Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku wymiar wspólnotowy i krajowy

Transkrypt

1 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójności UE po 2013 roku wymiar wspólnotowy i krajowy Analiza propozycji Komisji Europejskiej dotyczącej rozszerzenia zakresu stosowania instrumentów inżynierii finansowej w polityce spójności po 2013 r. Zawarte w niniejszym opracowaniu oceny i propozycje wyrażają jedynie poglądy autora. Marek Szczepański Warszawa, luty 2011 r.

2 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 2 Spis treści Executive Summary.. 3 Wprowadzenie. 7 Instrumenty zwrotne uwagi ogólne.. 8 Instrumenty inżynierii finansowej regulacje na poziomie Wspólnoty.. 9 Inicjatywa JEREMIE pierwsze wnioski z wdrażania w Polsce 11 Inicjatywa JESSICA pierwsze wnioski. 15 Fundusze pożyczkowe, poręczeniowe i venture w Polsce zarys aktualnego stanu 21 Koncepcja zwiększenia roli instrumentów inżynierii finansowej w polityce spójności UE.. 23 Wnioski.. 27 Rekomendacje. 28 Wykorzystane źródła. 33 Wykaz użytych skrótów

3 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 3 Executive Summary Celem opracowania jest ocena możliwej roli instrumentów pozadotacyjnych (zwrotnych) w kolejnym okresie programowania polityki spójności UE. W pierwszej części materiału przedstawiono: ogólne uwagi na temat instrumentów zwrotnych; informacje na temat instrumentów inżynierii finansowej w obecnym okresie programowania UE; opis założeń i pierwszych praktycznych doświadczeń we wdrażaniu inicjatyw JEREMIE i JESSICA oraz syntetyczne informacje o funkcjonujących w Polsce funduszach: pożyczkowych, poręczeniowych i podwyższonego ryzyka (venture capital). Druga część zawiera ocenę propozycji Komisji Europejskiej rozszerzenia skali działania instrumentów inżynierii finansowej po 2013 roku. Ta część ekspertyzy zawiera także rekomendacje dotyczące możliwego kształtu i zasad wykorzystywania instrumentów zwrotnych w kolejnym okresie programowania UE oraz działań niezbędnych dla właściwego przygotowania systemu wdrażania tych instrumentów w Polsce. W materiale szczególny nacisk został położony na krajowy kontekst aktualnej i przyszłej (potencjalnej) roli instrumentów pozadotacyjnych, w tym zwłaszcza na otoczenie prawne i system instytucjonalny funkcjonowania instrumentów zwrotnych. Instrumenty zwrotne pozwalają na wielokrotne wykorzystanie raz zainwestowanych środków, zapewniają także wyższą, niż w przypadku dotacji, efektywność gospodarowania środkami. Instrumenty te mają jednak ograniczenia, m.in.: z zasady są mniej korzystne dla beneficjentów, niż dotacje; są trudniejsze do uruchomienia i obsługi; powinny finansować jedynie projekty generujące dochód. Fundusze strukturalne mogą finansować instrumenty inżynierii finansowej dla przedsiębiorstw (przede wszystkim małych i średnich), takie jak fundusze podwyższonego ryzyka (venture capital funds), fundusze gwarancyjne i fundusze pożyczkowe; fundusze rozwoju obszarów miejskich (urban development funds) oraz fundusze oferujące finansowanie projektów w zakresie efektywności energetycznej i wykorzystania energii odnawialnej w budynkach. Przepisy wspólnotowe wskazują na dwa podstawowe schematy tworzenia instrumentów inżynierii finansowej w ramach programów operacyjnych. Pierwszy schemat zakłada bezpośrednie wniesienie wkładu do instrumentu inżynierii finansowej (funduszu). Drugi - powołanie przez państwo członkowskie lub instytucję zarządzającą programem operacyjnym funduszu powierniczego (holding fund - HF), tj. funduszu ustanowionego w celu inwestowania w instrumenty inżynierii finansowej.

