BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY. Raport końcowy

Transkrypt

1 Karolina Messyasz, Katarzyna Wołyniak BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY Raport końcowy Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku Badanie współfinansowane ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Płock 2010

2 Spis treści I. WPROWADZENIE 1. Definicja niepełnosprawności Niepełnosprawność w Polsce Niepełnosprawność w Płocku Niepełnosprawność w świetle uregulowań prawnych Charakterystyka badania II. BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY - OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE 1. Sytuacja społeczno-demograficzna - Katarzyna Wołyniak Sytuacja zdrowotna - Katarzyna Wołyniak Wykształcenie i sytuacja zawodowa - Katarzyna Wołyniak Kwalifikacje osób niepełnosprawnych - Karolina Messyasz Wyznawane wartości i samoocena niepełnosprawnych - Karolina Messyasz Wsparcie społeczne - Karolina Messyasz Odbiór społeczny osób niepełnosprawnych - Karolina Messyasz Stosunek do pracy i sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy - Karolina Messyasz Bariery we wchodzeniu na rynek pracy - Karolina Messyasz

3 III. BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY PRACODAWCY 1. Charakterystyka przedsiębiorstw i zatrudnienia - Katarzyna Wołyniak Charakterystyka relacji pracodawców z niepełnosprawnymi pracownikami - Katarzyna Wołyniak Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy oraz ocena ich możliwości zawodowych - Karolina Messyasz Bariery aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych - Karolina Messyasz III. PODSUMOWANIE 1. Profil społeczno-demograficzny osób niepełnosprawnych Sytuacja osób niepełnosprawnych na rynku pracy Charakterystyka pracodawców Wnioski i rekomendacje BIBLIOGRAFIA

4 I. WPROWADZENIE Projekt Badanie i diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy 1. Definicja niepełnosprawności Zgodnie z art. 2 pkt 10 ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, pod pojęciem niepełnosprawności należy rozumieć trwałą lub okresową niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodującą niezdolność do pracy. Niepełnosprawność może przybierać różne postaci. Wyróżnia się jedenaście rodzajów niepełnosprawności: upośledzenie umysłowe, choroby psychiczne, zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu, choroby narządu wzroku, upośledzenie narządu ruchu, epilepsja, choroby układu oddechowego i krążenia, choroby układu pokarmowego, choroby układu moczowo-płciowego, choroby neurologiczne, inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego. Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) za osobę niepełnosprawną uznaje się osobę, u której istotne uszkodzenia i obniżenie sprawności funkcjonowania organizmu powodują uniemożliwienie, utrudnienie lub ograniczenie sprawnego funkcjonowania w społeczeństwie, biorąc pod uwagę takie czynniki jak płeć, wiek oraz czynniki zewnętrzne. O poziomie i zakresie niepełnosprawności decydują nie tylko czynniki natury biologicznej, ale także otocznie społeczne, w jakim funkcjonują osoby z dysfunkcją 4

5 biologiczną bądź psychiczną. W literaturze, oprócz niepełnosprawności fizycznej, można znaleźć także pojęcie niepełnosprawności społecznej, którą wyznaczają warunki, jakie społeczeństwo zapewnia osobom niepełnosprawnym. Kluczowymi warunkami, decydującymi o wymiarach niepełnosprawności są architektura budynków czy transport publiczny. Poprzez nie, społeczeństwo może minimalizować lub pogłębiać poziom niepełnosprawności. Ułatwiając osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w przestrzeni publicznej, możemy w skuteczny sposób, ograniczać odczuwalny poziom dyskomfortu spowodowanego fizyczną dysfunkcją. 2. Niepełnosprawność w Polsce 1 Badanie, na podstawie którego powstał niniejszy raport, poprzedzone zostało przeglądem sytuacji społeczno-ekonomicznej osób niepełnosprawnych w Polsce. Jak pokazują badania, Polska znajduje się w grupie krajów o sporej populacji osób niepełnosprawnych, których charakteryzuje niski współczynnik zatrudnienia 2. Najpełniej obrazują to dane pochodzące z Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 r. oraz kwartalnych Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) prowadzonych przez GUS. Według wyników tego pierwszego, liczba osób niepełnosprawnych w 2002 r. wyniosła ogółem 5,5 mln, co stanowiło 14,3% ludności całego kraju. Prawne orzeczenie o niepełnosprawności posiadało wówczas 4,5 mln osób. Od tego czasu liczba ta systematycznie malała, by w 2009 r. osiągnąć poziom 2,1 mln osób w wieku produkcyjnym, co stanowiło 8,7% ludności w tej grupie. W samym Płocku, jak wynika z tego samego badania, zamieszkuje osób z różnym stopniem niepełnosprawności, co przekłada się na 10% wszystkich mieszkańców Płocka. 1 Dane zostały przygotowane w oparciu o informacje ze strony Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych oraz dane pochodzące z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzonego przez GUS w III i IV kwartale 2009 r. 2 A. Chłoń-Domińczak, D. Poznańska, Promocja zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy, Międzynarodowa Organizacja Pracy, Budapeszt 2007, s. 13 5

6 Wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym w 2009 r. zdecydowanie dominował odsetek osób z lekkim stopniem niepełnosprawności przy zdecydowanie mniejszym udziale osób z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności, co szczegółowo przedstawia poniższa tabela. OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIKEU PRODUKCYJNYM WG. STOPNIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI LEKKI STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI UMIARKOWANY STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI ZNACZNY STOPIEŃ NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 41,1% 40,2% 18,7% Tab. 1 Niepełnosprawni w wieku produkcyjnym wg. stopnia niepełnosprawności w 2009 r. Najczęstszą przyczyną niepełnosprawności są zazwyczaj schorzenia układu krążenia, narządów ruchu oraz schorzenia neurologiczne. Osoby niepełnosprawne są niestety zdecydowanie gorzej wykształcone niż osoby zdrowe. W 2009 r. wykształceniem wyższym legitymowało się zaledwie 5,1% osób w wieku produkcyjnym, średnim 32,8%, a zasadniczym zawodowym 39,8%. Pomimo wzrostu odsetka osób z wykształceniem co najmniej średnim, poziom ten nadal odbiega od statystycznego poziomu wykształcenia w grupie osób sprawnych. Dla porównania, udział osób sprawnych w wieku produkcyjnym posiadających wykształcenie średnie w 2009 roku wynosił 59,4%, wyższe - 20,8%, zaś zasadnicze zawodowe 28,7%. Szczególnie duża różnica widoczna jest w przypadku osób z wykształceniem średnim 26,6 pkt proc. oraz wyższym - 15,7 pkt proc. WYKSZTAŁCENIE ZASADNICZE ZAWODOWE WYKSZTAŁCENIE ŚREDNIE WYKSZTAŁCENIE WYŻSZE OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIEKU PRODUKYJNYM 39,8% 32,8% 5,1% OSOBY ZDROWE W WIEKU PRODUKYJNYM 28,7% 59,4% 20,8% Tab. 2 Niepełnosprawni i os. zdrowe w wieku produkcyjnym wg. wykształcenia w 2009 r. Osoby niepełnosprawne to grupa społeczno-ekonomiczna charakteryzująca się najniższym wskaźnikiem zatrudnienia w Polsce 3. Położenie na rynku pracy często zaś 3 Ibidem, s. 17 6

