Wykłady Becka. Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert. Prawo rodzinne. Wydawnictwo C. H. Beck

Transkrypt

1 Wykłady Becka Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert Prawo rodzinne Wydawnictwo C. H. Beck

2 Wykłady Becka Prawo rodzinne

3 Polecamy w serii: K. Bagan-Kurluta PRAWO PRYWATNE MIĘDZYNARODOWE, wyd. 3 J. Barcik, A. Wentkowska PRAWO UNII EUROPEJSKIEJ PO TRAKTACIE Z LIZBONY, wyd. 2 T. Widła, D. Zienkiewicz LOGIKA, wyd. 3 K. A. Dadańska PRAWO RZECZOWE, wyd. 2 Z. Cieślak (red.) POSTĘPOWANIE ADMINISTRACYJNE, wyd. 2 A.K. Bieliński, M. Pannert PRAWO CYWILNE CZĘŚĆ OGÓLNA. PRAWO RZECZOWE, wyd. 2

4 Prawo rodzinne dr Arkadiusz Krzysztof Bieliński Uniwersytet w Białymstoku dr Maciej Pannert Uniwersytet w Białymstoku Wydawnictwo C.H. BECK Warszawa 2011

5 Redakcja: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H. Beck 2011 Wydawnictwo C.H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: IGAWA Druk i oprawa: P.W.P. INTERDRUK, Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wykaz skrótów... Wybrana literatura... Przedmowa... XI XIII XV Wstęp... XVII Rozdział I. Rodzina i powiązania rodzinne Rodzina i powiązania rodzinne Prawo rodzinne i źródła prawa rodzinnego... 4 I. Prawo rodzinne... 4 II. Źródła prawa rodzinnego... 5 Rozdział II. Ochrona praw rodzinnych Prawa rodzinne... 7 I. Pojęcie praw rodzinnych... 7 II. Ochrona praw rodzinnych... 8 III. Sąd rodzinny i zakres jego kompetencji Rozdział III. Zawarcie małżeństwa Pojęcie małżeństwa I. Definicja II. Podstawowe zasady prawa rodzinnego odnoszące się do małżeństwa III. Charakter prawny konkubinatu Zawarcie małżeństwa I. Pojęcie zawarcia małżeństwa II. Charakter prawny zaręczyn III. Sposoby zawarcia małżeństwa IV. Przesłanki zawarcia małżeństwa Uwagi ogólne Przesłanki istnienia małżeństwa Przesłanki formalno-porządkowe zawarcia małżeństwa Przesłanki unieważnienia małżeństwa V

7 Spis treści 3. Prawa i obowiązki małżonków I. Uwagi ogólne II. Zasada równości małżonków III. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze niemajątkowym IV. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze majątkowym Separacja małżonków I. Uwagi ogólne II. Separacja faktyczna III. Separacja sądowa IV. Skutki orzeczenia separacji V. Zniesienie separacji Rozdział IV. Ustroje majątkowe małżeńskie Uwagi wstępne Zasady związane z ustrojem majątkowym małżeńskim Rodzaje i typy ustrojów majątkowych małżeńskich Ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej I. Uwagi ogólne II. Skład majątku wspólnego małżonków III. Składniki majątków osobistych małżonków IV. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków Uwagi ogólne Wykonywanie zarządu Sprzeciw Wyjątki od zasady samodzielnego zarządu Zarządzanie przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu Zgoda małżonka na dokonanie czynności wymienionych w art. 37 KRO Ingerencja sądu w zarząd Korzystanie przez małżonków z majątku wspólnego V. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania Uwagi wstępne Zobowiązania zaciągnięte za zgodą współmałżonka Brak zgody Inne przypadki niż brak zgody, gdy wierzyciel może dochodzić zaspokojenia także z niektórych składników majątku wspólnego Zaspokojenie z majątku wspólnego należności publicznoprawnych VI. Ustanie ustroju wspólności majątkowej i podział majątku wspólnego Uwagi ogólne Ustalenie wielkości udziałów w majątku wspólnym Rozporządzanie udziałem w składnikach majątku wspólnego oraz w majątku wspólnym po ustaniu wspólności małżeńskiej Odpowiedzialność małżonków za długi po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej Podział majątku wspólnego VI

