz określonym wzorem działania, nie wymaga już dalszego interpretanta, przeto kończy proces semiozy, zatrzymuje regres w nieskończoność w rozumieniu znaku, będąc znaczeniem znaku. 22 Zob. Ch.S. Peirce, Wybór pism semiotycznych, s Znak i interpretacja
8 is an interpretation of signs of some kind ) 23. W pismach Peirce a odnajduję jednak myśl, nad którą, jak sądzę, warto się bliżej pochylić. Myśl, na którą należy odpowiedzieć hermeneutycznie. Filozof powiada, że myślimy jedynie za pomocą znaków 24 oraz że Nic nie jest znakiem, dopóki nie zostanie zinterpretowane jako znak ( Nothing is a sign unless it is interpreted as a sign ) 25. Otóż uważam, że przywołana myśl ma znaczenie rewolucyjne. Nie chodzi tu bowiem jedynie o to, że każdy znak domaga się interpretacji. To już wiemy i nie jest to myśl szczególnie odkrywcza. Odkrywczość leży gdzie indziej. Zdanie to mówi bowiem: interpretacja poprzedza znak (oczywiście nie w chronologicznym, ale logicznym sensie). To zaskakujące stwierdzenie. Zaskakujące dlatego, że przywykliśmy sądzić właśnie na odwrót: że oto najpierw rzuceni zostaliśmy w świat znaków, a potem dopiero zmuszeni zostaliśmy do ich interpretacji. Tymczasem Peirce mówi: aby coś było znakiem, musi być dopiero zinterpretowane jako znak. Tym samym uznaje filozof interpretację za podstawową aktywność ludzką. Jak zauważa Hanna Buczyńska-Garewicz: Znak rozumiany triadycznie jako interpretant (poprzedzającego go znaku) i jako obiekt interpretacji (interpretowany przez następujący po nim znak) ujawnia złożoną naturę procesu interpretacji. [ ] Interpretacja jest czynnością, nie jest możliwa inaczej niż jako nieustająca aktywność. Jest jednak interpretacja także poddawaniem się czynności, jest stanem domagającym się nowej interpretacji. Ta dwoista natura interpretacji stanowi jej istotę 26. Co to jednak znaczy, że coś może być dopiero zinterpretowane jako znak? Na to pytanie wydają się możliwe dwie biegunowo przeciwne odpowiedzi. Pierwsza brzmi zachowawczo (jednak w pozytywnym sensie tego słowa), druga radykalnie. Obie jednak odpowiedzi pozwalają zrozumieć zarówno egzystencjalny wymiar ludzkiego bycia-w-świecie, jak i miejsce człowieka w przestrzeni kultury. Odpowiedź pierwsza brzmiałaby zatem: Nic nie jest znakiem, dopóki nie zostanie rozpoznane jako znak. Bycie-w-świecie, by trzymać się tej hermeneutyczno-egzystencjalnej formuły, oznacza konieczność oswajania przez nas świata, poszukiwania zadomowienia. Jak zauważa najważniejszy przedstawiciel nowoczesnej hermeneutyki, Martin Heidegger, w naszym zatroskaniu, tzn. w byciu-w-świecie samego jestestwa, dana jest już z góry potrzeba «znaku»; narzędzie to przejmuje wyraźne i łatwo wyko- 23 Tenże, What is a sign? (tu zob. paragraf 3), philosophy/works/us/peirce1.htm [dostęp: ]. 24 Tenże, Wybór pism semiotycznych, s Tenże, Collected Writings, 172. Zob. też: D. Chandler, Semiotics. The Basics, London New York 2007, s Zob. H. Buczyńska-Garewicz, Poszukiwanie sensu semiotyki, Teksty 1980, nr 2, s
9 nalne podawanie kierunków. Znak utrzymuje przeglądowo wykorzystywane strony wyraźnie otwarte każdorazowe «dokąd» przynależenia, wchodzenia, wnoszenia lub przynoszenia 27. Ludzkie bycie-w-świecie, jak powie Heidegger, jest zawsze ukierunkowane 28. Żyjemy wśród znaków, które powinniśmy umieć rozpoznawać. To otaczające nas metafory, symbole i alegorie, znaki (teksty) kultury; to także kulturowe normy czy ideały osobowości. Umiejętność poruszania się wśród znaków już w kulturze danych, znaków, których wciąż musimy się uczyć, zakotwicza nas w tradycji kultury i historii, pozwala nam pojąć własną tożsamość. Taki jest sens tego, co kulturoznawcy nazywają enkulturacją, a socjologowie socjalizacją. Odpowiedź druga brzmi zupełnie inaczej: Nic nie jest znakiem, dopóki nie zostanie uznane za znak. To odpowiedź wyrażona w duchu konstruktywistycznym. Bycie-w-świecie nie tylko oznacza rozpoznawanie i uczenie się znaków, ale też ich wytwarzanie inwencję. Człowiek przynależy do kultury także i w ten sposób, że ją tworzy. Ten wymiar egzystencji zaświadcza o wolności człowieka, która oznacza tu: wolność interpretacji. Zauważyć wszak trzeba, że obie odpowiedzi mogą zostać wypaczone, to znaczy zrozumiane niewłaściwie. Zgoda na bycie wśród wyłącznie rozpoznanych i gotowych znaków okazać się może świadectwem dogmatycznego skostnienia. Z kolei absolutyzacja ludzkiej inwencji wieść może nieuchronnie do samowoli, wykorzenienia