7 decyduje o sytuacji materialnej i statusie społecznym. Większość osób niepełnosprawnych pozostaje poza rynkiem pracy i jest to zjawisko obserwowane od wielu lat, dotyczące osób w wieku produkcyjnym. W tym miejscu warto wprowadzić kilka użytecznych pojęć, którymi będziemy się posługiwać w dalszej części. W badaniu BAEL za aktywnych zawodowo uważa się populację osób pracujących i bezrobotnych. Udział tej zbiorowości wśród ludności w wieku lat 15 i więcej określa tzw. poziom aktywności zawodowej. Do bezrobotnych zalicza się osoby, które pozostają bez pracy, ale poszukujące jej i gotowe ją podjąć. Z kolei udział bezrobotnych wśród aktywnych zawodowo określa natężenie bezrobocia tzw. stopa bezrobocia. Natomiast za biernych zawodowo uważane są osoby niepracujące i nieposzukujące pracy. Wyniki Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności Polski wskazują jednak, że w latach nastąpiła poprawa sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy. Zanotowano wzrost współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia oraz spadek stopy bezrobocia osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. W III kwartale 2009 roku na polskim rynku pracy pracowało 22,9% ogółu niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. W 2009 roku aktywnych zawodowo w wieku produkcyjnym było 24,6% niepełnosprawnych. Dla porównania współczynnik aktywności zawodowej osób sprawnych w wieku produkcyjnym wyniósł 75,3%. Udział osób pracujących wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym osiągnął wartość 21,4%, zaś wskaźnik zatrudnienia osób zdrowych w tym samym wieku wynosił 69,1%. Według tego samego badania stopa bezrobocia osób niepełnosprawnych dla osób w wieku produkcyjnym to 13,3%, natomiast dla osób zdrowych w analogicznej grupie wiekowej 8,2%. Pomimo zauważalnej poprawy, większość osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym, niestety wciąż pozostaje poza rynkiem pracy. W 2009 r. biernych zawodowo było 75,4% osób wobec 24,7% osób sprawnych. Dlatego wciąż podejmowane są działania ustawowe wspierające aktywizację zawodową tych osób. 7

8 WSPÓŁCZYNNIK AKTYWNOŚCI ZAWODWEJ WSPÓŁCZYNNIK ZATRUDNIENIA STOPA BEZROBOCIA WSPÓŁCZYNNIK BIERNYCH ZAWODOWO OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE W WIEKU 24,6% 21,4% 13,3% 75,4% PRODUKYJNYM OSOBY ZDROWE W WIEKU 75,3% 69,1% 8,2% 24,7% PRODUKYJNYM Tab. 3 Niepełnosprawni i os. zdrowe w wieku produkcyjnym wg. poziomu aktywności zawodowej w 2009 r. 3. Niepełnosprawność w Płocku 4 Z danych Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Warszawie wynika, że w I kwartale 2009 r. w województwie mazowieckim zarejestrowanych było przeszło osób bezrobotnych, z czego 7154 osób w mieście Płocku (3,6% ogółu bezrobotnych w województwie). Jedną z głównych przyczyn przyznawania pomocy w latach , jak podaje Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku, była niepełnosprawność (w 2008 r. przyznano pomoc 1485 rodzinom, oraz 2507 osobom w tych rodzinach). Dodatkowo osoby niepełnosprawne w znacznym stopniu dotyka problem bezrobocia. Według sprawozdania o osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu w II półroczu 2009 r., sporządzonego przez Miejski Urząd Pracy w Płocku, pod koniec okresu sprawozdawczego takich osób łącznie było 588, z czego 1/3 to osoby długotrwale bezrobotne, pozostające bez pracy powyżej 24 miesięcy. Spośród tej grupy większość legitymuje się lekkim bądź umiarkowanym stopniem niepełnosprawności (547 osób). Pod względem wieku najliczniejszą grupę stanowią osoby w przedziale między 45 a 54 lat (190 osób), następnie lata (111 osób), lat (109 osób) oraz osoby w wieku lat (97 osób). Najmniej liczny odsetek stanowią osoby powyżej 60. roku życia (42 osoby). Wśród niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy zarejestrowanych w Miejskim Urzędzie Pracy w Płocku najliczniej pod względem typu niepełnosprawności 4 Dane pochodzą z sprawozdania MPiPS-07 o osobach niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy niepozostających w zatrudnieniu w II półroczu 2009 r. przygotowanego przez Miejski Urząd Pracy w Płocku 8

9 reprezentowane są osoby z upośledzeniem narządu ruchu (157 osób). W następnej kolejności znalazły się osoby z chorobami psychicznymi (76 osób), z chorobami neurologicznymi (74 osoby), z chorobami układu krążenia i oddechowego (67 osób), z upośledzeniem narządu wzroku (60 osób), z zaburzeniami głosu, mowy i słuchu (37 osób), upośledzeniem umysłowym (21 osób), z epilepsją lub chorobami układu pokarmowego (po 13 osób) oraz układu moczowo-płciowego (11 osób). Pod względem struktury wykształcenia analizowane sprawozdanie obnaża niskie kwalifikacje osób niepełnosprawnych i pozostających bez zatrudnienia, co zapewne nie sprzyja szansie na zmianę położenia społeczno-ekonomicznego niepełnosprawnych. Najliczniejszą reprezentację stanowią osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (192 osoby), następnie z wykształceniem podstawowym i niepełnym podstawowym (186 osób), trzecią grupą są osoby o wykształceniu policealnym bądź średnim zawodowym (134 osoby). W zdecydowanej mniejszości są osoby z wykształceniem średnim ogólnokształcącym (40 osób) oraz wyższym (29 osób). 4. Niepełnosprawność w świetle uregulowań prawnych Sytuację osób niepełnosprawnych regulują w Polsce różne akty prawne, których poziom jest zróżnicowany. Najważniejszymi aktami prawnymi, mającymi odniesienie i wpływ na sytuację osób niepełnosprawnych są: ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z 27 sierpnia 1997 r. wraz z póź. zm., ustawa o pomocy społecznej z dnia 12 marca 2004 wraz póź. zm., ustawa o rentach i emeryturach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 grudnia 1998 r. wraz z póź. zm. Kolejnym dokumentem regulującym prawa osób niepełnosprawnych jest zatwierdzona uchwałą sejmu Karta Praw Osób Niepełnosprawnych. Zawiera ona między innymi prawa osób niepełnosprawnych do: 9

10 dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym, dostępu do leczenia i opieki medycznej, rehabilitacji i edukacji leczniczej, życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, swobodnego przemieszczania się i korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji. Innym strategicznym aktem choć o mniej formalnym umocowaniu prawnym, jednakże wyznaczającym standardy, do jakich powinny zmierzać kraje Unii Europejskiej jest Deklaracja Ministrów w sprawie osób niepełnosprawnych Dążenie do pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych jako obywateli, przyjęta podczas Europejskiej Konferencji Ministrów, w dniach 7-8 maja 2003 r. Plan Działań na rzecz osób niepełnosprawnych uznaje podstawową zasadę, że społeczeństwo jest zobowiązane wobec wszystkich swoich obywateli zminimalizować skutki niepełnosprawności poprzez aktywne wspieranie zdrowego stylu życia, bezpieczniejszego środowiska, odpowiedniej opieki zdrowotnej, rehabilitacji oraz wspomagających działań społeczności lokalnych 5. Plan Działań zawiera 15 głównych kierunków działań, obejmujących kluczowe obszary życia osób niepełnosprawnych: 1. Uczestnictwo w życiu politycznym i publicznym 2. Uczestnictwo w życiu kulturalnym 3. Informacja i komunikacja 4. Edukacja 5. Zatrudnienie, poradnictwo i szkolenie zawodowe 6. Środowisko zabudowane 7. Transport 8. Życie w społeczności lokalnej 9. Opieka zdrowotna 5 Zalecenie nr Rec(2006)5 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich. Plan Działań Rady Europy w celu promocji praw i pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w społeczeństwie: podnoszenie jakości życia osób niepełnosprawnych w Europie , s. 6 10