4 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 4 Zadania funduszu powierniczego pełnić może: podmiot wybrany na podstawie obowiązującego prawa zamówień publicznych; Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) / Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI) lub instytucja finansowa wybrana bez postępowania przetargowego, o ile jest to zgodne z prawem krajowym i Traktatem. Komisja Europejska oczekuje, że państwa członkowskie i regiony będą po 2013 roku w większym stopniu wykorzystywały innowacyjne instrumenty finansowe. Komisja zaproponowała nowe, potencjalne obszary wykorzystania instrumentów inżynierii finansowej. We wszystkich z zaproponowanych przez KE obszarach mogą być teoretycznie wykorzystywane instrumenty zwrotne - w każdym bowiem z nich mogą być realizowane projekty generujące dochód. Nie jest jednak możliwe jednoznaczne określenie obszarów, które w całości kwalifikują się, lub nie, do objęcia finansowaniem zwrotnym. Podjęcie decyzji o skierowaniu instrumentów zwrotnych do określonej grupy projektów / beneficjentów powinno być poprzedzone analizami luki finansowej, przy określonych parametrach produktów finansowych. Zalety instrumentów pozadotacyjnych w pełni uzasadniają postulat rozszerzenia listy obszarów, które mogłyby być objęte taką formą finansowania oraz zwiększenia skali interwencji finansowania zwrotnego w Polsce. Rozszerzenie zakresu finansowania zwrotnego jest zasadne, niezbędne jest jednak odpowiednie, wykorzystujące wnioski z obecnego okresu programowania, przygotowanie efektywnego systemu formalnoinstytucjonalnego. Pierwszy etap wdrażania w Polsce instrumentów inżynierii finansowych uwidocznił szereg barier formalnych, z których najważniejszą wydaje się podejście dotacyjne, tzn. stosowanie reguł właściwych dla dotacji, często nie przystających do finansowania zwrotnego. Obszarem problemowym jest także pomoc publiczna. W przypadku Inicjatywy JESSICA problemem jest ograniczona liczba kwalifikujących się projektów (w tym zwłaszcza ze strony sektora publicznego) oraz niski poziom zintegrowania miejskich projektów rewitalizacyjnych. W kolejnym okresie programowania zdecydowanemu skróceniu powinien ulec czas trwania procedur poprzedzających udostępnienie środków beneficjentom / inwestorom.

5 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 5 W podsumowaniu ekspertyzy zostały przedstawione następujące rekomendacje: 1. Stworzenie na poziomie UE zestawu reguł dotyczących instrumentów pozadotacyjnych, jednak bez definiowania obszarów, w których instrumenty te mogłyby być wykorzystywane. 2. W kolejnym okresie programowania niezbędne jest utrzymanie pełnej kompetencji państwa członkowskiego / instytucji zarządzającej do decydowania o skali i kierunkach wykorzystania instrumentów pozadotacyjnych. 3. Zasadne jest rozszerzenie możliwości wykorzystywania w ramach polityki spójności subsydiowania odsetek oraz umarzania części kredytów. 4. Proponuje się przegląd i ewentualne modyfikacje zasad działania funkcjonujących obecnie w Polsce systemów finansowania publicznego w obszarach potencjalnie kwalifikujących się do objęcia finansowaniem zwrotnym po 2013 roku. Dostosowanie istniejących, mających oparcie w ustawach, instrumentów do zasad funduszowych pozwoliłoby na tańsze (brak konieczności tworzenia nowych instytucji) oraz prostsze i szybsze (brak konieczności organizowania konkursów / przetargów) wydatkowanie środków UE. Moment efektywnego uruchomienia instrumentów zwrotnych w nowym okresie programowania będzie szczególnie istotny w sytuacji prawdopodobnej, kilkuletniej przerwy w dostępie przedsiębiorców do środków UE (większość środków dotacyjnych wyczerpie się już w bieżącym roku). 5. Proponuje się podjęcie (w porozumieniu z innymi krajami) próby zmiany zapisów przyznających uprzywilejowaną pozycję EBI / EFI. Powinny być natomiast wprowadzone rozwiązania umożliwiające powierzanie przez instytucje zarządzające obsługi instrumentów zwrotnych krajowym, publicznym instytucjom finansowym. 6. Niezbędne jest precyzyjne określenie zasad i warunków wyboru menadżerów funduszy powierniczych i pośredników finansowych (w tym instytucji zarządzających funduszami rozwoju obszarów miejskich) pozwoli to na skrócenie czasu oczekiwania beneficjentów na środki. 7. Decyzja instytucji zarządzającej o objęciu danego obszaru i / lub docelowej grupy beneficjentów finansowaniem zwrotnym powinna być poprzedzona wszechstronnymi analizami. Analizy powinny dotyczyć m.in.: luki kapitałowej dla poszczególnych sektorów / typów przedsiębiorstw, popytu na instrumenty finansowe o konkretnych parametrach, ryzyka wypychania finansowania komercyjnego środkami publicznymi.

