PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2010;7(3): Krystyna Kurowska, Malwina Wiśniewska. Streszczenie. artykuł oryginalny original article PGP 140

Transkrypt

1 PSYCHOGERIATRIA POLSKA 2010;7(3): artykuł oryginalny original article Poczucie koherencji (SOC) a funkcjonowanie w życiu codziennym pensjonariuszy Domu Dziennego Pobytu Sense of coherence (SOC) versus everyday life functioning of residents of day-care center. Krystyna Kurowska, Malwina Wiśniewska Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy UMK Toruń Kierownik: dr n med. Mirosława Felsmann Słowa kluczowe: poczucie koherencji (SOC), starość, pomyślne starzenie się, Dzienny Dom Pobytu Key words: lsense of coherence (SOC), senescence, day-care center Streszczenie Wstęp: Domy Dziennego Pobytu (DDPS) powstają w celu zaktywizowania ludzi w podeszłym wieku. Celem badań było określenie poziomu poczucia koherencji (SOC) oraz jego wpływu na funkcjonowanie w życiu codziennym pensjonariuszy, jako miernika w utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia. Materiał i metody: Przebadano 61 osób z dwóch bydgoskich Domów Dziennego Pobytu Senior oraz Kapuściska w Bydgoszczy, przy użyciu Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC- 29 służącego do pomiaru indywidualnego poczucia koherencji, Skali Depresji Becka, Skali Oceny Złożonych Czynności Życia Codziennego (Lawtona), Skali Satysfakcji z Życia (SWLS). Wyniki: Pensjonariusze różnili się poziomem poczucia koherencji i jego składowymi a także poziomem funkcjonowania w życiu codziennym. Nie odnotowano jednak żadnej istotnie statystycznie korelacji pomiędzy poziomem poczucia koherencji a funkcjonowaniem w życiu codziennym pensjonariuszy Domów Dziennego Pobytu. Wnioski: Istnieje potrzeba działań w celu podwyższenia poczucia koherencji oraz jego poszczególnych składowych ze strony zespołu terapeutycznego dostosowanych do poziomu i sytuacji życiowej pensjonariuszy. PGP 140 Adres do korespondencji: Kurowska Krystyna dr n med.; adiunkt; Katedra i Zakład Pedagogiki i Dydaktyki Pielęgniarskiej CM w Bydgoszczy, UMK Toruń; Bydgoszcz, ul Techników 3, telef. 052/ ; mail: krystyna_kurowska@op.pl Copyright 2010 Fundacja Ochrony Zdrowia Psychicznego

2 108 Abstract Introduction Day Care Homes (DDPS) are formed in order to activate the elderly. The aim of this study was to determine the sense of coherence (SOC) and its impact on functioning in everyday life of residents, as a measure to maintain optimal health. The aim of undertaken research was to examine the level of sense of coherence and its influence on day-care center residents and their functioning in everyday life as a indicator of life as a indicator of retaining optimal health. Material and methods Sixty one people from two day-care centers, Senior and Kapuściska in Bydgoszcz,were examined. They were examined by means of Life Orientation Questionnaire SCO-29,which serves to measure individual sense of coherence, Beck scale of depression, The Lawton Instrumental Activities of Daily Living and Satisfaction with Life Scale. Results Residents differed in the level of sense of coherence and its components, as well as the level of functioning in everyday life. None statistic correlation between the level of sense of coherence and functioning in everyday life of day-care