11 10. Rehabilitacja 11. Ochrona socjalna 12. Ochrona prawna Projekt Badanie i diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy 13. Ochrona przed przemocą i wykorzystywaniem 14. Badania i rozwój 15. Podnoszenie świadomości Dla zapewnienia pełnej integracji osobom niepełnosprawnym i zmniejszenia poziomu społecznej niepełnosprawności kluczowym warunkiem we współczesnym społeczeństwie jest dostęp do informacji i komunikacji, szczególnie za pośrednictwem Internetu. Medium to ułatwia bowiem kontakt i drogę dotarcia z informacją rozmaitym instytucjom do beneficjantów, szczególnie tych niepełnosprawnych, mających często problem z poruszaniem się. Kolejnym kluczowym obszarem, szczególnie w kontekście naszego kraju, jest dostęp do edukacji, który daje szansę na osiągnięcie niezależności osobom niepełnosprawnym. Według Deklaracji, edukacja powinna obejmować wszystkie etapy życia, począwszy od przedszkola po edukację w systemie ustawicznym, czyli rozmaite szkolenia i kursy, umożliwiające podniesienie kwalifikacji i kompetencji. Takie podejście połączone z działaniami antydyskryminacyjnymi zwiększają równość dostępu do zatrudnienia. Niezwykle ważnym elementem w procesie społecznej integracji jest wolna od barier przestrzeń publiczna. Pozwala ona na czynny udział w życiu społeczności lokalnej, jak również ułatwia dostęp do zatrudnienia. W celu zwiększenia samodzielności i niezależności osób niepełnosprawnych należy zachęcać do rezygnacji z uzależnienia od świadczeń na rzecz stosowania zindywidualizowanych struktur wsparcia. W ten sposób system opieki społecznej może przyczynić się do poprawy jakości życia osób niepełnosprawnych z niej korzystających. W dążeniu do zapobiegania pogłębianiu się niepełnosprawności oraz zmniejszania jej skutków należy wdrażać wszechstronne programy rehabilitacji, obejmujące możliwie szeroką gamę usług, świadczonych w miejscu zamieszkania. Jedną z kwestii podnoszonych w Planie Działania jest także ochrona prawna, która powinna poprzez odpowiednie zapisy zmierzać do likwidacji dyskryminacji. 11

12 Podstawą dla całego Planu Działania jest podnoszenie świadomości. W celu promowania wiedzy na temat potrzeb i praw osób niepełnosprawnych w społeczeństwie, należy ( ) podejmować działania na rzecz zmiany negatywnych postaw i na rzecz włączania kwestii dotyczących niepełnosprawności do wszystkich dokumentów rządowych i informacji w mediach 6. Drogą do osiągnięcia założonych w Planie celów może być prowadzenie badań. Gromadzone w ten sposób i analizowane dane umożliwiają bowiem projektowanie, a następnie wdrażanie polityki opartej na obiektywnych informacjach i dowodach naukowych. Rzetelna analiza staje się pomocna w identyfikacji problemów i poszukiwaniu rozwiązań. Przytoczone podstawy teoretyczne, jak i empiryczne dane pochodzą z różnych źródeł i różnych badań. Dotyczą osób niepełnosprawnych w Europie, Polsce, województwie mazowieckim oraz samym Płocku. Stanowią szerszy kontekst dla przeprowadzonego badania. Wynika z nich jasno, że osoby niepełnosprawne narażone są na większe ryzyko wykluczenia i biorą mniej aktywny udział w życiu społecznym. Aby zmienić ten stan rzeczy, należy uwzględniać w różnego typu strategiach i politykach państwa potrzeby osób niepełnosprawnych, które znajdują odzwierciedlenie w prowadzonych badaniach naukowych. 5. Charakterystyka badania Zaprezentowane powyżej dane wskazują na konieczność podejmowania działań przez instytucje publiczne w celu niwelowania zjawiska wykluczenia społecznego i bezrobocia wśród osób niepełnosprawnych. Aby móc skutecznie działać potrzebna jest dogłębna analiza problemu oraz przyczyn jego powstania. W mieście Płocku brak było dotychczas usystematyzowanych danych, badań, analiz i statystyk dotyczących powyższej problematyki, które pozwoliłyby na efektywną, pożądaną przez osoby niepełnosprawne, pomoc ze strony administracji publicznej, czy organizacji pozarządowych. Dodatkowym 6 Ibidem, s. 9 12

13 impulsem do przeprowadzenia badań był fakt braku opracowań, które przedstawiałyby informacje na temat zapotrzebowania na pracę osób niepełnosprawnych wśród płockich pracodawców ze wskazaniem zawodów, w których osoby te mogłyby świadczyć pracę. Wszystkie dane dotyczące osób niepełnosprawnych w mieście Płocku ograniczają się do podania ogólnej liczby osób niepełnosprawnych oraz stopy bezrobocia w podziale na przedziały wiekowe i płeć. Nikłe rozpoznanie środowiska osób niepełnosprawnych przekłada się na małą skuteczność działań podejmowanych przez różne instytucje. Z racji tych przesłanek Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku zdecydował się na przeprowadzenie badania mającego na celu diagnozę sytuacji osób niepełnosprawnych. Niniejsza publikacja stanowi podsumowanie wyników przeprowadzonego badania pod nazwą Badanie i diagnoza sytuacji osób niepełnosprawnych na lokalnym rynku pracy. Celem głównym projektu było przeprowadzenie diagnozy potrzeb osób niepełnosprawnych związanych z przystosowaniem ich do zatrudnienia, a także diagnoza zapotrzebowania na pracę tych osób wśród płockich pracodawców. Cel główny został osiągnięty poprzez zobrazowanie poniższych celów szczegółowych: diagnoza sytuacji społeczno-demograficznej osób niepełnosprawnych, diagnoza sytuacji zdrowotnej osób niepełnosprawnych, diagnoza sytuacji zawodowej osób niepełnosprawnych, diagnoza potrzeb psychospołecznych osób niepełnosprawnych, diagnoza barier formalno-prawnych utrudniających zatrudnianie osób niepełnosprawnych, diagnoza barier mentalnych powodujących dezaktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, wskazanie dróg aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych oraz czynników zachęcających do ich zatrudniania. Ponadto, badanie miało na celu także diagnozę potrzeb psychospołecznych, szkoleniowych, zawodowych osób niepełnosprawnych, natomiast wśród pracodawców określenie zawodów deficytowych, w których mogłyby pracować osoby niepełnosprawne, pożądane przez nich kwalifikacje, umiejętności i bariery w zatrudnianiu niepełnosprawnych. 13