z kulturowego dziedzictwa i utratę poczucia tożsamości. Jeśli chcielibyśmy pytać o możliwość spotkania między semiotyką i hermeneutyką, to, jak sądzę, upatrywać by jej można w komplementarnym i nierozerwalnym związku znaku i interpretacji. Rozumienie natury interpretacji okazuje się kluczowe dla zrozumienia tego, w jaki sposób człowiek wchodzi w relacje ze światem za pośrednictwem znaków. Peirce owska koncepcja znaku, jak widać to wyraźnie, nie ma charakteru abstrakcyjnego, ale zakłada rozumiejącą interpretację i interpretatora. Interpretator okazuje się podstawowym ogniwem procesu semiosis. Znak jest przecież zawsze adresowany do kogoś, kto dokonuje jego przekładu na inne znaki. Ale także wszelkie nasze doświadczenie, to, co nazywamy byciem-w-świecie, jest już przecież także zmediatyzowane poprzez znaki. Zarazem zauważmy: w przeciwieństwie do de Saussure a, który zamykał człowieka w sieci odsyłających do siebie nawzajem i różnicujących się znaków, Peirce, podobnie jak dzieje się to w refleksji hermeneutycznej, pojmuje znaki i interpretacje jako przestrzeń, za sprawą której świat się przed nami dopiero udostępnia i otwiera. Znaki nie zamykają przed nami świata, lecz dopiero czynią go otwartym i możliwym. 27 M. Heidegger, Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa 1994, s Tamże, s Znak i interpretacja
10 Takimi znakami jesteśmy także my sami dla siebie nawzajem. Doświadczenie późnej nowoczesności nie powinno od tego problemu abstrahować, lecz przeciwnie, z większą jeszcze jaskrawością zdawać z niego sprawę. Czy nie żyjemy dziś pośród rozmazanych i niejasnych znaków, których nie potrafimy interpretować? Czy sami nie staliśmy się dziś nieczytelni, a przez to nieufni i zrezygnowani? Czy jest jeszcze do czego się odnosić? Czy, aby odnaleźć zadomowienie, nie powinniśmy przeto poszukiwać sposobów, aby uczynić siebie i świat na nowo czytelnymi? BIBLIOGRAFIA Arystoteles, Hermeneutyka, tłum. K. Leśniak, [w:] tegoż, Dzieła wszystkie, Warszawa 1990, t. 1, s Augustyn, De doctrina christiana. O nauce chrześcijańskiej, tłum. J. Sulowski, Warszawa Baldy A., Przyczynek do Ch.S. Peirce a koncepcji znaku, Studia Philosophiae Christiane 2007, nr 43, s Boecjusz, Komentarz do Hermeneutyki Arystotelesa, Kęty 2010, t Broszkiewicz P., Charlesa Sandersa Peirce a koncepcja znaku względem Peirce owskiego pragmatyzmu, Słupskie Studia Filozoficzne 2012, nr 11, s Buczyńska-Garewicz H., Poszukiwanie sensu semiotyki, Teksty 1980, nr 2, s Gadamer H.-G., Język i rozumienie, tłum. P. Dehnel, B. Sierocka, Warszawa Gadamer H.-G., Prawda i metoda. Zarys hermeneutyki filozoficznej, tłum. B. Baran, Kraków Gadamer H.-G., Rozum, słowo, dzieje, tłum. M. Łukasiewicz, Warszawa Heidegger M., Bycie i czas, tłum. B. Baran, Warszawa Januszkiewicz M,, Kim jestem ja, kim jesteś ty? Etyka, tożsamość, rozumienie, Poznań Nycz R,, Tekstowy świat. Poststrukturalizm a wiedza o literaturze, Warszawa Peirce Ch.S., Collected Writings, ed. C. Hartshorne, P. Weiss. A.W. Burks, t. 2, Cambridge Peirce Ch.S., What is a sign?, < works/us/peirce1.htm> [dostęp: ]. Peirce Ch.S., Wybór pism semiotycznych, tłum. R. Mirek, Warszawa Saussure F. de, Kurs językoznawstwa ogólnego, Warszawa Sontag S., Przeciw interpretacji i inne eseje, tłum. M. Pasicka, A. Skucińska, D. Żukowski, Kraków Wierciński A., Phronesis as the Mediation Between Logos and Ethos: Rationality and Responsibility, [w:] Hermeneutic Rationality/La rationalité herméneutique, ed. M.L. Portocarrero, L.A. Umbelino, A. Wierciński, Mu nster 2012, s
Logika i semiotyka. Znak jest Triadą... Wykład III: (Charles Sanders Peirce)
Logika i semiotyka Wykład III: Znak jest Triadą... (Charles Sanders Peirce) Charles Sanders Peirce *1839, 1914 twórca pragmaty(cy)zmu i semiotyki inspiracje: Kant, Th. Reid krytyczna filozofia zdrowego
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk
Filozofia, Pedagogika, Wykład I - Miejsce filozofii wśród innych nauk 10 października 2009 Plan wykładu Czym jest filozofia 1 Czym jest filozofia 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Znaczenie
MISTRZ I UCZEŃ * 1. Trzeba odróżnić dwa konteksty, w których mówi się o mistrzu. Pierwszy to kontekst, w którym chodzi o to, że ktoś jest mistrzem
JACEK JADACKI Uniwersytet Warszawski MISTRZ I UCZEŃ * 1. Trzeba odróżnić dwa konteksty, w których mówi się o mistrzu. Pierwszy to kontekst, w którym chodzi o to, że ktoś jest mistrzem W PEWNEJ DZIEDZINIE.