8 Spis treści Rozliczenie wydatków i nakładów poczynionych przez małżonków z majątku wspólnego na majątki osobiste i z majątków osobistych na majątek wspólny Umowne ustroje majątkowe I. Uwagi ogólne II. Skuteczność umów majątkowych wobec osób trzecich III. Wspólność umowna rozszerzona Zakres wspólności rozszerzonej Ochrona wierzycieli jednego z małżonków przed rozszerzeniem wspólności majątkowej IV. Wspólność umowna ograniczona V. Rozdzielność umowna majątkowa pełna Istota ustroju rozdzielności majątkowej Zarząd majątkiem osobistym przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej VI. Rozdzielność umowna majątkowa z wyrównaniem dorobków Uwagi ogólne Dorobek każdego z małżonków Zasady obliczania wartości dorobku Ustanie rozdzielności i wyrównanie dorobków Przymusowy ustrój majątkowy małżeński I. Istota ustroju przymusowego II. Powstanie ustroju przymusowego III. Ustanie ustroju przymusowego Rozdział V. Ustanie małżeństwa Przyczyny ustania małżeństwa Ustalenie nieistnienia lub istnienia małżeństwa I. Ustalenie nieistnienia małżeństwa II. Unieważnienie aktu małżeństwa III. Ustalenie istnienia małżeństwa Ustanie małżeństwa na skutek śmierci małżonka lub uznania za zmarłego Unieważnienie małżeństwa I. Pojęcie i przyczyny unieważnienia małżeństwa II. Konwalidacja małżeństwa III. Legitymacja czynna i bierna w procesie o unieważnienie małżeństwa IV. Skutki unieważnienia małżeństwa Rozwód i postępowanie rozwodowe I. Pojęcie rozwodu i problem jego dopuszczalności II. Przesłanki rozwodu Pozytywna przesłanka rozwodu Negatywne przesłanki rozwodu III. Postępowanie rozwodowe Uwagi ogólne Skutki rozwodu Orzeczenie o winie rozkładu pożycia Orzeczenie o władzy rodzicielskiej VII

9 Spis treści Orzeczenie o obowiązku alimentacyjnym względem dzieci oraz względem małżonka Orzeczenie o wspólnym mieszkaniu małżonków Orzeczenie o podziale majątku wspólnego Możliwość powrotu do dotychczasowego nazwiska Ponowny proces o rozwód Rozdział VI. Macierzyństwo i ojcostwo Zagadnienia wstępne I. Pokrewieństwo i powinowactwo II. Zasady związane z pochodzeniem dziecka III. Charakter i znaczenie prawne orzeczeń w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka IV. Osobisty charakter dochodzenia ustalenia macierzyństwa i ojcostwa V. Dowody wykorzystywane w postępowaniach dotyczących pochodzenia dziecka; zagadnienia medycznego wspomagania prokreacji Macierzyństwo I. Istota macierzyństwa II. Ustalenie macierzyństwa III. Zaprzeczenie macierzyństwa Ojcostwo I. Istota ojcostwa II. Domniemanie pochodzenia od męża matki III. Zaprzeczenie ojcostwa IV. Uznanie ojcostwa V. Nieistniejące uznanie ojcostwa VI. Bezskuteczność uznania ojcostwa VII. Sądowe ustalenie ojcostwa Przysposobienie I. Pojęcie i funkcja przysposobienia II. Przesłanki przysposobienia III. Rodzaje przysposobienia IV. Charakter prawny postanowienia o przysposobieniu V. Tryb przysposobienia VI. Rozwiązanie przysposobienia VII. Tryb rozwiązania przysposobienia Rozdział VII. Władza rodzicielska Pojęcie władzy rodzicielskiej Powstanie władzy rodzicielskiej Przysługiwanie władzy rodzicielskiej Zakres i wykonywanie władzy rodzicielskiej I. Uwagi ogólne II. Wykonywanie władzy rodzicielskiej III. Obowiązek posłuszeństwa dziecka wobec rodziców IV. Piecza nad dzieckiem V. Reprezentacja dziecka VIII