14 W tym celu zaplanowano przeprowadzenie badania kwestionariuszowego na próbie 525 osób niepełnosprawnych korzystających z pomocy MOPS lub niepełnosprawnych zarejestrowanych w MUP w Płocku jako osoby bezrobotne, będące w wieku produkcyjnym oraz na próbie 55 przedstawicieli małych i średnich przedsiębiorstw z terenu miasta Płocka. Całość badania została przeprowadzona przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Płocku, i była współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego. Badanie zostało podzielone na trzy etapy pilotaż oraz dwie tury właściwego badania. Pilotaż stanowił wstępny etap badania mający na celu weryfikację sporządzonego narzędzia badawczego, przeprowadzony został na przełomie stycznia i lutego 2010 r., na próbie 25 osób niepełnosprawnych oraz 5 przedstawicieli pracodawców. To stadium badania pozwoliło na wyeliminowanie błędów oraz dokonanie niezbędnej korekty na podstawie sugestii i uwag uzyskanych od respondentów i ankieterów przeprowadzających badanie. Pierwszy etap badania został zrealizowany na próbie 250 osób niepełnosprawnych i 25 pracodawców z terenu Płocka, w okresie od 1 marca do 30 kwietnia 2010 r., drugi na takiej samej próbie w dniach od 1 czerwca do 31 lipca 2010 r. Oba etapy badania zostały podsumowane w dwóch raportach cząstkowych. Niniejszy raport stanowi podsumowanie całości przeprowadzonych prac badawczych. W publikacji dokonujemy przeglądu sytuacji osób niepełnosprawnych w Płocku, z punktu widzenia samych niepełnosprawnych oraz płockich pracodawców. Przeprowadzone badanie, w założeniach, miało przyczynić się do bardziej efektywnych działań, ukierunkowania aplikowania o środki zewnętrzne, które mogłyby pozwolić na aktywne działanie na rzecz osób niepełnosprawnych przez administrację publiczną, organizacje pozarządowe oraz przedsiębiorstwa. W tym miejscu warto przejść do analizy materiałów uzyskanych w badaniu, któremu poświęcony został niniejszy raport, mającego na celu diagnozę sytuacji osób niepełnosprawnych na płockim rynku pracy, której rezultaty czytelnik znajdzie w poniższych rozdziałach. 14

15 Część pierwsza raportu stanowi odzwierciedlenie wyników badania przeprowadzonego wśród osób niepełnosprawnych, gdzie założonym celom odpowiadają poszczególne punkty. Diagnozę sytuacji społeczno-demograficznej znajdzie Czytelnik w części (1) Sytuacja społeczno-demograficzna, diagnozę sytuacji zdrowotnej w punkcie (2) Sytuacja zdrowotna, obraz sytuacji zawodowej oddają punkty (3) Wykształcenie i sytuacja zawodowa, pkt (4) Kwalifikacje osób niepełnosprawnych oraz część (8) Stosunek do pracy i sytuacja niepełnosprawnych na rynku pracy. Potrzeby psychospołeczne obrazują punkty (5) Wyznawane wartości i samoocena niepełnosprawnych, (6) Wsparcie społeczne oraz (7) Odbiór społeczny osób niepełnosprawnych. Natomiast charakterystykę barier formalnoprawnych, mentalnych powodujących dezaktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, dróg aktywizacji zawodowej oraz czynników zachęcających do ich zatrudniania, znaleźć można w pkt (9) Bariery we wchodzeniu na rynek pracy, jak również częściowo w pozostałych punktach. Trudno bowiem w sposób jednoznaczny i precyzyjny, w tak szerokim badaniu, przyporządkować każdemu diagnozowanemu obszarowi konkretne zapisy w raporcie, z uwagi na zachodzenie na siebie niektórych z nich. Rozdzielanie ich było zaś zabiegiem sztucznym. Część druga odnosi się do wyników uzyskanych z kwestionariuszy wywiadu przeprowadzonych wśród płockich pracodawców. W punkcie pierwszym tej części Czytelnik znajdzie charakterystykę przedsiębiorstw i struktury zatrudnienia badanych firm. Punkt drugi prezentuje relacje pomiędzy pracodawcami a niepełnosprawnymi pracownikami wraz z oceną ich możliwości i umiejętności, określeniem zawodów deficytowych, w których mogłyby pracować osoby niepełnosprawne i pożądanych przez pracodawców kwalifikacji. Ocenę sytuacji osób niepełnosprawnych na rynku pracy zawiera punkt trzeci, stanowiąc odzwierciedlenie między innymi potrzeb szkoleniowych. Wszelkiego typu bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych powodujące ich dezaktywizację zawodową, drogi potencjalnej aktywizacji zawodowej oraz czynniki zachęcające do zatrudniania z perspektywy pracodawców, znaleźć można w punkcie czwartym Bariery aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. 15

16 II. BADANIE I DIAGNOZA SYTUACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA LOKALNYM RYNKU PRACY - OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE 1. SYTUACJA SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA Kwestionariusz wywiadu został podzielony na kilka obszarów. Pierwszy z nich dotyczył sytuacji społeczno-demograficznej osób niepełnosprawnych. W badaniu wzięło udział 44% kobiet i 56% mężczyzn (pyt. 3). Respondenci należą do różnych kategorii wiekowych (pyt. 1). Szczegółowy podział badanych ze względu na wiek przedstawia poniższy wykres. Najwięcej osób niepełnosprawnych, które wzięły udział w badaniu mieści się w dwóch przedziałach wiekowych między lat i lat (łącznie 46,4%); lat 10,6%; lata 9,2%; lat 7,6%; lat oraz lat 7%; lata 6,8%; lata 4,6%. Najmniej jest osób w wieku lat 0,8%. Kolejne pytanie dotyczyło wykształcenia. Ogółem 42,6% respondentów posiada wykształcenie zawodowe, ponad ¼ (28,6%) wykształcenie podstawowe, średnie techniczne 14%, średnie ogólnokształcące 7%, policealne, pomaturalne 1,4%, niepełne 16

17 podstawowe 1,2%. Tylko 5,2% niepełnosprawnych ma wykształcenie wyższe pełne lub wyższe zawodowe, co stanowi odzwierciedlenie tendencji krajowych, o których była mowa we wprowadzeniu. Następne pytanie, które zadaliśmy niepełnosprawnym dotyczyło ich przynależności do grup społeczno-zawodowych (pyt. 4). Rozkład odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. Wynika z nich, że najliczniejszą grupę stanowią osoby, które zaliczają się do grupy robotników wykwalifikowanych 22,2%; renciści i emeryci 18%; robotnicy niewykwalifikowani 17,4%; klienci MOPS 17,2%; pracownicy fizyczno-umysłowi 13%; pracownicy umysłowi niższego szczebla 6,4%, uczniowie i studenci 2,2%; kadra kierownicza, inteligencja 1,2%; bezrobotni 0,6%; prowadzący własną działalność gospodarczą 0,4%. 17