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 1 Wprowadzenie do problemu reprezentacji Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Pojęcie reprezentacji (1) Słowo 'reprezentacja'
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 1 Wprowadzenie do problemu reprezentacji Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Źródło pojęcia reprezentacji Słowo 'reprezentacja'
Hermeneutyczne koncepcje człowieka
Hermeneutyczne koncepcje człowieka Włodzimierz Lorenc Hermeneutyczne koncepcje człowieka w kręgu inspiracji Heideggerowskich Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR Warszawa 2003 Redakcja i korekta: Piotr Piber Projekt
Logika i semiotyka. Znak jako jedność signifié i signifiant. Wykład VI: (Ferdynand De Saussure)
Logika i semiotyka Wykład VI: Znak jako jedność signifié i signifiant (Ferdynand De Saussure) Językoznawstwo i semiologia Ferdynand de Saussure (1857 1913) językoznawca, semiolog, strukturalista wykłady
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ
POCZUCIE TOŻSAMOŚCI W KONTEKŚCIE SPOŁECZNOŚCI NARODOWO - PAŃSTWOWEJ Wstęp Żyjemy w świecie wielkich procesów integracji i globalizacji. Z samej swojej istoty są to procesy pozytywne pozwalające wspólnie
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE
ZAŁOŻENIA FILOZOFICZNE Koło Wiedeńskie Karl Popper Thomas Kuhn FILOZOFIA A NAUKA ZAŁOŻENIA W TEORIACH NAUKOWYCH ZAŁOŻENIA ONTOLOGICZNE Jaki jest charakter rzeczywistości językowej? ZAŁOŻENIA EPISTEMOLOGICZNE
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności
Immanuel Kant: Fragmenty dzieł Uzasadnienie metafizyki moralności Rozdział II Pojęcie każdej istoty rozumnej, która dzięki wszystkim maksymom swej woli musi się uważać za powszechnie prawodawczą, by z
Wstęp do logiki. Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża,
Prof. UAM, dr hab. Zbigniew Tworak Zakład Logiki i Metodologii Nauk Instytut Filozofii Wstęp do logiki Kto jasno i konsekwentnie myśli, ściśle i z ładem się wyraża, kto poprawnie wnioskuje i uzasadnia
Logika dla socjologów Część 4: Elementy semiotyki O pojęciach, nazwach i znakach
Logika dla socjologów Część 4: Elementy semiotyki O pojęciach, nazwach i znakach Rafał Gruszczyński Katedra Logiki Uniwersytet Mikołaja Kopernika 2011/2012 Spis treści 1 Krótkie wprowadzenie, czyli co
Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ
Anna Czyrska ŚMIERĆ MIŁOŚCI, CZYLI (ANTY) PORADNIK O TYM, DLACZEGO BOIMY SIĘ KOCHAĆ Spis treści Wstęp 1. Małżeństwo jako dramat, czyli dlaczego współczesny świat nazywa ciebie singlem 2. Dlaczego nie potrafisz
ISSN Studia Sieradzana nr 2/2012
ISSN 2299-2928 Studia Sieradzana nr 2/2012 1. Podejmując się zrecenzowania publikacji Nicola Abbagnano pragnę podkreślić, iż pozycja ta w nie jest dostępna w naszym Ojczystym języku. Zapewne ci, którzy
ROZPRAWKA MATURALNA PORADNIK
ROZPRAWKA MATURALNA PORADNIK CO TRZEBA NAPISAĆ NA MATURZE Na maturze z języka polskiego poziomie podstawowym zdający będą mieli do wyboru dwa tematy wypracowań. Rozwinięcie każdego z nich będzie wymagało
Zagadnienia antropologii filozoficznej
Zagadnienia antropologii filozoficznej 1. Człowiek najciekawszym przedmiotem poznania. 2. Człowiek najbardziej zainteresowanym podmiotem poznania. 3. Refleksja nad człowiekiem refleksja nad sobą. 4. Pierwotne
Narzędzia myślenia Słowa - wyobrażenia - pojęcia Wiesław Gdowicz
Narzędzia myślenia Słowa - wyobrażenia - pojęcia Wiesław Gdowicz Einstein nie prowadził eksperymentów. Był fizykiem teoretycznym. Zestawiał znane fakty i szczegółowe zasady i budował z nich teorie, które
Wykład 11a. Składnia języka Klasycznego Rachunku Predykatów. Języki pierwszego rzędu.
Andrzej Wiśniewski Logika I Materiały do wykładu dla studentów kognitywistyki Wykład 11a. Składnia języka Klasycznego Rachunku Predykatów. Języki pierwszego rzędu. 1 Logika Klasyczna obejmuje dwie teorie:
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna.