6 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 6 8. Należy dokonać pogłębionej analizy barier w wykorzystywaniu instrumentów inżynierii finansowej, określając działania niezbędne dla wyeliminowania tych barier. Przedmiotem tej analizy powinna być w szczególności spójność regulacji krajowych z zasadami wdrażania instrumentów zwrotnych. 9. Proponuje się dokonanie w najbliższych miesiącach oceny potencjału krajowych instytucji finansowych oraz przesądzenie na tej podstawie kształtu systemu instytucjonalnego instrumentów zwrotnych w Polsce po 2013 r. Na podstawie przeprowadzonej analizy powinien być opracowany ewentualny plan zwiększania potencjału tych instytucji, co pozwoli na szybkie i efektywne dostarczenie finansowania beneficjentom we wszystkich regionach. 10. Należy dokonać analizy efektów zastosowania zwrotnych form finansowania projektów miejskich na tworzenie i wdrażanie przez samorządy zintegrowanych planów rozwoju miast. 11. Niezbędne jest przeprowadzenie akcji informacyjnej dotyczącej celów i założeń zwiększenia roli instrumentów zwrotnych. Działania informacyjne powinny zostać zaplanowane i przeprowadzone we współpracy z organizacjami przedsiębiorców.

7 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 7 Wprowadzenie Celem opracowania jest ocena możliwej roli instrumentów pozadotacyjnych (dalej nazywanych także instrumentami zwrotnymi) w kolejnym okresie programowania polityki spójności UE (tj. po 2013 roku). W pierwszej części ekspertyzy przedstawiono: uwagi ogólne na temat instrumentów zwrotnych; informacje na temat definicji, zakresu przedmiotowego i trybów uruchamiania instrumentów inżynierii finansowej w obecnym okresie programowania UE, skali i zasad wykorzystywania tych instrumentów w ramach krajowych i regionalnych programów operacyjnych; opis założeń, zasad realizacji i pierwszych praktycznych doświadczeń we wdrażaniu w Polsce inicjatyw JEREMIE 1 i JESSICA 2 ; syntetyczne informacje o funkcjonujących w Polsce funduszach: pożyczkowych, poręczeniowych (gwarancyjnych) i podwyższonego ryzyka (venture capital). Druga część opracowania zawiera ocenę propozycji Komisji Europejskiej (KE, Komisja), zawartych w dokumencie Wnioski z piątego sprawozdania w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszłość polityki spójności 3 (Wnioski). Ta część ekspertyzy zawiera także wnioski i rekomendacje dotyczące możliwego kształtu i zasad wykorzystywania instrumentów zwrotnych w kolejnym okresie programowania UE oraz działań niezbędnych dla właściwego przygotowania systemu wdrażania tych instrumentów w Polsce. Szczególny nacisk został położony na krajowy kontekst aktualnej i przyszłej (potencjalnej) roli instrumentów pozadotacyjnych. Opracowanie koncentruje się na otoczeniu prawnym i systemie instytucjonalnym funkcjonowania instrumentów zwrotnych. Część opisowa ekspertyzy obejmuje instrumenty inżynierii finansowej określone w art. 44 Rozporządzenia 1083/2006 4, finansowane w ramach regionalnych programów operacyjnych (RPO). Nie są natomiast omawiane instrumenty finansowe uruchamiane w ramach krajowych programów operacyjnych. 1 JEREMIE: Joint European Resources for Micro-to-Medium Enterprises - Wspólne Europejskie Zasoby dla Mikro, Małych i Średnich Przedsiębiorstw. 2 JESSICA: Joint European Support for Sustainable Investment in City Areas - Wspólne Europejskie Wsparcie na rzecz Trwałych Inwestycji na Obszarach Miejskich. 3 Komunikat Komisji Europejskiej Wnioski z piątego sprawozdania w sprawie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej: przyszłość polityki spójności (SEC(2010) 1348). 4 Rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006 z dnia 11 lipca 2006 r. ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Funduszu Spójności i uchylające rozporządzenie (WE) nr 1260/1999.