center residents was stated. Conclusion There is a great need of actions in order to heighten the level of sense of coherence and its particular components. It should be heighten by the therapeutic team and should be attuned to the level and to the life situation of residents. Wstęp Do najważniejszych problemów osób starszych można zaliczyć przede wszystkim samotność, chorobę, inwalidztwo, życie w ubóstwie, poczucie nieprzydatności [1]. Wszystkie te problemy wskazują marginalizację osób starszych, czego najlepszym przykładem może być stopniowe eliminowanie ich z aktywnego życia zawodowego oraz społecznego w momencie przekroczenia granicy wieku emerytalnego. Ludzie starsi boją się nie tylko chorób i niepełnosprawności, ale także osamotnienia i nietolerancji, gdyż w dzisiejszych czasach panuje kult młodości. Starość jest okresem trudnym, dlatego człowiek musi zostać do niej odpowiednio przygotowany. W miarę przybywania lat potrzeby człowieka ulegają zmianom. Dużej wagi zaczynają nabierać dotychczasowo banalne sprawy dnia codziennego. Pojawiają się refleksje dotyczące przeszłości. Coraz częściej myśli się o przyszłości i nieuniknionego końca własnego życia. To wszystko napawa ludzi starszych smutkiem i strachem. Ludzie, podejmujący różnorodne formy aktywności zachowują dłużej dobrą formę psychiczną i fizyczną. W celu aktywizowania życia ludzi w podeszłym wieku, którzy bardzo często wycofali się z życia społecznego i niechętnie podejmują działania, powstają liczne domy dziennego pobytu (DDPS). Uczestnictwo w zajęciach proponowanych przez te struktury stwarza osobom starszym możliwość zaspokojenia indywidualnych potrzeb, budzi nowe zainteresowania, ułatwia nawiązywanie kontaktów społecznych i towarzyskich. Celem podjętych badań było zbadanie poziomu poczucia koherencji oraz jego wpływu na funkcjonowanie w życiu codziennym pensjonariuszy DDPS, u jako miernika w utrzymaniu optymalnego stanu zdrowia. Materiał i metoda badawcza Zaprezentowane badania stanowią wycinek realizacji szerszego projektu analizy jakości życia osób w wieku podeszłym. Badania przeprowadzono w okresie od kwietnia do października 2008 w grupie 61 osób (kobiet 62,3%, mężczyzn 37,7%) wsród pensjnariuszy dwóch bydgoskich Domów Dziennego Pobytu Senior oraz Kapuściska w Bydgoszczy, za zgodą komisji bioetycznej Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy (KB/309/2009). W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwe-

3 109 stionariusz do badania poczucia koherencji (SOC-29) skonstruowany przez Aarona Antonovsky`ego, który służy do pomiaru indywidualnego poczucia koherencji. Kwestionariusz ten zawiera 29 pytań, które odnoszą się do poszczególnych komponentów SOC czyli zrozumiałości, zaradności i sensowności. Stopień depresji oceniono skalą BECKA (BDI) autorstwa Aarona T. Becka. Bada ona m.in. takie objawy jak: smutek, poczucie niewydolności, ocenę własnego wyglądu, oczekiwanie kary, zaburzenia snu. Składa się z 21 punktów ocenianych, według intensywności objawów, od 0 do 3. Z każdego punktu badany powinien wybrać jedną odpowiedź, która jego zdaniem, w najlepszy sposób opisuje jego stan we wskazanym okresie (00-11 punktów brak depresji lub obniżenie nastroju, punktów depresja umiarkowana, 28 i więcej punktów depresja ciężka). Skalę Oceny Złożonych Czynności Życia Codziennego (Skala Lawtona) - IADL (tj. korzystanie z telefonu, samodzielność: w robieniu zakupów, przygotowywaniu posiłków, wykonywaniu różnych prac domowych np. sprzątanie, majsterkowanie, pranie swoich rzeczy, przygotowywanie i przyjmowanie leków, gospodarowanie pieniędzmi) - ogólna liczba punktów ma znaczenie tylko w odniesieniu do konkretnego pacjenta. Spadek tej liczby w czasie świadczy o pogarszaniu się stanu ogólnego. Skalę Satysfakcji z Życia SWLS (bada zadowolenie z własnego życia, z osiągnięć i warunków w jakich badana osoba żyje). Badany oznacza na skali pięciostopniowej odpowiadającą jego opinii wartość (bardzo zadowolony: pkt; zadowolony: pkt; raczej zadowolony: pkt; obojętny: 20 pkt; raczej niezadowolony: pkt; niezadowolony: pkt; bardzo niezadowolony: 5 9 pkt), oraz metryczkę. Do opisu zmiennych wykorzystano statystyki opisowe (średnia arytmetyczna minimum, maksimum, odchylenie standardowe) oraz rozkłady zmiennych. Szacowania różnic dokonano na podstawie jednoczynnikowej analizy wariancji testu Manna-Whitneya. Badanie związków przeprowadzono za pomocą współczynnika korelacji liniowej Spearmana. Za istotne statystycznie przyjęto wartości testu spełniające warunek, że p<0,05. Analizy wykonano przy pomocy pakietu statystycznego STATISTIKA 6.0. Wyniki badań: Analiza danych pokazuje, że średnia wieku respondentów wynosiła 69,9 lat (od 56 do 83), większość miała wykształcenie podstawowe (32,8%), zawodowe (37,7%) i średnie (23%), pozostawała w związkach małżeńskich (24,6%), owdowiali (68,96%), miała potomstwo (85,2%) i mieszkała w mieście (52%), posiadała rodzinę (86,9%), z którą utrzymywała stały kontakt (4,5%). Na pomoc bliskich mogło liczyć 51,1% badanych, 61% na dalszą rodzinę, 51,38% na przyjaciół, 31,94% na sąsiadów i 20,7% na znajomych. Ze schorzeń respondenci uskarżali się na miażdżycę (21,2%), choroby narządu ruchu i cukrzycę (po 12,4%), choroby układu oddechowego (2,7%). Na osi choroby i zdrowia najczęściej badani zaznaczali ocenę 2 (31,1%). Badani skłaniali się bardziej w kierunku poczucia jestem całkowicie chory. Większość przebywała w DDPS od 2 do 3 lat (41,0%) oraz powyżej 3 lat (26,2%). Co trzeci pacjent uczestniczył w zajęciach w DDPS 5 razy w tygodniu (36,1%), jeden raz w tygodniu uczestniczy (8,2%). Z form aktywności w jakich uczestniczą badani w DDPS: zajęcia plastyczne (11,3%). W niemniejszym stopniu wymieniali ergoterapię, zabawo-terapię i zajęcia relaksacyjne (po 10,1%). W dalszej kolejności znalazły się szydełkowanie z haftowaniem (8,3%) oraz szachy (7,7%). Średnia oceny prowadzonych zajęć dla grupy - wynosiła 4,21. Najliczniejszą grupę stanowiły osoby, które zajęcia w DDPS oceniły na ocenę 5 (49,2%). Rozkład wyników w tabeli 1 ujawniał, że badani to osoby o wysokim poziomie zrozumiałości średnia 52,85 (wynik na początku strefy wyników wysokich). Odchylenie standardowe stanowiło ponad 22% wartości średniej, co świadczyło o zróżnicowaniu wyników zrozumiałości. Wyniki wysokie uzyskała ponad połowa badanych (57,4%). Średnia zaradności wynosiła 46,25 (wynik w środkowej strefie wyników przeciętnych). Odchylenie standardowe stanowiło ponad 20,0% wartości średniej, co świadczyło o dużym zróżnicowaniu wyników zaradności. Poziom sensowności wynosił - średnia 40,07 (wynik w środkowej strefie wyników przeciętnych). Odchylenie standardowe