10 Spis treści Zakres umocowania rodziców do reprezentacji dziecka Wyłączenia ustawowego przedstawicielstwa rodziców Sankcje wadliwej reprezentacji dziecka VI. Zarząd majątkiem dziecka Uwagi ogólne Sposób wykonywania zarządu Przeznaczenie dochodu z majątku dziecka Ingerencja sądu w zarząd Obowiązki rodziców po ustaniu zarządu VII. Pomoc sądu w wykonywaniu władzy rodzicielskiej Ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej, oraz inne jej modyfikacje I. Uwagi ogólne II. Ograniczenie władzy rodzicielskiej Ingerencja sądu w wykonywanie władzy rodzicielskiej na podstawie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich III. Zawieszenie władzy rodzicielskiej IV. Pozbawienie władzy rodzicielskiej Ustanie władzy rodzicielskiej Inne modyfikacje władzy rodzicielskiej Pozostałe stosunki między rodzicami a dziećmi I. Uwagi ogólne II. Obowiązek rodziców i dzieci wzajemnego szacunku i wspierania się III. Nazwisko dziecka IV. Osobista styczność rodziców i dzieci Rozdział VIII. Obowiązek alimentacyjny Uwagi wstępne Pojęcie i zakres obowiązku alimentacyjnego Charakterystyczne cechy obowiązku alimentacyjnego i prawa do alimentów Przesłanki powstania i zakres konkretnego obowiązku alimentacyjnego I. Przesłanka powstania roszczenia do świadczeń alimentacyjnych II. Zakres świadczeń alimentacyjnych III. Postacie obowiązku alimentacyjnego Obowiązek alimentacyjny ze względu na jego źródło I. Źródła obowiązku alimentacyjnego II. Obowiązek alimentacyjny między krewnymi III. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem niesamodzielnego dziecka IV. Obowiązek alimentacyjny wynikający z przysposobienia V. Obowiązek alimentacyjny po rozwiązaniu przysposobienia VI. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami VII. Obowiązek alimentacyjny po ustaniu małżeństwa i w czasie separacji orzeczonej przez sąd VIII. Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi IX. Obowiązek alimentacyjny ojca dziecka urodzonego poza małżeństwem względem jego matki IX

11 Spis treści 6. Realizacja obowiązku alimentacyjnego I. Uwagi wstępne II. Umowy dotyczące roszczeń alimentacyjnych III. Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych IV. Sądowe dochodzenie roszczeń alimentacyjnych V. Fundusz alimentacyjny VI. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego oraz zmiana wysokości alimentów VII. Roszczenia zwrotne i alimenty za okres przeszły VIII. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych i roszczeń regresowych IX. Uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego Rozdział IX. Opieka i kuratela Opieka I. Pojęcie i charakter prawny opieki II. Zasady rządzące opieką III. Organy opieki IV. Ustanowienie opieki nad małoletnim i powołanie opiekuna V. Treść opieki VI. Sprawowanie opieki VII. Ustanie opieki i wygaśnięcie funkcji opiekuna VIII. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie Kuratela I. Uwagi ogólne II. Rodzaje kurateli III. Instytucje zbliżone do kurateli Indeks rzeczowy X