18 Przynależność do grup społeczno-zawodowych 1,4% 0,6% 1,2% 6,4% 2,2% 17,2% 13,0% 18,0% 22,2% 0,4% 17,4% kadra kierownicza, inteligencja pracownicy fizyczno-umysłowi robotnicy niewykwalifikowani renciści, emeryci klient MOPS bezrobotni pracownicy umysłowi niższego szczebla robotnicy wykwalifikowani prowadzący własną działalność gospodarczą uczniowie i studenci inna Nasi respondenci to przede wszystkim osoby stanu wolnego 32% wskazań, pozostające w związkach małżeńskich 28,6% wskazań, rozwiedzione 26,6% wskazań, owdowiałe 8% wskazań lub będące w separacji 4,8% wskazań (pyt. 5). 18

19 Ponad połowa osób niepełnosprawnych 55% prowadzi samodzielne gospodarstwo domowe, co pozwala wysnuć wniosek, ze są to osoby samotne. W przypadku 16,2% badanych gospodarstwo domowe składa się z dwóch osób, 15% respondentów prowadzi je z dwoma osobami, 7% z trzema, 4,8% z czterema osobami. Tylko w przypadku 2% respondentów gospodarstwo domowe składa się z więcej niż pięciu osób (pyt. 6). Proszę powiedzieć z ilu osób składa się Pana/i gospodarstwo domowe 7,0% 4,8% 2,0% prowadzę samodzielnie gospodarstwo domowe z dwóch osób 15,0% z trzech osób z czterech osób 55,0% z pięciu osób 16,2% powyżej 5 osób Spośród osób niepełnosprawnych, najwięcej tworzy gospodarstwo domowe z dzieckiem/dziećmi 54,2%; ze współmałżonkiem 52%; z matką 21,8%; z ojcem 13,3; z rodzeństwem 10,7%; z partnerka/partnerem 3,1%; z innymi osobami 2,2%; z dziadkiem 1,8%; z opiekunem prawnym 0,9% oraz z babcią 0,4%. 19

20 Ogółem 26,2% respondentów prowadzi gospodarstwo domowe wspólnie z osobą niepełnosprawną. W przypadku 88,1% badanych jest to jedna osoba, dla 10,2% dwie osoby a dla 1,7% trzy osoby (pyt. 8 i 9). 20

21 Zapytaliśmy także osób uczestniczących w badaniu, kto z ich gospodarstwa domowego pracuje zawodowo. Na to pytanie nie udzieliło odpowiedzi, lub też nie potrafiło udzielić odpowiedzi, 2,2% respondentów. Rozkład odpowiedzi osób, które odpowiedziały na powyższe pytanie został przedstawiony poniżej (pyt. 10). Z wykresu wynika, że w prawie połowie gospodarstw domowych (49,5%) nikt nie pracuje. W ponad 1/5 gospodarstw (20,6%) pracuje jedno z małżonków; w przypadku 9,3% 21

22 rodzic; w 6,1% dziecko; w 5,1% rodzeństwo; w 1,9% partner/ka; w 0,5% dalszy krewny. Jakie są przyczyny takiej sytuacji? Co jest podstawowym źródłem utrzymania dla tych osób? Być może odpowiedzi udzielą nam sami zainteresowani odpowiadając na pytania w dalszej części wywiadu, które dotyczyły ich zawodowej sytuacji. (pyt. 11 i 12). Chcieliśmy się także dowiedzieć jakie wykształcenie mieli rodzice respondentów 22

23 Z rozkładu odpowiedzi wynika, że oboje rodzice mieli przede wszystkim wykształcenie podstawowe (matka 53,8%, ojciec 41,2%) oraz zawodowe (matka 19,2%, ojciec 34,1%). Wykształcenie średnie ogólnokształcące miało 15,1% matek i 9,2% ojców, wykształcenie średnie techniczne 7% ojców i 4,7% matek, niepełne podstawowe 4,1% ojców oraz 3,9% matek, natomiast wykształcenie wyższe magisterskie lub licencjackie posiadało tylko 3,1% matek i 4,5% ojców. Wykształcenie rodziców wyraźnie miało wpływ na wykształcenie ich dzieci, ponieważ większość respondentów także posiadała wykształcenie zawodowe. Kolejne kwestie poruszone w wywiadzie kwestionariuszowym dotyczyły sytuacji finansowej osób niepełnosprawnych. Średni dochód rodziny wynosi mniej niż 500 zł (49,2% wskazań), dla ponad ¼ badanych mieści się on w przedziale 500 a 1000 zł (27,5% wskazań), 8,1% osiąga dochód w przedziale zł, 5,5% w przedziale między zł, 2,4% między zł, 2,2% w przedziale zł, 1,6% między zł, 1,4% respondentów w ogóle nie osiąga dochodu, dochód w przedziale zł zadeklarowało 0,4% niepełnosprawnych, a dochód między 4501 a 5000 zł 0,2%. Z rozkładu odpowiedzi wyraźnie wynika, iż sytuacja finansowa niepełnosprawnych jest bardzo zła. 23

24 Główne źródło utrzymania dla ponad ¾ respondentów (77%) stanowi pomoc opieki społecznej, dla ponad ¼ (26,6%) jest to renta. Tylko 8,8% niepełnosprawnych osiąga dochody z pracy stałej, 6,6% pozostaje na utrzymaniu członków rodziny, 3,6% ma dochody z pracy dorywczej. Niepełnosprawni osiągają także dochody z własnej działalności gospodarczej 0,6%; z pomocy instytucji charytatywnych korzysta 0,4% osób. Żadna z badanych osób nie posiada oszczędności (pyt. 13 i 14). Prawie wszyscy badani (97,8%) korzystają z pomocy instytucji wsparcia społecznego, takich jak Ośrodki Pomocy Społecznej, Caritas, Polski Czerwony Krzyż (pyt. 15). Chcieliśmy się również dowiedzieć co respondenci sądzą o swojej sytuacji materialnej. 24

25 Prawie ½ (47,6%) niepełnosprawnych uważa, iż żyje skromnie i musi być oszczędna, aby wystarczyło im pieniędzy na podstawowe potrzeby. Niewiele mniej (39,6%) badanych twierdzi, że żyje bardzo biednie i nie wystarcza im pieniędzy nawet na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Ogółem 10,6% osób żyje przeciętnie i starcza im środków finansowych na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Tylko 2,6% respondentów, to osoby, które uważają, iż żyją dostatnio i mogą sobie pozwolić na wiele rzeczy. 2. SYTUACJA ZDROWOTNA Następny obszar badania dotyczył sytuacji zdrowotnej osób niepełnosprawnych. Pierwsze pytanie z tej części dotyczyło rodzaju niepełnosprawności badanego (pyt. 18). 25

26 Wśród respondentów najwięcej cierpi na upośledzenie narządów ruchu (34,4%), na choroby układu oddechowego i krążenia (24%) i choroby neurologiczne (18%), co również odzwierciedla trend ogólnopolski. Na inne schorzenia takie jak endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne etc., choruje 14,2% badanych; na choroby psychiczne 13,4%, na choroby narządu wzroku 11%, na zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu 6%, na upośledzenie umysłowe 5,6%; na epilepsję 5,2%, na choroby układu pokarmowego 5%; najmniej na choroby układu moczowo-płciowego 4%. Ponad 2/3 badanych (67%) ma orzeczony umiarkowany stopień niepełnosprawności; 18,8% lekki stopień niepełnosprawności, a 8,3% znaczny stopień niepełnosprawności. Ogółem 3,2% osób niepełnosprawnych jest częściowo niezdolna do pracy, natomiast całkowicie niezdolna do pracy 2,4% (pyt. 19). 26