stanowiło ponad 20% wartości średniej, co świadczyło o dużym zróżnicowaniu wyników sensowności. Nie odnotowano istotnej statystycznie korelacji pomiędzy wiekiem, wykształceniem, stanem cywilnym, posiadanym potomstwem, posiadaniem rodziny a uzyskanym wynikiem zrozumiałosci, zaradności, sensowności. Poziom ogólnego poczucia koherencji - średnia 139,66 (wynik powyżej środkowej strefy wyników przeciętnych). Odchylenie standardowe stanowiło niewiele ponad 19% wartości średniej, co świadczyło o zróżnicowaniu wyników ogólnego poczucia koherencji. Najwyższe średnie wyniki ogólnego poczucia koherencji prezentowały

4 110 Tab. 1. Poczucie koherencji w badanej grupie Tab. 1 Sense of coherence in tested group liczba % niskie 4 6,6 przeciętne 34 55,7 wysokie 23 37,7 ogólny SOC zrozumiałość zaradność sensowność Średnia 139,66 Odchylenie standardowe 27,75 Minimum 75 Maksimum 193 Mediana 136 niskie 3 4,9 przeciętne 23 37,7 wysokie 35 57,4 Średnia 52,87 Odchylenie standardowe 11,87 Minimum 30 Maksimum 76 Mediana 55 niskie 3 4,9 przeciętne 44 72,1 wysokie 14 23,0 Średnia 49,03 Odchylenie standardowe 10,04 Minimum 26 Maksimum 69 Mediana 49 niskie 8 13,1 przeciętne 51 83,6 wysokie 2 3,3 Średnia 37,75 Odchylenie standardowe 7,88 Minimum 19 Maksimum 55 Mediana 37 kobiety, osoby zamężne, posiadający dzieci, rodzinę oraz z wykształceniem wyższym a najniższe z zawodowym, wyższe badani w wieku lat a najniższe lat. Zdecydowanie najwyższe wyniki uzyskali badani w zrozumiałości a najniższe w sensowności. Średnia satysfakcji z życia wyniosła 22,62 punktu, co świadczyło, że badani byli raczej zadowoleni z życia. Taką odpowiedź zresztą zaznaczyła najliczniejsza grupa 29,5%, kolejni zaznaczyli odpowiedź zadowolony (26,2%) i raczej niezadowolony (19,7%) (Tabela 2). Najwyższe średnie wyniki SWLS prezentowały badane kobiety, osoby posiadające potomstwo, zamężne i nie posiadające rodziny, w wieku powyżej 75 lat i z wykształceniem zawodowym. Średnia skali depresji BECKA (Tabela 3) wyniosła 15,8 punktu, co świadczyło, że badani jako grupa to osoby o depresji umiarkowanej. Taką właśnie depresje odnotowano u 34,4%. Brak objawów depresji stwierdzono u 47,5% badanych. Wyższe średnie wyniki objawów depresji prezentowali mężczyźni, osoby owdowiałe, nie posiadające dzieci i rodziny, z wy-

5 111 Tab. 2. Satysfakcji z życia (SWLS) w badanej grupie Tab. 2. Satisfaction with life (SWLS) in tested group SWLS liczba % bardzo zadowolony 5 8,2 zadowolony 16 26,2 raczej zadowolony 18 29,5 obojętny 3 4,9 raczej niezadowolony 12 19,7 niezadowolony 6 9,8 bardzo niezadowolony 1 1,6 Razem ,00 Tabela 3. Poziom depresyjności w badanej grupie Table 3. Level of depressiveness in tested group Depresja liczba % brak depresji 29 47,5 depresja umiarkowana 21 34,4 depresja ciężka 11 18,0 Razem ,00 kształceniem zawodowym, w wieku do 65 lat. Zanalizowano wyniki w skali Lawtona w badanej grupie. Stwierdzono, że u 57% badanych wyniki były powyżej 80%, co świadczyło o zdolności do podstawowego funkcjonowania. Wyniki powyżej 50% uzyskało kolejnych 29,5%, osoby te wykazały w średnim stopniu upośledzoną zdolność podstawowego funkcjonowania. Wyniki poniżej 50% uzyskało 13,1%, co świadczy dużym stopniu upośledzenia zdolności do podstawowego funkcjonowania. Określono związek między poziomem SOC i jego składowymi a skalą