Filozofia, ISE, Wykład X - Filozofia średniowieczna. 2011-10-01 Plan wykładu 1 Filozofia średniowieczna a starożytna 2 3 Ogólna charakterystyka filozofii średniowiecznej Ogólna charakterystyka filozofii
5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDAŃ ZŁOŻONYCH
5. OKREŚLANIE WARTOŚCI LOGICZNEJ ZDAŃ ZŁOŻONYCH Temat, którym mamy się tu zająć, jest nudny i żmudny będziemy się uczyć techniki obliczania wartości logicznej zdań dowolnie złożonych. Po co? możecie zapytać.
Anioły zawsze są obok ciebie i cały czas coś do
Anioły zawsze są obok ciebie i cały czas coś do ciebie mówią zwłaszcza wtedy, kiedy się do nich modlisz. Ich subtelny głos, który dociera do nas w postaci intuicyjnych odczuć i myśli ciężko usłyszeć w
WSTĘP. Na gruncie racjonalnie zorientowanej pragmatyki językowej w projekcie transcendentalno-pragmatycznym
WSTĘP Na gruncie racjonalnie zorientowanej pragmatyki językowej w projekcie transcendentalno-pragmatycznym Karla-Otto Apla komunikacja zyskuje miano filozofii pierwszej 1. Filozofii, która ma być odpowiedzią
Wstęp do Językoznawstwa
Wstęp do Językoznawstwa Prof. Nicole Nau UAM, IJ, Językoznawstwo Komputerowe Drugie zajęcie 13.10.2015 Pamiętamy? Saussure odróżnia Mowa (langage) Język (langue) Mówienie (parole) Language is the means
Wstęp do logiki. Semiotyka
Wstęp do logiki Semiotyka DEF. 1. Językiem nazywamy system umownych znaków słownych. Komentarz. Skoro każdy język jest systemem, to jest w nim ustalony jakiś porządek, czy ogólniej hierarchia. Co to jest
OPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA CZĘŚĆ A
1 pieczątka jednostki organizacyjnej OPIS PRZEDMIOTU, PROGRAMU NAUCZANIA ORAZ SPOSOBÓW WERYFIKACJI EFEKTÓW KSZTAŁCENIA CZĘŚĆ A * (opis przedmiotu i programu nauczania) OPIS PRZEDMIOTU Nazwa przedmiotu
Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii ROZMOWA W SPOTKANIU AGNIESZKA BARAŃSKA. pod kierunkiem: Prof. dr hab. Adama Węgrzeckiego
Uniwersytet Jagielloński Instytut Psychologii ROZMOWA W SPOTKANIU AGNIESZKA BARAŃSKA pod kierunkiem: Prof. dr hab. Adama Węgrzeckiego KRAKÓW 2002 Jeśli przyjąć, że rozmowa jest sztuką, Łatwiej powiedzieć,
Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2010-10-01 Plan wykładu 1 Czym jest filozofia Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 2 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady 3 Metafizyka Ontologia Epistemologia
Temat: Czym jest estetyka?
Temat: Czym jest? 1. Autor: Łukasz Nysler (IF UWr., ZSO nr 3 we Wrocławiu) 2. Czas realizacji: 90 minut. 3. Poziom edukacyjny: uczniowie gimnazjum i liceum 4. Liczba uczestników: do 20 osób. 5. Metody
EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2013 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2013 2 Zadanie 1. (0 4) Obszar standardów Opis wymagań Znajomość i rozumienie
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga
Rodzaje argumentów za istnieniem Boga Podział argumentów argument ontologiczny - w tym argumencie twierdzi się, że z samego pojęcia bytu doskonałego możemy wywnioskować to, że Bóg musi istnieć. argumenty
Chcę poznać Boga i duszę. Filozofowie o Absolucie
Chcę poznać Boga i duszę Filozofowie o Absolucie W jaki sposób można poznać Boga? Jak poznać Kogoś, Kto pozostaje niewidzialny i niepoznawalny? Szukając argumentów na istnienie Boga Świat (np. Teoria Wielkiego
Małgorzata Karczmarzyk
FORUM OŚWIATOWE 2(43), 2010 PL ISSN 0867 0323 Instytut Pedagogiki, Uniwersytet Gdański Znaczenia nadawane rysunkowi dziecka przez innych. Rozważania na temat komunikacji dziecko-dorośli Wprowadzenie do
Spór o poznawalność świata
ROMAN ROŻDŻEŃSKI FILOZOFIA A RZECZYWISTOŚĆ Spór o poznawalność świata Wydawnictwo WAM Kraków 2012 Spis treści Przedmowa 11 Rozdział I Myślenie filozoficzne w cieniu zwątpienia 15 1. Wprowadzenie 15 2.
EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna w Warszawie EGZAMIN MATURALNY 2010 FILOZOFIA POZIOM ROZSZERZONY Klucz punktowania odpowiedzi MAJ 2010 2 Zadanie 1. (0 2) problemów i tez z zakresu ontologii, epistemologii,
Znaleźć wzór ogólny i zbadać istnienie granicy ciągu określonego rekurencyjnie:
Ciągi rekurencyjne Zadanie 1 Znaleźć wzór ogólny i zbadać istnienie granicy ciągu określonego rekurencyjnie: w dwóch przypadkach: dla i, oraz dla i. Wskazówka Należy poszukiwać rozwiązania w postaci, gdzie
Johann Gottlieb Fichte
Johann Gottlieb Fichte 1762-1814 Fichte i kant Kant odniósł tylko częściowy sukces szukając transcendentalnej jedności naszego poznania, ponieważ był pod zbytnim wpływem empiryzmu. Treść nie jest nam po
osobiste zaangażowanie, czysto subiektywna ludzka zdolność intuicja, jako warunek wewnętrznego doświadczenia wartości.