27 Orzeczony stopień niepełnosprawności ma charakter trwały, czyli został orzeczony na stałe dla prawie ¾ respondentów (72,6%); pozostali mają orzeczony stopień niepełnosprawności okresowo 27,4% (pyt. 20). Zapytaliśmy respondentów jakie są przyczyny ich niepełnosprawności (pyt. 21). Ponad ¾ (75,8%) osób niepełnosprawność nabyło w skutek choroby lub wypadku, dla 13,4% jest wrodzona (została nabyta w okresie prenatalnym), a dla 10,8% jest uwarunkowana genetycznie (ujawniła się po urodzeniu lub później). 27

28 Ogółem u 70,2% badanych niepełnoprawność pojawiła się w wieku dorosłym, we wczesnym dzieciństwie (do 3-go roku życia) u 14%; w wieku szkolnym u 7%; w okresie dorastania u 6% i wieku przedszkolnym u 2,8% osób niepełnosprawnych (pyt. 22). Z tytułu niepełnosprawności osoby niepełnosprawne mogą otrzymywać m.in. świadczenia rentowe. Wśród respondentów tylko 29,4% otrzymuje rentę i dla 67,1% badanych jest ona wypłacana przede wszystkim z ZUS-u. Rentę socjalną otrzymuje 8,4% respondentów (pyt. 23 i 24). Ponad 2/3 osób niepełnosprawnych nie otrzymuje renty z tytułu swojej niepełnosprawności. W zależności od stopnia i rodzaju swojej niepełnosprawności osoby niepełnosprawne potrzebują w życiu codziennym pomocy innych. Jednak jak wskazują wyniki naszego badania 70% badanych radzi sobie samodzielnie; 23,2% potrzebuje pomocy częściowej, a tylko 6,8% osób niepełnosprawnych potrzebuje pomocy stałej (pyt. 25). 28

29 Poprosiliśmy respondentów, aby ocenili swoją kondycję zdrowotną i sprawność fizyczną (pyt 26). Wyniki zostały przedstawione na poniższym wykresie. Prawie połowa badanych (54,6%) nie ocenia swojej kondycji, ani jako dobrej, ani jako złej, ponad ¼ (26,4%) jako złą, 16,4% jako dobrą, 2,6% respondentów nie potrafi ocenić stanu kondycji zdrowotnej i sprawności. Generalnie poziom kondycji zdrowotnej i fizycznej osób niepełnosprawnych jest nienajlepszy. Niestety, jak wskazują odpowiedzi na kolejne 29

30 pytanie, dotyczące szansy na odzyskanie zdrowia i sprawności (pyt 27.), ponad połowa badanych (57,8%) nie ma szansy na powrót do zdrowia, ponieważ zmiany, które zaszły w ich zdrowiu są nieodwracalne. Ogółem 30,4% niepełnosprawnych raczej nie ma szansy na odzyskanie zdrowia, 9% raczej ma taką szansę, a tylko 1,6% zdecydowanie ma szansę, aby całkowicie odzyskać zdrowie i sprawność. Osoby niepełnosprawne mogą i powinny korzystać z różnych form rehabilitacji. Wyniki naszego badania wskazują, że 66,4% niepełnosprawnych niestety nie korzysta w ogóle z rehabilitacji zdrowotnej, od czasu do czasu korzysta z niej 20,4%, a tylko 13,2% osób niepełnosprawnych korzysta regularnie z rehabilitacji (pyt. 28). Należy zadać pytanie jakie mogą być przyczyny takiej sytuacji. Jednym z głównych powodów jest niewątpliwie brak środków finansowych. 30

31 Z odpowiedzi na kolejne pytanie wynika, iż osoby niepełnosprawne nie są w stanie same opłacić rehabilitacji; tylko 1,8% może sobie na to pozwolić. Praktycznie wszystkie osoby, które korzystają z rehabilitacji otrzymują na nią refundację z NFZ (91,7%), tylko 4,8% pokrywa koszty rehabilitacji częściowo z NFZ, a częściowo samodzielnie; z innych źródeł 1,2%, a tylko 0,6% korzysta z pomocy organizacji pozarządowych w tym zakresie. Zapytaliśmy także osoby niepełnosprawne, czy posiadają sprzęt rehabilitacyjny, który ułatwia im wykonywanie codziennych czynności (pyt. 30). Aż 86,6% badanych nie posiada takiego sprzętu, a tylko 13,4% dysponuje sprzętem rehabilitacyjnym. Sprzęt ten to m.in.: kule 31

32 (37,3% wskazań); wózek inwalidzki (16,4%); aparat słuchowy (14,9%); inny sprzęt (9%); rower rehabilitacyjny (7,5%); aparatura do masażu (6%), protezy (4,5%), para-podium, pompa insulinowa, łóżko (1,5%). Osoby niepełnosprawne mogą korzystać z turnusów rehabilitacyjnych dofinansowanych przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Zatrważający jest fakt, że aż 89,6% osób nigdy nie skorzystało z takiej możliwości. W ciągu ostatnich 2-3 lat raz udział wzięło w takim turnusie 8% respondentów, dwa lub trzy razy lub więcej niż trzy razy tylko 0,8% (pyt. 32). 32

33 Poprosiliśmy uczestników wywiadów, aby dokonali oceny dostępności świadczeń i usług zdrowotnych w Płocku (pyt. 33). Ocena ta wypadła pozytywnie, ponad połowa (62%) badanych uważa, że dostępność do tych usług jest dobra lub bardzo dobra. Należy jednak zwrócić uwagę, że prawie ¼ respondentów ocenia dostępność do usług i świadczeń zdrowotnych źle (22,6%) lub bardzo źle (11,6%). 33

34 3. WYKSZTAŁCENIE I SYTUACJA ZAWODOWA Trzecia część badania poruszała zagadnienia dotyczące edukacji i doświadczenia zawodowego osób niepełnosprawnych. W związku z tym zapytaliśmy badanych jaki jest ich wyuczony zawód (pyt. 34). Na to pytanie nie udzieliło odpowiedzi lub nie potrafiło jej udzielić ponad 1/5 respondentów (21,6%). Wśród tych, którzy na nie odpowiedzieli, uzyskaliśmy następujące wyniki, przedstawione poniżej. Jak wynika z powyższego wykresu najwięcej respondentów 35,7% posiada zawód robotnika, dużą grupę stanowią także pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 21,9% operatorzy i monterzy maszyn 20,2% oraz technicy i inny średni personel 9,9%. Najmniejszą grupę stanowią specjaliści 5,4%; pracownicy biurowi 4,6% wskazań oraz pracownicy przy pracach prostych 2% wskazań i parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy tylko 0,3% wskazań. 34