12 Wykaz skrótów 1. Akty prawne KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KKW... ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KRO... ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. Nr 9, poz. 59 ze zm.) KSCU... ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) KWiHU... ustawa z r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz ze zm.) NielU... ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 33, poz. 178 ze zm.) OrdPodU... ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.) PomSpołU... ustawa z r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.) PPrzemU... ustawa z r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. Nr 180, poz ze zm.) PrASC... ustawa z r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 161, poz ze zm.) PrNot... ustawa z r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz ze zm.) PrUpN... ustawa z r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm.) PrUSP... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz ze zm.) XI

13 Wykaz skrótów 2. Czasopisma i publikatory Apel.-W-wa... Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Izba Karna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna lub Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP... Państwo i Prawo Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo 3. Organy orzekające NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny 4. Inne skróty art.... artykuł m.in.... między innymi niepubl.... niepublikowany np.... na przykład Nr... numer orz.... orzeczenie post.... postanowienie poz.... pozycja s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity tj.... to jest uchw.... uchwała w zw.... w związku wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami XII

14 Wybrana literatura M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2009 H. Dolecki, T. Sokołowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2010 M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, Warszawa 2010 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2010 K. Piasecki (red.), Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2009 T. Smyczyński (red.), System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2011 W. Stojanowska (red.), Nowelizacja prawa rodzinnego na podstawie ustaw z 6 listopada 2008 r. i 10 czerwca 2010 r., Warszawa 2011 XIII

15

16 Przedmowa Przyszli prawnicy, a także studiujący inne kierunki, których programy nauczania obejmują m.in. problematykę prawa cywilnego, w tym również jego działu dotyczącego stosunków rodzinnych, otrzymują interesującą pomoc naukową w postaci opracowania pt. Prawo rodzinne, autorstwa Arkadiusza Bielińskiego i Macieja Pannerta. Opracowanie to odbiega wprawdzie swoją konwencją od typowego podręcznika akademickiego, jednakże Autorzy starają się zachować charakterystyczny dla podręczników tego działu prawa cywilnego porządek merytoryczny (odpowiadający w przybliżeniu systematyce kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Jednocześnie kontynuują tę samą formułę metodologiczną, którą przyjęli dla wydanych już wcześniej opracowań poświęconych części ogólnej prawa cywilnego oraz prawu rzeczowemu. Podstawowy cel opracowania, jaki postawili przed sobą Autorzy, to przekazanie materiału w formie jak najbardziej usystematyzowanej oraz poglądowej. Dlatego też jego zawartość merytoryczna została wyrażona nie tylko w postaci tradycyjnego opisu (charakterystycznego dla typowego podręcznika), lecz również w formie licznych tabel, sformułowań w ramkach oraz schematów. Ten sposób przekazu jest niewątpliwie szczególnie użyteczny w wypadku definicji oraz ważniejszych tez, klasyfikacji, enumeratywnych lub przykładowych wyliczeń, zestawień oraz porównań itd. Pozwala on bowiem na lepsze uchwycenie określonych powiązań i zależności, elementów określonej struktury, członów klasyfikacji, a także zaakcentowanie treści ważniejszych. Przekaz staje się przez to łatwiej przyswajalny oraz bardziej atrakcyjny. Drugi, zamierzony cel opracowania to próba powiązania teorii z praktyką, przy czym autorzy realizują go w dwojaki sposób. Z jednej strony wzbogacają treści teoretyczne wyborem (dość obszernym) orzecznictwa Sądu Najwyższego, które jest przytaczane sukcesywnie w odpowiednich fragmentach tekstu. Z drugiej strony zamieszczają w różnych miejscach opracowania przykładowe stany faktyczne (kazusy) wraz ze skierowanymi do studentów poleceniami ich rozwiązania. Należy sądzić, że pomoc naukowa przygotowana w tak urozmaiconej formie spotka się z zainteresowaniem i życzliwym przyjęciem ze strony Czytelnika. Dr hab. Mieczysław Goettel prof. Uniwersytetu w Białymstoku XV