8 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 8 Zakres opracowania nie obejmuje instrumentów uruchamianych na poziomie Wspólnoty np. ELENA 5, czy CIP 6. Instrumenty zwrotne uwagi ogólne Pomijając podstawową cechę instrumentów zwrotnych, przejawiającą się w możliwości wielokrotnego (rewolwingowego) wykorzystania raz zainwestowanych środków, instrumenty te zapewniają wyższą, niż w przypadku dotacji, efektywność gospodarowania środkami. Inwestor korzystający np. z pożyczki zmuszony jest zapewnić taką rentowność realizowanej inwestycji, która umożliwiać będzie spłatę zaciągniętego zobowiązania. Prawidłowe wykorzystanie inżynierii finansowej pozwala m.in. na: zwiększenie trwałości polityki spójności UE poprzez możliwość reinwestowania środków, wzmacnianie współpracy administracji, przedsiębiorstw i instytucji finansowych, budowę zdolności instytucjonalnej partnerstwa i zaufania pomiędzy sektorem publicznym i prywatnym, stwarzanie mocniejszej zachęty dla efektywności wydatkowania środków publicznych, wykorzystanie efektu dźwigni finansowej. Pamiętając o zaletach instrumentów zwrotnych, należy jednocześnie zwrócić uwagę na ich ograniczenia: Instrumenty zwrotne z zasady są mniej korzystne dla beneficjentów / inwestorów, niż dotacje. Konieczność zwrotu uzyskanego wsparcia jest jednym z powodów negatywnego podejścia części środowiska przedsiębiorców do stopniowego ograniczania systemu dotacyjnego. Instrumenty zwrotne są trudniejsze do uruchomienia i obsługi. Przykładowo w przypadku dotacji nie występuje co do zasady problem jej zwrotu, łatwiej jest także kontrolować trwałość projektu. Instrumenty zwrotne mogą i powinny finansować projekty generujące dochód. W ramach polityki spójności są zaś realizowane w większości projekty niedochodowe. Nie wszyscy potencjalni beneficjenci (przynajmniej w polskich warunkach) są w stanie skorzystać z finansowania zewnętrznego oferowanego przez instytucje finansowe przykładem mogą być chociażby niewielkie lub nowo powstałe organizacje pozarządowe. Dla efektywnego uruchomienia instrumentów zwrotnych niezbędne jest włączenie do systemu instytucjonalnego szeregu instytucji publicznych i komercyjnych: funduszy pożyczkowych i venture, banków itp. W polskich zaś warunkach wsparcie jest udzielane obecnie w większości przez instytucje publiczne (ministerstwa i inne 5 ELENA: European Local ENergy Assistance. 6 CIP: Competitiveness and Innovation Framework Programme - Program ramowy na rzecz konkurencyjności i innowacji.

9 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 9 jednostki sektora finansów publicznych) oraz agencje rozwoju regionalnego (w większości spółki akcyjne z większościowym udziałem władz samorządowych). Instrumenty inżynierii finansowej regulacje na poziomie Wspólnoty Zgodnie z art. 44 Rozporządzenia 1083/2006, w ramach programów operacyjnych fundusze strukturalne mogą finansować wkłady wnoszone do: instrumentów inżynierii finansowej (financial engineering instruments) dla przedsiębiorstw (przede wszystkim małych i średnich), takich jak fundusze podwyższonego ryzyka (venture capital funds), fundusze gwarancyjne i fundusze pożyczkowe; funduszy rozwoju obszarów miejskich (urban development funds - UDF) oraz funduszy oferujących zwrotne finansowanie projektów w zakresie efektywności energetycznej i wykorzystania energii odnawialnej w budynkach. 7 Formalnie zatem instrumentami inżynierii finansowej są fundusze, oferujące trzy podstawowe instrumenty zwrotne: pożyczki (w tym mikrokredyty); poręczenia (w tym reporęczenia) oraz wejścia kapitałowe (equity). Przywołany przepis nie wyklucza innych form wspierania beneficjentów ostatecznych, które mogłyby być uznane za instrumenty inżynierii finansowej. W przypadku efektywności energetycznej przepis mówi o innych systemach zachęt, a w przypadku wsparcia małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP) użyte zostało określenie takie jak. Potwierdzeniem, iż trzy wymienione typy instrumentów nie stanowią listy zamkniętej, jest planowane finansowanie w ramach inicjatywy JEREMIE wsparcia kapitałowego typu mezzanine (tj. np. pożyczka z prawem do udziału w zyskach). Ogólną podstawą formalną dla programowania i wykorzystywania instrumentów inżynierii finansowej są rozporządzenia 1083/2006 (art. 44) i 1828/ (Sekcja 8 Instrumenty inżynierii finansowej: art ). Dla każdego z ww. obszarów na poziomie Wspólnoty odrębne zasady wdrażania zostały określone np. w notach COCOF (Committee of the Coordination of Funds). Przepisy wspólnotowe wskazują na dwa podstawowe schematy tworzenia instrumentów inżynierii finansowej w ramach programów operacyjnych. Pierwszy schemat zakłada bezpośrednie wniesienie wkładu do instrumentu inżynierii finansowej (funduszu), który w ramach prowadzonej działalności udostępnia środki beneficjentom ostatecznym (np. przedsiębiorstwom, czy inwestorom realizującym projekty miejskie). Co istotne, w tym modelu 7 Ten obszar działania instrumentów inżynierii finansowej został dodany w 2010 r. po zmianie rozporządzenia 1083/2006; ta nowa możliwość nie została dotychczas w Polsce wykorzystana. 8 Rozporządzenie KE (WE) nr 1828/2006 z dnia 8 grudnia 2006 r. ustanawiające szczegółowe zasady wykonania rozporządzenia Rady (WE) nr 1083/2006.