35 W następnym pytaniu (pyt. 35) osoby niepełnosprawne miały odnieść się do stwierdzeń, które charakteryzowały stosunek zdobytego przez nich wykształcenia do współczesnych wymagań rynku pracy. Uzyskaliśmy następujące odpowiedzi. Jedna czwarta badanych nie udzieliła odpowiedzi na to pytanie. Stosunek zdobytego zawodu do współczesnych wymagań rynku pracy 16,2% 4,0% 9,4% uważam, że mogę bez problemu znaleźć pracę w swoim zawodzie uważam, że mogę znaleźć pracę w swoim zawodzie, ale wymaga to sporo zachodu i starań mam bardzo duże problemy ze znalezieniem pracy 17,8% nie ma pracy w moim zawodzie 52,6% trudno powiedzieć Ponad połowa (52,6%) niepełnosprawnych ma bardzo duże problemy ze znalezieniem pracy, a 17,8% uważa, że nie ma pracy w ich zawodzie. Ogółem 16,2% osób twierdzi, że może bez problemu znaleźć pracę w swoim zawodzie, a 9,4% uważa, że może znaleźć pracę, ale sporym nakładem sił. Prawie 1/5 (16,2%) badanych nie potrafiła określić czy łatwo czy trudno jest jej znaleźć pracę. Dlatego też należy podjąć działania, aby pomóc tym osobom w znalezieniu pracy, ale także ich samych zaktywizować do działania. Zwłaszcza, iż spośród respondentów pracuje zawodowo tylko 9% (pyt. 36). Najwięcej osób pracuje krócej niż 6 miesięcy 35,6%; od ponad dwóch do pięciu lat 22,2%; od roku do dwóch lat, a powyżej 30 lat 11,1%; od ponad pół roku do roku 8,9%; od ponad pięciu do dziesięciu lat 6,7%, od ponad dwudziestu do trzydziestu lat 4,4% (pyt. 37). 35

36 Osoby te pracują na otwartym rynku pracy 64,4%; w zakładzie pracy chronionej 24,4%, prowadzą własną działalność gospodarczą 4,4% oraz w innych miejscach 6,7% wskazań (pyt. 38). Są zatrudnione w różnych działach gospodarki. Szczegółowy rozkład odpowiedzi został przedstawiony na poniższym wykresie (pyt. 39). 36

37 Ponad ¼ osób niepełnosprawnych pracuje w sektorze usług 26,7%; w ochronie zdrowia, opiece społecznej lub w innych działach gospodarki 15,6% oraz w handlu 11,1%. Ankietowani pracują także w przemyśle 8,9% wskazań, w palcówkach oświatowowychowawczych 6,7%; w kulturze i sztuce oraz w administracji, wymiarze sprawiedliwości i ochronie narodowej po 4,4% wskazań, a także w budownictwie, transporcie i łączności, gospodarce komunalnej i mieszkaniowej po 2,2% wskazań. Respondenci pracują przede wszystkim na stanowiskach pracowników przy pracach prostych 48,9%, jako pracownicy biurowi 17,8%; robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 11,1% oraz operatorzy, monterzy maszyn i urządzeń; pracownicy usług osobistych i sprzedawcy; technicy i inny średni personel po 6,7% wskazań, a także jako specjaliści 2,2% wskazań (pyt. 40). Stanowiska te są przystosowane dla niepełnosprawnych w przypadku 42,2%, czyli ponad połowa badanych (57,8%) pracuje na stanowiskach nieprzystosowanych dla osób niepełnosprawnych (pyt. 41). Spośród osób, które obecnie pracują 44,4% chciałaby zmienić pracę, prawie połowa (46,7%) nie chce zmieniać miejsca zatrudnienia, a 8,9% badanych nie potrafiło udzielić jednoznacznej odpowiedzi (pyt. 42). 37

38 Osoby niepełnosprawne, które w chwili obecnej nie pracują na rynku pracy mają status osoby bezrobotnej 37,6% wskazań; inny status 36,3% wskazań; są na rencie 24,6% lub studiują 1,5% (pyt. 43). Najczęściej wymieniane przez osoby niepełnosprawne powody pozostawania bez pracy to: zwolnienie na skutek redukcji etatów 27,7%; wygaśnięcie umowy i brak jej przedłużenia 21,3%; zły stan zdrowia i choroba 14,7%; rozwiązanie umowy o pracę 12,1% oraz inne powody 7,0%. Nigdy nie pracowało 17,1% respondentów (pyt. 44). 38

39 Ponad połowa respondentów nie jest zarejestrowana w urzędzie pracy (57,6%), prawie 1/5 (18,5%) ma status osoby bezrobotnej, status osoby poszukującej pracy nie pozostającej w zatrudnieniu ma 17,8% niepełnosprawnych, natomiast 6,2% nie jest zarejestrowana w urzędzie pracy, ale jest aktywnym niepełnosprawnym (pyt. 45). Tylko 1,8% osób spośród zarejestrowanych w urzędzie pracy otrzymuje zasiłek dla bezrobotnych, pozostałe osoby, czyli 98,2% nie ma prawa do zasiłku (pyt. 46). Długość bezrobocia respondentów przedstawia się następująco (pyt. 47): 39

40 Z powyższego wykresu wynika, iż 61,5% badanych osób niepełnosprawnych pozostaje bez pracy od ponad pięciu lat, nigdy nie pracowało 16,9% respondentów; 5,5% nie pracuje od ponad dwóch do trzech lat; 5,1% od roku do dwóch lat; 4,8% od ponad trzech do czterech lat; 4% od ponad czterech do pięciu lat; 1,8% od ponad pół roku do roku; 0,4% krócej niż sześć miesięcy. Osoby te będzie bardzo ciężko przekonać do aktywnego poszukiwania pracy i innych działań mających podnieść kwalifikacje czy umiejętności. Zwłaszcza, że jak wynika z odpowiedzi na kolejne pytanie, w chwili obecnej pracy poszukuje 40,7% respondentów; a w ogóle pracy nie szuka prawie połowa badanych (47,5%), natomiast 11,9 % w tej chwili nie szuka pracy, ale zamierza uczynić to w przyszłości (pyt. 48). Zapytaliśmy osoby niepełnosprawne w jaki sposób poszukują pracy (pyt. 49). Większość respondentów szuka zatrudnienia poprzez urząd pracy (65,9% wskazań); poprzez ogłoszenia w prasie (38,4%); Internet (29,2%); przez dawanie własnego ogłoszenia (15,7%) oraz poprzez wysyłanie z własnej inicjatywy CV do różnych firm (9,2% wskazań) oraz poprzez znajomych (5,4% wskazań). Jak widać niepełnosprawni aktywnie poszukują pracy, ale właściwie nie przejawiają w tym działaniu własnej inicjatywy. 40

41 Ogółem 62,9% osób, które poszukują pracy byłyby skłonne podjąć ją od zaraz, natomiast 10,8% niepełnosprawnych chciałoby podjąć pracę najwcześniej za pół roku lub później (10,4% wskazań). Z początkiem następnego tygodnia mogłoby zacząć pracę 2,9% badanych, w przyszłym miesiącu 2,5%; za dwa tygodnie 1,3%. Nie umiało udzielić odpowiedzi na to pytanie 9,2% respondentów (pyt. 49). Najwięcej z nich chciałoby pracować jako pracownicy przy pracach prostych (44,4%); pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (17,2%); pracownicy biurowi (12,1%); jako operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (9,5%); jako robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (8,6%); również jako specjaliści i technicy oraz inny średni personel po 3,9%, zaś jako parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy tylko 0,4% wskazań. 41

42 Ogółem prawie ¾ respondentów (72,6%) chciałoby pracować na otwartym rynku pracy, w zakładzie pracy chronionej 22,8%; pracę chałupniczą chciałoby wykonywać 4,2% badanych, a telepracę 0,4% (pyt. 52). 42