1. Czy wartości - choć nie mieszczą się w obiektywistycznej wizji świata - są jedynie subiektywną reakcją czy oceną podmiotu? Podmiot substancja, centrum wiedzy, działania, decyzji i wyborów. Filozofowie
Dzięki ćwiczeniom z panią Suzuki w szkole Hagukumi oraz z moją mamą nauczyłem się komunikować za pomocą pisma. Teraz umiem nawet pisać na komputerze.
Przedmowa Kiedy byłem mały, nawet nie wiedziałem, że jestem dzieckiem specjalnej troski. Jak się o tym dowiedziałem? Ludzie powiedzieli mi, że jestem inny niż wszyscy i że to jest problem. To była prawda.
CHARLESA SANDERSA PEIRCE A KONCEPCJA ZNAKU WZGLĘDEM PEIRCE OWSKIEGO PRAGMATYZMU
S ł u p s k i e S t u d i a F i l o z o f i c z n e n r 11 * 2012 Paulina Broszkiewicz Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Lublin CHARLESA SANDERSA PEIRCE A KONCEPCJA ZNAKU WZGLĘDEM PEIRCE OWSKIEGO
SPIS TREŚCI BYCIE I CZAS. Wprowadzenie
SPIS TREŚCI Przedmowa (Bogdan Baran)..................... XI BYCIE I CZAS Wprowadzenie EKSPOZYCJA PYTANIA O SENS BYCIA Rozdział I. Konieczność, struktura i prymat kwestii bycia..... 3 1. Konieczność wyraźnego
Metodologia prowadzenia badań naukowych Semiotyka, Argumentacja
Semiotyka, Argumentacja Grupa L3 3 grudnia 2009 Zarys Semiotyka Zarys Semiotyka SEMIOTYKA Semiotyka charakterystyka i działy Semiotyka charakterystyka i działy 1. Semiotyka Semiotyka charakterystyka i
określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013
Załącznik Nr 2.9 do Uchwały Nr 156/2012/2013 Senatu UKW z dnia 25 września 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA określone Uchwałą Senatu Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego Nr 156/2012/2013 z dnia 25 września 2013
Wprowadzenie do logiki Język jako system znaków słownych
Wprowadzenie do logiki Język jako system znaków słownych Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl język system znaków słownych skoro system, to musi być w tym jakiś porządek;
Filozofia z elementami logiki Język jako system znaków słownych część 2
Filozofia z elementami logiki Język jako system znaków słownych część 2 Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl Rozkład jazdy 1 Pojęcie znaku 2 Funkcje wypowiedzi językowych
MARTIN HEIDEGGER ( )
MARTIN HEIDEGGER (1889-1976) Studia teologiczne, potem matematyczne na uniwersytecie we Fryburgu Bryzgowijskim. Asystent Husserla, objął po nim katedrę W 1933 roku wstąpił do NSDAP, przyjął urząd rektora.
Filozofia człowieka. Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje
Filozofia człowieka Fakt ludzki i jego filozoficzne interpretacje Spotkanie źródłem poznania i nauk POZNAWANIE 2 Jedność doświadczenia filozoficznego Filozofia nauką o zasadach ( principia) Do wiedzy o
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja
Główne problemy kognitywistyki: Reprezentacja Wykład 4 Reprezentacja a koncepcje rozszerzonego umysłu i rozszerzonego narzędzia Andrzej Klawiter http://www.amu.edu.pl/~klawiter klawiter@amu.edu.pl Rozszerzone
Narzędzie nr 6: Test predyspozycji zawodowych
1.1.6. Co mnie interesuje? W zasadzie każdy z nas posiada pewne zainteresowania. Najlepszym rozwiązaniem byłoby to, abyś w przyszłości zajmował się na swoim stanowisku pracy takimi rzeczami, które sprawiają
Egzamin maturalny na poziomie. i właściwie je uzasadnić?