satysfakcji z życia i stopniem depresyjności u badanych. W tabeli 4 przedstawiono zestawienie współczynników korelacji liniowej Spearmana. Nie odnotowano istotnej statystycznie korelacji. Dyskusja W społeczeństwie istnieje pewien stereotyp starości. Kojarzy się ona ze stanem, w którym człowiek nie potrafi poradzić sobie z podstawowymi czynnościami dnia codziennego, stale potrzebuje opieki innych osób, jest ciężarem dla swojej rodziny, dla bliskich. Jednak zmiany zachodzące po wejściu w okres starości wcale nie muszą kojarzyć się z tak złą perspektywą. Bardzo dużo osób starszych po przejściu

6 112 Tab. 4. Korelacja poczucia koherencji, satysfakcji z życia a depresyjnością w badanej grupie Tab. 4. Correlation between sense of coherence, satisfaction with life and depressiveness in tested group N R t(n-2) poziom p SOC & SWLS 61-0,06-0,4924 0,6241 SOC & depresja BECKA 61-0,08-0,6222 0,5361 zrozumiałość & SWLS 61 0,07 0,5765 0,5664 zrozumiałość & depresja BECKA 61-0,14-1,1040 0,2740 zaradność & SWLS 61-0,16-1,2709 0,2087 zaradność & depresja BECKA 61-0,11-0,8330 0,4081 sensowność & SWLS 61-0,02-0,1902 0,8497 sensowność & depresja BECKA 61-0,09-0,7180 0,4755 SWLS & depresja BECKA 61 0,03 0,2333 0,8163 na emeryturę nadal prowadzi bądź dopiero zaczyna prowadzić aktywny tryb życia. Celem podjętych badan było stwierdzenie, czy istnieje zależność pomiędzy poczuciem koherencji i jego składowymi a funkcjonowaniem w życiu codziennym pensjonariuszy Domu Dziennego Pobytu. Badaniom poddano 61 pensjonariuszy dwóch bydgoskich Domów Dziennego Pobytu (38 kobiet i 23 mężczyzn). Rozpiętość wieku wahała się od 56 do 83 roku życia, natomiast średnia wynosiła 69. Pensjonariusze różnili się pomiędzy sobą poziomem poczucia koherencji oraz jego składowymi. Badani to osoby o przeciętnym poziomie poczucia koherencji. Wynik ten można uznać za zadawalający, jeśli weźmie się pod uwagę mnóstwo ograniczeń jak i dysfunkcji związanych z wiekiem, sytuacją społeczną i materialną oraz wielochorobowością pensjonariuszy Domu Dziennego Pobytu. Analizując składowe poczucie koherencji można stwierdzić, że wysokie wyniki pensjonariusze uzyskali w komponencie zrozumiałości, natomiast w komponencie sensowności oraz zaradności przeciętne. Wysoki poziom komponentu zrozumiałości może świadczyć o tym, iż pensjonariusze doskonale zdają sobie sprawę ze swojej aktualnej sytuacji życiowej, wyzwania jakie stawia przed nimi życie są jasne, zrozumiałe i wiedzą jak je pokonać, co wiąże się z obniżeniem czynników wywołujących stres, który negatywnie wpływa na zdrowie i funkcjonowanie w życiu codziennym. Pozostałe dwa komponenty: zaradność i sensowność były na zadawalającym poziomie. Sensowność jest to komponent emocjonalno motywacyjny, który wyraża się w przekonaniu, że warto się angażować, realizować swoje plany oraz inwestować energię w swoje życie. Krótko ujmując jest to wola aktywnego życia Podobne wyniki badań uzyskały Modzelewska i Domańska, które prowadziły badania mające na celu zbadanie poziomu poczucia koherencji i depresyjności wśród osób z chorobą Parkinsona [2]. Badania w grupie osób z przewlekła niewydolnością nerek leczonych hemodializą, przeprowadzone w zbliżonej grupie wiekowej wykazały, że średni wynik ogólnego poziomu poczucia koherencji nieznacznie niższy (134,8), niż uzyskała grupa badanych pensjonariuszy DDPS-u. Poziom wskaźnika poczucia koherencji nie różnicował w istotny sposób statystyczny ankietowanych biorących udział w badaniu [3]. Mrozik i in. w badaniach dotyczących poczucia koherencji i zaburzeń psychicznych uzyskali niskie wyniki SOC [4], podobnie jak Skokowski i Szymczak, którzy badali poczucie koherencji