43 Prawie połowa osób niepełnosprawnych najlepiej czułaby się w przedsiębiorstwie małym (do 50 pracowników) 49,6% wskazań, w średnim (od 51 do 250 pracowników) 29,8% wskazań, w dużym (powyżej 250 pracowników) 6,6% wskazań, a 14% badanych nie potrafiło wskazać, gdzie chciałoby pracować (pyt 53). Jako najlepszą dla siebie formę zatrudnienia ponad ¾ osób niepełnosprawnych wskazało umowę o pracę na cały etat (75,3%); umowę o pracę na pół etatu 14,3%; umowę zlecenie 8,9% oraz umowę o dzieło 1,5%. Respondenci nie byli zainteresowani pracą w formie wolontariatu oraz na stażu (pyt. 54). 43

44 Poprosiliśmy badane osoby niepełnosprawne o podanie za jaką kwotę miesięcznie byłyby w stanie podjąć pracę (pyt. 55). Odpowiedzi przedstawiały się następująco: Najwięcej osób niepełnosprawnych byłoby skłonnych podjąć pracę, jeśli miesięczna kwota wynagrodzenia wynosiłaby między 1001 a 1500 złotych 41,3% wskazań, między 500 a 1000 zł 30,9%, między 1501 a 2000 zł 22%. Respondenci chcieliby też pracować za 44

45 wynagrodzenie między 2001 a 2500 zł 2,9% wskazań; między 2501 a 3000 zł 1,9%; między zł 0,8% wskazań, między 3001 a 3500 zł 0,4% wskazań. Z powyższych odpowiedzi wynika, że wymagania osób niepełnosprawnych co do wynagrodzenia za pracę nie są wygórowane. Badanie miało też dać odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu niepełnosprawni byliby w stanie podjąć działania dla zdobycia pracy (pyt. 56). Przedstawiliśmy im gotową kafeterię działań i uzyskaliśmy następujące rezultaty. Dla zdobycia pracy osoby niepełnosprawne zdecydowanie tak i raczej tak przekwalifikowałby się 69,5%; zrezygnowałby ze świadczeń społecznych 67,7%; pracowałby poniżej kwalifikacji 64,8%; dojeżdżałyby do pracy 57,9%. Natomiast zdecydowanie nie i raczej nie zmieniłyby miejsca zamieszkania 81,4%, nie rozpoczęłyby własnej działalności gospodarczej 76,8% wskazań. Działania, jakie byliby w stanie podjąć respondenci w celu zdobycia pracy Kolejne pytanie dotyczyło udziału respondentów w formach ustawicznego kształcenia w ciągu ostatnich 2-3 lat (pyt. 57). Niestety ponad ¾ badanych (79,3%) nie brało udziału w żadnych kursach ani szkoleniach. Spośród osób, które skorzystały z możliwości dokształcenia się najwięcej osób wzięło udział w kursach przygotowujących do poszukiwania 45

46 pracy, np. pisania CV, pisania listów motywacyjnych 47,5%; w szkoleniach dotyczących rozwijania umiejętności komunikacyjnych 36,7% wskazań; w kursach komputerowych 32,7%; w kursach językowych 26,2%; w kursach przyuczających do nowego zawodu 18,4% wskazań; w szkoleniach integracyjnych, aktywizujących 13%; w szkoleniach z zakresu zarządzania stresem, lękiem oraz w szkoleniach z zakresu radzenia sobie z sytuacjami konfliktowymi, w szkoleniach z autoprezentacji 10,8% wskazań; innych szkoleniach 9,7%; w kursach doszkalających w ramach posiadanego zawodu 3,3% wskazań. 46

47 Jak wynika z powyższego wykresu osoby niepełnosprawne nie korzystają z kursów i szkoleń. Trzeba postawić pytanie jakie są tego powody. Czy sytuacja ta wynika z bierności osób niepełnosprawnych, czy z braku informacji o kursach i szkoleniach skierowanych do tej grupy osób, czy może są jeszcze jakieś inne przyczyny? Z drugiej strony osoby, które uczestniczyły w kursach czy szkoleniach wybierały takie, gdzie zdobyta wiedza i umiejętności pomogłyby im w znalezieniu pracy. Kursy, w których brali udział niepełnosprawni były finansowane przez różne instytucje bądź osoby 62,9% wskazań oraz urząd pracy 31,9% wskazań. Tylko 5,2% niepełnosprawnych mogło sobie pozwolić na sfinansowanie szkoleń bądź kursów we własnym zakresie (pyt. 58). Prawie ¾ (73,3%) tych form kształcenia ustawicznego była współfinansowana z Europejskiego Funduszu Społecznego (pyt. 59). 4. KWALIFIKACJE OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH Jednym z celów przeprowadzonego badania była diagnoza posiadanych przez osoby niepełnosprawne umiejętności, kompetencji i atrybutów materialnych, które w dzisiejszym świecie wydają się być niezbędne. Wielu niepełnosprawnych niestety nie posiada na własny użytek atrybutów potrzebnych obecnie w prawie każdej pracy, szczególnie tych bardziej 47

48 atrakcyjnych i zaawansowanych. Większość posiada w swoim gospodarstwie domowym, co najmniej, jeden odbiornik telewizyjny (90,2%), nieco mniejszy odsetek posiada na własny użytek telefon komórkowy - 78,2% respondentów. Natomiast tylko 1/3 badanych posiada komputer (32,6%), obsługiwać go jednak potrafi prawie połowa badanych (42,8%). Podobny obraz rysuje się w kontekście posiadania dostępu do Internetu, w swoim gospodarstwie domowym posiada go zaledwie 29,9%, co stanowi prawie dokładne odzwierciedlenie odsetka respondentów posiadających komputer. Co ciekawe, więcej osób deklaruje umiejętność obsługi Internetu niż posiada go we własnym gospodarstwie domowym (36,3%). Zaledwie co siódmy badany (13,8%) deklaruje umiejętności obsługi bardziej zaawansowanych programów komputerowych. Zmienne obrazujące posiadanie komputera i dostępu do Internetu pozwalają badaczowi na dwojakiego rodzaju przypuszczenia. Po pierwsze, można stwierdzić, iż we współczesnym świecie posiadanie komputera jest już nierozłączne z podłączeniem do sieci informatycznej. Po drugie, niestety dość niepokojącym zjawiskiem jest niski odsetek (niewiele ponad 1/3 badanych) posiadania obu tych atrybutów przez osoby niepełnosprawne, co we współczesnych realiach oznacza często kolejny obszar wykluczenia społecznego. Nieco więcej niż ¼ niepełnosprawnych posiada prawo jazdy (26%), ale zaledwie co dziesiąty posiada własny samochód (9,8%). Podobnie wygląda rozkład odpowiedzi na pytanie o znajomość języków obcych. Na poziomie co najmniej komunikatywnym, jedynie ¼ badanych deklaruje znajomość przynajmniej jednego języka obcego (27%), a umiejętność obsługi urządzeń biurowych - 29%. Prawie połowa badanych twierdzi, że posiada umiejętności napisania CV oraz listu motywacyjnego - 45,6%, a 37,8% respondentów deklaruje przygotowanie w zakresie autoprezentacji. Szczegółowy rozkład odpowiedzi przedstawiają poniższe wykresy. 48