10 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 10 kryteria wyboru pośredników finansowych, tj. instytucji uczestniczących w dystrybucji zwrotnych instrumentów finansowych do beneficjentów ostatecznych, podlegają zatwierdzeniu przez komitet monitorujący programu operacyjnego. W Polsce ten schemat został zastosowany przez większość instytucji zarządzających (IZ) regionalnymi programami operacyjnymi (RPO), które udostępniły środki publiczne funkcjonującym funduszom pożyczkowym i poręczeniowym. Trzeba podkreślić, iż - inaczej niż w przypadku Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw, (SPO WKP) - fundusze te nie zostały dokapitalizowane - w przyszłości IZ mają podjąć decyzje o dalszym wykorzystaniu środków RPO. 9 Drugi schemat zakłada powołanie przez państwo członkowskie lub instytucję zarządzającą funduszu powierniczego (holding fund - HF), tj. funduszu ustanowionego w celu inwestowania w instrumenty inżynierii finansowej. Zadania funduszu powierniczego pełnić może: podmiot, któremu udzielono zamówienia zgodnie z obowiązującym prawem zamówień publicznych ; Europejski Bank Inwestycyjny (EBI) lub Europejski Fundusz Inwestycyjny (EFI) w tym przypadku instytucja zarządzająca nie musi porównywać ofert innych instytucji, ograniczając się do negocjacji warunków umowy z EBI lub EFI; instytucja finansowa wybrana bez postępowania przetargowego, o ile jest to zgodne z prawem krajowym i z Traktatem. 10 Co istotne z punktu widzenia instytucji zarządzających, fundusze powiernicze nie podlegają audytowi zgodności określonemu w art. 71 Rozporządzenia 1083/2006 (tzn. m.in. nie są badane ich procedury wewnętrzne). Zgodnie z art. 44 ust 3 rozporządzenia 1828/2006, instrumenty inżynierii finansowej (w tym fundusze powiernicze) są powoływane jako niezależna osoba prawna, lub jako wydzielona jednostka finansowa w ramach instytucji finansowej. Inwestycje zwrotne są odróżniane od niezwrotnego wsparcia (non-repayable assistance). Według Komisji subsydiowanie odsetek od kredytów (interest subsidy schemes) może być uważane za instrument inżynierii finansowej jedynie wtedy, jeśli ujęte jest w jednym pakiecie finansowym z pożyczką finansowaną z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR). Ponieważ subsydiowanie odsetek od kredytów jest podobne do dotacji (środki nie są zwracane, mechanizm nie przewiduje 9 Zastosowany schemat jest zatem bliski inicjatywie JEREMIE, gdzie również instytucje zarządzające mają zdecydować o przeznaczeniu środków po ich jednokrotnym wykorzystaniu. 10 W Polsce ten model został zastosowany w przypadku działania 3.2 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (POIG) beneficjentem projektu indywidualnego Wspieranie funduszy kapitału podwyższonego ryzyka, jest Krajowy Fundusz Kapitałowy S.A.; w tym przypadku pełniący de facto funkcję funduszu powierniczego.