7 113 u chorych na nowotwór płuc [5]. Podsumowując, okazuje się, że obniżony poziom poczucia koherencji jest charakterystyczny dla osób chorujących przewlekle, żyjących w nieustannej niepewności co do rozwoju swojej choroby. Pensjonariusze Domu Dziennego Pobytu również cierpią na liczne przewlekłe choroby, co wyjaśniałoby uzyskane przeciętne wyniki SOC. Wymaga to podjęcia starań w celu podwyższenia Globalnej Orientacji Życiowej u pensjonariuszy bydgoskich Domów Dziennego Pobytu. Kolejnym etapem badań była analiza średnich wyników składowych ogólnego SOC. Zebrany materiał świadczy, że badani to osoby o wysokim poziomie zrozumiałości, o przeciętnym poziomie zaradności i sensowności. Z powodu różnej liczby pytań poszczególnych składowych poczucia koherencji niemożliwe jest ich bezpośrednie porównywanie. Kolejnym etapem badań była analiza satysfakcji z życia pensjonariuszy DDPS-u. Badani byli raczej zadowoleni z życia. Sitarczyk [6] badał słuchaczy UTW i wysunął wniosek, że jakość życia wzrastała wraz z wiekiem badanych. Uzasadnił to tym, że osoby starsze redukują swoje oczekiwania. Może to wynikać z wypracowania ich racjonalnego przystosowania, a nawet rozwoju, który polega na zmianach hierarchii wartości. Wśród badanych również istniała ta zależność, że satysfakcja z życia rosła wraz z wiekiem. Izdebski i Polak [7] swoich badaniach wysunęli wniosek, że wpływ na ocenę życia przez osoby starsze ma ich aktualna sytuacja życiowa. Autorzy po analizie badań dowiedli, że osoby, których współmałżonek jeszcze żył i mieszkał z nimi, jak również miały bardzo dobre relacje z dziećmi lepiej oceniały swoja sytuację życiową. Po podsumowaniu czynników, które miały wpływ na pozytywny bilans życiowy i osób starszych to udane życie rodzinne. Również bardzo interesujące wyniki badań uzyskała Sawicka [7], które opisali Izdebski i Polak. Wysunęła ona wnioski, że osamotnienie wpływało w dużym stopniu na negatywną ocenę życia niezależnie od płci osób badanych. Autorka mocno podkreśla, że istotną determinanta bilansu życia dla obu płci jest możliwość samorealizacji. Ta prawidłowość również uzyskuje potwierdzenie w przeprowadzonych badaniach. Grupa badanych osób starszych wykazywała przeważnie zadowolenie z życia. Kolejnym krokiem była analiza depresji wśród pensjonariuszy za pomocą Skali Depresji Becka. Badani to osoby o depresji umiarkowanej. Depresja u osób starszych objawia się płaczliwością, drażliwością, większą intensywnością lęku i niepokoju. Zasadniczo częściej pojawiają się skargi na rozmaite dolegliwości somatyczne oraz urojenia, zwłaszcza hipochondryczne i nihilistyczne. Bardzo często pojawia się nasilone poczucie winy, myśli samobójcze i zamiary samobójcze. Orzechowska i in. [8] badali zaburzenia depresyjne u osób starszych w zależności od aktywności życiowej. Autorzy uzyskali wyniki, iż osoby biorące aktywnie udział w zajęciach UTW wykazywali niższy stopień depresyjności niż osoby z grupy kontrolnej. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzić można, że wiekszość badanych wykazała się zdolności podstawowego funkcjonowania. Ostatni problem jaki postanowiono rozwiązać w powyższych badaniach to określenie czy istnieją zmienne pośredniczące, takie jak: wiek, płeć, stan cywilny, potomstwo, wykształcenie, zawód wykonywany, schorzenia, wpływające na poziom poczucia koherencji oraz na funkcjonowanie w życiu codziennym. Jak pokazała analiza przeprowadzonych badań nie istnieje istotna statystycznie korelacja pomiędzy zmiennymi pośredniczącymi, a funkcjonowaniem w życiu codziennym oraz poziomem poczucia koherencji. Można odnaleźć zależności pomiędzy płcią badanych, wykształceniem, czy stanem rodzinnym (posiadanie dzieci i rodziny bliskiej oraz utrzymywanie z nimi kontaktu) jednak były to różnice bardzo nikłe, których analiza nie wnosi istotnych wniosków. Badacze [7] dowiedli, że bilans życiowy koreluje ze wszystkimi składowymi poczucia koherencji, jak również z ogólnym SOC. Z badań wynika, że im wyższy poziom poczucia koherencji i jego poszczególnych komponentów, tym wyższy jest bilans życiowy. Dla wyjaśnienia funkcjonowania osób starszych, znaczenia poczucia koherencji umożliwia zrozumienie istoty udanego przeżywania starości. Model salutogenezy, którego twórca jest Aaron Antonovsky doskonale wyjaśnia dlaczego osoby mimo podeszłego wieku w dalszym ciągu czerpią radość z życia.

8 114 Wnioski: 1. Pensjonariusze różnili się między sobą poziomem poczucia koherencji. Najwyższe wyniki uzyskali w zakresie zrozumiałości a najniższe w sensowności. Najwyższe e wyniki prezentowali badani w wieku lat, z wykształceniem wyższym. 2. Badani byli raczej zadowoleni z życia, wyższe wyniki prezentowały kobiety. 3. U badanych występowała depresja umiarkowana. Wyższe wyniki prezentowali mężczyźni oraz osoby nie posiadające dzieci. 4. Większość wykazała na zdolność do podstawowego funkcjonowania w życiu codziennym. Pismiennictwo: [1] Sheridan Ch L, Radmacher S A: Psychologia zdrowia wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia, Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 1998; 227. [2] Modzelewska E, Domańska Ł: Depresja i poczucie koherencji u osób z chorobą Parkinsona. Annales Universitatis Maria Curie-Skłodowska. Lublin 2004; 17: [3] Kurowska K, Bukowska M: Poczucie koherencji a poziom wsparcia u osób z rozpoznaniem przewlekłej niewydolności nerek leczonych hemodializą. Urologia Polska 2008; 61: [4] Mrozik B, Czabała J, Wojtowicz S: Poczucie koherencji a zaburzenia psychiczne. Psychiatria Polska 1997; 3: [5] Skokowski J, Szymczak J: Poczucie koherencji a lęk u chorych na nowotwór płuc oczekujących na operację i u zdrowych. Psychoonkologia 199; 4: [6] Sitarczyk M: Poczucie koherencji a zadowolenie z życia pensjonariuszy Domów Pomocy Społecznej i słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku [w:] Starzenie się a satysfakcja z życia (red.) S. Steuden i M. Marczuka, Lublin 2006; [7] Izdebski P, Polak A: Bilans życia i poczucie koherencji osób starszych w zależności od ich aktualnej sytuacji życiowej. Gerontologia Polska 2005; 13 (3): [8] Orzechowska G: Społeczna aktywność osób starszych i jej główne uwarunkowania [w:] Starzenie się a satysfakcja z życia (red.) S. Steuden i M. Marczuka. Lublin 2006; Zrecenzowano/Reviewed Zatwierdzono do druku/accepted