Egzamin maturalny na poziomie podstawowym. Jak sformułować stanowisko i właściwie je uzasadnić? PODSTAWOWE INFORMACJE Rozprawka na poziomie podstawowym jest formą wypowiedzi pisemnej na podany temat, która
dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań
dr Anna Mazur Wyższa Szkoła Promocji Intuicja a systemy przekonań Systemy przekonań Dlaczego mądrzy ludzie podejmują głupie decyzje? Odpowiedzialne są nasze przekonania. Przekonania, które składają się
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta. Pisma Humanistyczne 3,
Tomasz Dreinert Zagadnienie "rzeczy samej w sobie" w transcendentalizmie Immanuela Kanta Pisma Humanistyczne 3, 137-143 2001 Tomasz D reinert ZAGADNIENIE RZECZY SAMEJ W SOBIE W TRANSCENDENTALIZMIE IMMANUELA
MIND-BODY PROBLEM. i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii
MIND-BODY PROBLEM i nowe nadzieje dla chrześcijańskiej antropologii CZŁOWIEK JEST MASZYNĄ (THOMAS HOBBES) Rozumienie człowieka znacząco zmienia się wraz z nastaniem epoki nowożytnej. Starożytne i średniowieczne
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU FILOLOGIA POLSKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI. Umiejscowienie kierunku w obszarach kształcenia:
Załącznik nr 1 do Uchwały nr 113/2013 Senatu UKSW z dnia 27 czerwca 2013 r. EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU FILOLOGIA POLSKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Opracował zespół: Prof. UKSW
Logika dla prawników
Logika dla prawników Wykład I: Pytania o logikę Dr Maciej Pichlak Uniwersytet Wrocławski Katedra Teorii i Filozofii Prawa mpichlak@prawo.uni.wroc.pl Tak na logikę Kodeks karny: Art. 226 1. Kto znieważa
CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE. Beata Pituła
CZŁOWIEK WE WSPÓŁCZESNEJ KULTURZE Beata Pituła Kłopoty z kulturą Nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura Johann Gottfried Herder, Myśli o filozofii dziejów, przeł. J. Gałecki, Warszawa 1952,
Załącznik nr 1WZORCOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW PEDAGOGIKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI
Dz.U. z 2013 poz. 1273 Brzmienie od 31 października 2013 Załącznik nr 1WZORCOWE EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW PEDAGOGIKA STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Umiejscowienie kierunku
W pracy - A - K znakiem ikonicznym przedmiotu B przedmiot A. F i jest podobny do przedmiotu B pod W, A F, B - dnym uznania odpowiedniego obiektu
1 W pracy A K znakiem ikonicznym przedmiotu B przedmiot A F i jest podobny do przedmiotu B pod W, A F, B K F W 1. analogia. Wymaganie to stanowi w cyto obiektu dnym uznania odpowiedniego obiektu znak konkretny
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II
Rozwój ku pełni człowieczeństwa w nauczaniu Papieża Jana Pawła II Wojciech Kosek Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka, Bielsko-Biała, 10. kwietnia 2014 r. Konferencja Personalistyczna koncepcja wychowania
Okulary. Spotkanie 12. fundacja. Realizator projektu:
T Spotkanie 12 Okulary Projekt finansowany ze środków Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach Narodowego Programu Zdrowia Realizator projektu: fundacja e d u k a c j i p o z y t y w n e j Grupa docelowa
KOMPOZYCJA Egzamin maturalny z języka polskiego od 2015 roku
KOMPOZYCJA Egzamin maturalny z języka polskiego od 2015 roku (materiały szkoleniowe) Materiał współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. wszechogarnia tekst,
Reguły gry zaliczenie przedmiotu wymaga zdania dwóch testów, z logiki (za ok. 5 tygodni) i z filozofii (w sesji); warunkiem koniecznym podejścia do
Reguły gry zaliczenie przedmiotu wymaga zdania dwóch testów, z logiki (za ok. 5 tygodni) i z filozofii (w sesji); warunkiem koniecznym podejścia do testu z filozofii jest zaliczenie testu z logiki i zaliczenie
Koncepcja etyki E. Levinasa
Koncepcja etyki E. Levinasa Fragment wypowiedzi Jana Pawła II z: Przekroczyć próg nadziei : Skąd się tego nauczyli filozofowie dialogu? Nauczyli się przede wszystkim z doświadczenia Biblii. Całe życie
Historia ekonomii. Mgr Robert Mróz. Zajęcia wprowadzające
Historia ekonomii Mgr Robert Mróz Zajęcia wprowadzające 04.10.2016 Plan Organizacja zajęć Warunki zaliczenia Co to jest historia ekonomii i po co nam ona? Organizacja zajęć robertmrozecon.wordpress.com
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA
IMMANUEL KANT ETYKA DEONTOLOGICZNA PROJEKT ETYKI KANTA W POSZUKIWANIU OBIEKTYWNYCH PODSTAW ETYKI Wobec krytyki Huma Immanuel Kant stara się znaleść jakąś obiektywną podstawę dla etyki, czyli wykazać, że
Etyka Tożsamość i definicja. Ks. dr Artur Aleksiejuk
Etyka Tożsamość i definicja Ks. dr Artur Aleksiejuk 1. ETYKA A FILOZOFIA PYTANIA PROBLEMOWE: Czy etyka musi być dyscypliną filozoficzną? Czy etyka może być wolna od filozoficznych założeń? Czy i jak dalece
Kultura języka. Elementy językoznawstwa. Mateusz Zeifert
Kultura języka. Elementy językoznawstwa Mateusz Zeifert Nauki o języku Językoznawstwo, Semiotyka (semiologia), Filozofia (w tym filozofia języka), Filologia, Analiza literacka, Psychologia, Socjologia,
CZY PYTANIE MUSI MIEĆ ZNAK ZAPYTANIA? O SPOSOBACH FORMUŁOWANIA PYTAŃ PRZEZ DZIECI
Małgorzata Dagiel CZY PYTANIE MUSI MIEĆ ZNAK ZAPYTANIA? O SPOSOBACH FORMUŁOWANIA PYTAŃ PRZEZ DZIECI Edukacja językowa na poziomie klas początkowych jest skoncentrowana na działaniach praktycznych dzieci.