17

18 Wstęp Niniejsze opracowanie stanowi kolejny, po Prawie cywilnym część ogólna, prawo rzeczowe, podręcznik tych samych autorów. Oczywiście bazuje także na tej samej formule, która sprawdziła się w praktyce i zyskała uznanie studentów. Podręcznik zawiera przystępne omówienie całej materii prawa rodzinnego i opiekuńczego, dodatkowo wzbogaconej o aktualne orzecznictwo, wybrane regulacje pozakodeksowe oraz kazusy. Z uwagi na przyjętą formułę nie zawiera on pogłębionych rozważań doktrynalnych, dlatego też w tej materii wskazane jest odniesienie się do stosownej literatury przedmiotu. W celu uatrakcyjnienia trudnej materii prawa rodzinnego autorzy starali się jak najwięcej treści ująć w tabele i schematy. Podręcznik obejmuje także ostatnie istotne nowelizacje prawa rodzinnego, w tym przede wszystkim wprowadzone ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431): zmiany przepisów związanych z pochodzeniem dziecka, wprowadzenie możliwości zawarcia porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, możliwość uchylenia się w pewnych wypadkach od alimentacji pełnoletniego dziecka, oraz ustawą z r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842): wprowadzono zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich podlegających władzy rodzicielskiej, opiece lub pieczy. Mamy nadzieję, że przyjęta formuła opracowania po raz kolejny spotka się z życzliwym przyjęciem studentów (nie tylko prawa, ale także innych kierunków) i pozwoli na skuteczne przyswojenie wiedzy z zakresu prawa rodzinnego. Podręcznik obejmuje stan prawny na dzień r. oraz uwzględnia zmiany wynikające z ustawy z r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wchodzące zasadniczo w życie r. Białystok, lipiec 2011 r. Autorzy XVII

19

20 I Rozdział Rodzina i prawo rodzinne 1. Rodzina i powiązania rodzinne Prawo rodzinne jest działem prawa, który zajmuje się rodziną, a precyzyjnie ujmując stosunkami prawnymi, jakie rodzi jej istnienie i funkcjonowanie; zarówno stosunkami wewnątrz rodziny, jak i z osobami trzecimi, zarówno niemajątkowymi, jak i majątkowymi. Mówiąc o rodzinie, można wyróżnić jej dwa podstawowe rodzaje: 1) tzw. rodzinę małą, który to termin oznacza związek złożony z małżonków i ich dzieci (jest to podstawowy i dominujący typ rodziny uregulowanej w KRO), 2) tzw. rodzinę w szerszym zakresie, do której nawiązują nieliczne przepisy KRO, np. odnoszące się do obowiązku alimentacyjnego między krewnymi (art. 128 KRO), poświęcone krewnym, spośród których należy powołać opiekuna dziecka (art KRO). Definicję rodziny zawiera przykładowo ustawa z r. o pomocy społecznej tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 175, poz ze zm. (oczywiście tylko na potrzeby tej regulacji). Zgodnie z art. 6 pkt 14 PomSpołU rodzinę tworzą osoby spokrewnione lub niespokrewnione pozostające w faktycznym związku, wspólnie zamieszkujące i gospodarujące. Związki faktyczne (konkubinaty) nie tworzą rodziny w rozumieniu KRO, konkubenci natomiast mogą np. wspólnie wykonywać władzę rodzicielską nad wspólnymi małoletnimi dziećmi (art KRO), każdy jednak czyni to w odrębnym stosunku władzy rodzicielskiej. Jeżeli chodzi o powstanie rodziny to Kodeks rodzinny i opiekuńczy uzależnia to od spełnienia określonych przesłanek formalnych. Rodziną jest komórka, której powstanie jest sformalizowane powstaje ona tylko na skutek zawarcia małżeństwa przez kobietę i mężczyznę (zob. w tej materii przede wszystkim art. 27 KRO). Wynika zatem z powyższego, że rodzinę tworzą już sami małżon- 1