11 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 11 podziału ryzyk) powinny być traktowane jako dotacje. 11 Przez analogię wydatek EFRR polegający na umorzeniu części kredytu udzielonego ostatecznemu beneficjentowi (vide premia technologiczna finansowana w ramach działania 4.3 POIG), również uznawany jest za dotację. Inicjatywa JEREMIE pierwsze wnioski z wdrażania w Polsce Inicjatywa JEREMIE stanowi wspólne przedsięwzięcie KE i EBI, mające na celu ułatwienie dostępu MŚP do finansowania poprzez oferowanie im instrumentów inżynierii finansowej. Zgodnie z założeniami KE, dzięki tym instrumentom możliwe będzie uruchomienie dodatkowych źródeł finansowania MŚP, poprzez przejęcie przez fundusz powierniczy JEREMIE części ryzyka, którego instytucje finansowe nie byłyby skłonne ponieść w normalnych warunkach. Środki pieniężne w ramach JEREMIE mają być ponownie inwestowane w instrumenty inżynierii finansowej i udostępniane MŚP. Podstawę formalną dla projektów JEREMIE realizowanych w Polsce stanowią: rozporządzenia (w tym 1083/2006 i 1828/2006) oraz właściwe Regionalne Programy Operacyjne na lata (wraz z uszczegółowieniami), Umowy o finansowanie zawierane pomiędzy instytucjami zarządzającymi RPO a HF na realizację projektu w ramach danego RPO oraz szereg ustaw i rozporządzeń krajowych. 12 Warto podkreślić, że nazwa JEREMIE (podobnie jak JESSICA) nie pojawia się w rozporządzaniach wspólnotowych. W Polsce inicjatywa JEREMIE realizowana jest przez instytucje zarządzające RPO, za pomocą regionalnych Funduszy Powierniczych JEREMIE. Po przeprowadzeniu postępowania określonego w art. 44 rozporządzenia 1083/2006, instytucje zarządzające RPO powierzyły BGK rolę Menadżera Funduszu Powierniczego JEREMIE w pięciu województwach (wielkopolskie, zachodniopomorskie, łódzkie, dolnośląskie, pomorskie) BGK zarządza łączną kwotą 1663,05 mln zł. W grudniu 2010 r. w województwie kujawsko-pomorskim IZ powierzyła rolę Menadżera Funduszu Powierniczego JEREMIE Kujawsko-Pomorskiemu Funduszowi Pożyczkowemu sp. z o.o. Podobnie jak miało to miejsce w przypadku BGK, ten menadżer został wyłoniony zgodnie z art. 44 rozporządzenia 1083/2006. W ramach Inicjatywy JEREMIE oferowane są lub będą następujące produkty finansowe: reporęczenie dla funduszy poręczeniowych, pożyczka globalna dla funduszy pożyczkowych, poręczenie portfelowe, 11 Tak: Draft Guidance Note on Financial Engineering on Financial Engineering Instruments under Article 44 of Council Regulation (EC) 1083/2006 (Revised Version 10/12/2010, pkt i Schemat JEREMIE został także zastosowany w Programie Operacyjnym Rozwój Polski Wschodniej, w ramach umowy zawartej z Instytucją Pośredniczącą (Polską Agencją Rozwoju Przedsiębiorczości) BGK oferuje reporęczenia.