Szwedzki dla imigrantów
Szwedzki dla imigrantów Cel kształcenia Celem kształcenia w ramach kursu Szwedzki dla imigrantów (sfi) jest zapewnienie osobom dorosłym, które nie posiadają podstawowej znajomości języka szwedzkiego, możliwości
Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018
Czy i/lub w jakim sensie można uważać, że świat jest matematyczny? Wprowadzenie do dyskusji J. Lubacz, luty 2018 Do czego odnoszą się poniższe stwierdzenia? Do tego, czym jest matematyka dla świata, w
Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk
Filozoficzna interpretacja doświadczenia mistycznego w ujęciu Mieczysława Gogacza. Izabella Andrzejuk Doświadczenie mistyczne w filozofii i teologii Wydaje się, iż ujęcie doświadczenia mistycznego zarazem
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH
Kościół Boży w Chrystusie PODSTAWA PROGRAMOWA DLA SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH CHARAKTERYSTYKA: Program przeznaczony jest dla uczniów szkół ponadpodstawowych: liceum, technikum oraz szkół zawodowych. Katechezy
Filozofia, Germanistyka, Wykład I - Wprowadzenie.
2011-10-01 Plan wykładu Program zajęć 1 Program zajęć 2 3 4 5 Klasyczna definicja filozofii Inne próby zdefiniowania filozofii 6 Filozoficzna geneza nauk szczegółowych - przykłady Plan wykładu - informacje
Zbigniew Marek SJ. Religia. pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM
Zbigniew Marek SJ Religia pomoc czy zagrozenie dla edukacji? WYDAWNICTWO WAM Spis treści Przedmowa..............................................................7 Wstęp..................................................................
JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI
JAK POMÓC DZIECKU KORZYSTAĆ Z KSIĄŻKI ŻEBY WYNIOSŁO Z NIEJ JAK NAJWIĘCEJ KORZYŚCI www.sportowywojownik.pl KORZYŚCI - DLA DZIECI: Korzyści, jakie książka Sportowy Wojownik zapewnia dzieciom, można zawrzeć
ANKIETA SAMOOCENY OSIĄGNIĘCIA KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA
Szanowny Studencie, ANKIETA SAMOOCENY OSIĄGNIĘCIA KIERUNKOWYCH EFEKTÓW KSZTAŁCENIA bardzo prosimy o anonimową ocenę osiągnięcia kierunkowych efektów kształcenia w trakcie Twoich studiów. Twój głos pozwoli
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA. I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia wraz z uzasadnieniem
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW: PEDAGOGIKA Poziom kształcenia Profil kształcenia Tytuł zawodowy absolwenta studia I stopnia ogólnoakademicki licencjat I. Umiejscowienie kierunku w obszarze kształcenia
Kartoteka testu Oblicza miłości
Kartoteka testu Oblicza miłości Nr zad.. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Nazwa sprawdzanej umiejętności (z numerem standardu) Uczeń I/ odczytuje teksty kultury na poziomie dosłownym. dostrzega w odczytywanych tekstach
Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu
3 WSTĘP 5 Wstęp Ankieta, w której brało udział wiele osób po przeczytaniu książki pt. Wezwanie do Miłości i zawartego w niej Apelu Miłości objawia tym, którzy tego nie wiedzieli, iż książka ta, wołanie
Filozofia z elementami logiki O czym to będzie?
Filozofia z elementami logiki O czym to będzie? Mariusz Urbański Instytut Psychologii UAM Mariusz.Urbanski@.edu.pl Filozofia z elementami logiki Dwa fundamentalne pytania: Czym zajmuje się logika? Czym
INFORMATYKA a FILOZOFIA
INFORMATYKA a FILOZOFIA (Pytania i odpowiedzi) Pytanie 1: Czy potrafisz wymienić pięciu filozofów, którzy zajmowali się także matematyką, logiką lub informatyką? Ewentualnie na odwrót: Matematyków, logików
SPIS TREŚCI. Część pierwsza KRYTYKA ESTETYCZNEJ WŁADZY SĄDZENIA
SPIS TREŚCI Przedmowa tłumacza................. XI KRYTYKA WŁADZY SĄDZENIA Przedmowa do pierwszego wydania............ 3 Wstęp...................... 11 I. O podziale filozofii............... 11 II. O suwerennej
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna
Filozofia, Pedagogika, Wykład III - Filozofia archaiczna 2009-09-04 Plan wykładu 1 Jońska filozofia przyrody - wprowadzenie 2 3 Jońska filozofia przyrody - problematyka Centralna problematyka filozofii
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Wykład 7. O badaniach nad sztuczną inteligencją Co nazywamy SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ? szczególny rodzaj programów komputerowych, a niekiedy maszyn. SI szczególną własność
4) praktyczne opanowanie umiejętności ogólnych i specjalistycznych, których wpojenie należy do celów nauczania przewidzianych programem nauczania,
I. Przedmiotem oceny są: 1) wiadomości i umiejętności według programu nauczania z języka polskiego dla zasadniczej szkoły zawodowej w zakresie podstawowym, o programie nauczania z języka polskiego w danej
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW NAUK O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA - PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI
EFEKTY KSZTAŁCENIA DLA KIERUNKU STUDIÓW NAUK O RODZINIE STUDIA PIERWSZEGO STOPNIA - PROFIL OGÓLNOAKADEMICKI Umiejscowienie kierunku w obszarach kształcenia Kierunek studiów nauki o rodzinie należy do obszarów
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ
O badaniach nad SZTUCZNĄ INTELIGENCJĄ Jak określa się inteligencję naturalną? Jak określa się inteligencję naturalną? Inteligencja wg psychologów to: Przyrodzona, choć rozwijana w toku dojrzewania i uczenia
Ocenianie kształtujące jako skuteczna metoda wyrównywania szans edukacyjnych. Katarzyna Nowak konsultant ds. języka angielskiego WODN SKIERNIEWICE
Ocenianie kształtujące jako skuteczna metoda wyrównywania szans edukacyjnych Katarzyna Nowak konsultant ds. języka angielskiego WODN SKIERNIEWICE Ocenianie często pojmujemy jako podsumowanie pewnego etapu
INTUICJE. Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998)
PARADYGMAT INTUICJE Zespół norm, wzorców, reguł postępowania, które zna każdy naukowiec zajmujący się daną nauką (Bobrowski 1998) PIERWSZE UŻYCIA językoznawstwo: Zespół form deklinacyjnych lub koniugacyjnych
Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości.
Wartość jest przedmiotem złożonym z materii i formy. Jej formą jest wartościowość, materią jest konkretna treść danej wartości. N. Hartmann: Materia jest tylko tworem treściowym, który posiada wartościowość.
Baruch Spinoza ( )
Baruch Spinoza (1632-1677) Dla jednych: najszlachetniejszy i najbardziej godny miłości z wielkich filozofów (B. Russell). Dla innych: Największy heretyk XVII wieku. Obrońca diabła. Duchowy sabotaŝysta.
TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW.
TEMAT PRACY SOKRATEJSKA IDEA NIEWIEDZY JAKO ŹRÓDŁA ZŁA MORALNEGO A ETYKA ŚW. TOMASZA Z AKWINU ANALIZA PORÓWNAWCZA ETYKA SOKRATESA ETYKA ŚW. TOMASZA 399 0 1274 2012 PLAN PRACY I. Etyka Sokratesa II. System
Referat: Krytyczne czytanie w polonistycznej edukacji wczesnoszkolnej
Propozycje zintegrowanych programów edukacji zatwierdzone przez Ministra Edukacji Narodowej do użytku szkolnego odpowiadają założeniom uprzednio opracowanej przez MEN Podstawie programowej kształcenia
ODWZOROWANIE RZECZYWISTOŚCI
ODWZOROWANIE RZECZYWISTOŚCI RZECZYWISTOŚĆ RZECZYWISTOŚĆ OBIEKTYWNA Ocena subiektywna OPIS RZECZYWISTOŚCI Odwzorowanie rzeczywistości zależy w dużej mierze od możliwości i nastawienia człowieka do otoczenia
Gilsonowska metoda historii filozofii. Artur Andrzejuk
Gilsonowska metoda historii filozofii Artur Andrzejuk PLAN 1. Gilsonowska koncepcja historii filozofii jako podstawa jej metodologii 2. Charakterystyka warsztatu historyka filozofii na różnych etapach
EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA
Centralna Komisja Egzaminacyjna EGZAMIN MATURALNY 2012 FILOZOFIA POZIOM PODSTAWOWY Kryteria oceniania odpowiedzi MAJ 2012 2 Egzamin maturalny z filozofii Część I (20 punktów) Zadanie 1. (0 2) Obszar standardów
Opis wymaganych umiejętności na poszczególnych poziomach egzaminów DELF & DALF
Opis wymaganych umiejętności na poszczególnych poziomach egzaminów DELF & DALF Poziom Rozumienie ze słuchu Rozumienie tekstu pisanego Wypowiedź pisemna Wypowiedź ustna A1 Rozumiem proste słowa i potoczne
KOMUNIKACJA W BIZNESIE
1 KOMUNIKACJA W BIZNESIE Komunikowanie wywodzi się z łacińskiego communicatio, to znaczy doniesienie, komunikat, ale wówczas wskazujemy na rzecz, a nie na czynność. Słuszne jest zatem odwołanie się do
KULTURA JAKO ZMIENNA WEWNĘTRZNA. związek efektywności i kultury organizacyjnej
KULTURA JAKO ZMIENNA NIEZALEŻNA - narodowe style zarządzania - podobieństwa i różnice w sposobie zarządzania w różnych krajach związek efektywności i kultury narodowej Oprac. na podst. Smircich (1983).
MIĘDZYKULTUROWEGO. poszanowanie i promocja różnorodności. mieszkańcom UE i przeciwdziałanie. wsparcie idei solidarności i sprawiedliwości
DIALOG MIĘDZYKULTUROWY W KSZTAŁTOWANIU POSTAW UCZNIÓW CELE OBCHODÓW EUROPEJSKIEGO ROKU DIALOGU MIĘDZYKULTUROWEGO poszanowanie i promocja różnorodności kulturowej; zapewnienie równości szans wszystkim mieszkańcom
Religijność w psychoterapii. Tomasz Wyrzykowski
Religijność w psychoterapii Tomasz Wyrzykowski II Ogólnopolska Konferencja: Psychiatria i duchowość Kraków 2018 Tezy artykułu Treści o charakterze religijnym należy traktować jak każdy inny element psychoanalizy.