12 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 12 linia finansowa dla banków, wsparcie kapitałowe funduszy transferu technologii, wsparcie kapitałowe typu mezzanine (tj. np pożyczka z prawem do udziału w zyskach). Dla każdego z 5 regionów menadżer HF (BGK) przygotował indywidualną strategię inwestycyjną, na podstawie której dokonywany jest podział środków pomiędzy wskazane powyżej produkty finansowe. Alokacje na poszczególne produkty, terminy ogłaszania konkursów oraz dobór samych produktów finansowych uzależnione są od specyfiki regionu. Jednym z kluczowych aspektów efektywności każdego systemu wspierania MŚP jest czas niezbędny dla jego uruchomienia (rozumianego jako dostarczenie finansowania do przedsiębiorstwa). W tabeli poniżej zaprezentowano harmonogram uruchamiania Inicjatywy JEREMIE dla regionów, gdzie rolę menadżera HF pełni BGK. Rozpoczęcie przez IZ RPO prac nad wdrożeniem Inicjatywy w Polsce Termin Lipiec 2007 Negocjacje z EFI (ostatecznie zerwane przez IZ) Lipiec 2008 I kwartał 2009 Opracowanie przez IZ dokumentacji wyboru HF IV kw. 2008/I kw Ogłoszenie postępowań na wybór Menadżera I - II kw r. Zawarcie 5 umów o finansowanie Projektów oraz rozpoczęcie ich realizacji Ogłoszenie przez HF pierwszych konkursów na wybór Pośredników Finansowych Udostępnienie przez Pośredników Finansowych pierwszych środków MŚP III kw r. I - II kw r. III kwartał 2010 r. W systemie wdrażania Inicjatywy JEREMIE funkcjonują trzy rodzaje umów: Umowa o finansowanie: instytucja zarządzająca RPO menadżer funduszu powierniczego Umowa Operacyjna I Stopnia: menadżer funduszu powierniczego Pośrednik Finansowy (PF) Umowa Operacyjna II stopnia: Pośrednik Finansowy MŚP. Do końca 2010 r. BGK (działający jako HF) zawarł umowy z 22 Pośrednikami Finansowymi (kolejnych 8 umów jest w trakcie negocjacji). Podstawowe obowiązki oraz podział kompetencji uczestników systemu został zaprezentowany w poniższej tabeli: Instytucja Zarządzająca (IZ) zatwierdzanie (na wniosek Menadżera) zmian lub aktualizacji: Menadżer HF przygotowanie, realizacja i aktualizacja strategii Pośrednik Finansowy przygotowanie, realizacja i aktualizacja MŚP / beneficjent ostateczny realizacja Operacji II Stopnia (projektów)

13 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 13 strategii inwestycyjnych, warunków konkursowych, treści Umów operacyjnych I Stopnia sprawozdawczość do KE przeprowadzanie kontroli i audytu Menadżera inwestycyjnej przygotowanie warunków konkursowych przeprowadzanie konkursów oraz wybór PF negocjowanie i zawieranie Umów Operacyjnych z PF zarządzanie portfelem wkładów z FP w Operacje (projekty) oraz saldem niewypłaconych środków PF monitorowanie wyników osiąganych przez PF i stosowane przez nich instrumenty kontrola działalności PF i MŚP sprawozdawczość do IZ prowadzenie działań informacyjnopromocyjnych biznes planu wybór MŚP do wsparcia w ramach realizowanej Operacji monitoring, kontrola MŚP prowadzenie działań informacyjnopromocyjnych, sprawozdawczość do Menadżera sprawozdawczość do PF Jednym z kluczowych elementów Inicjatywy JEREMIE jest sposób wyjścia z inwestycji (funduszu), tj. strategia wyjścia. BGK, działając jako menadżer HF, określił moment wstępnego rozliczenia środków projektów na przełom lat 2015/ po tym terminie zostanie dokonane wstępne rozliczenie wsparcia udzielonego w postaci pożyczek, poręczeń oraz instrumentów kapitałowych. Zgodnie z zapisami umów o finansowanie, IZ ma po zakończeniu Projektu (termin jest różny dla różnych województw najpóźniej do 31 grudnia 2015 r.) przejąć od BGK prawa do dysponowania środkami Funduszu Powierniczego JEREMIE. 13 W trakcie negocjacji instytucji zarządzających RPO z BGK ustalono zasady i poziom refundacji kosztów zarządzania funduszem powierniczym JEREMIE. Poziom kosztów zarządzania był indywidualnie ustalany dla 13 W najbliższym czasie planowane jest doprecyzowanie warunków przekazania lub kontynuowania (przez BGK) zadań menadżera.

14 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 14 każdego z pięciu regionów (limit kosztów zarządzania określa rozporządzenie 1828/2006). W ramach uruchamianych konkursów HF (BGK) w każdym z pięciu regionów, działając w oparciu o przepisy rozporządzenia 1828/2006, opracował system zachęt dla Pośredników Finansowych, uzależnionych od tempa wykorzystania środków. Na poziomie instytucja zarządzająca menadżer funduszu powierniczego nie występuje pomoc publiczna, brak jest bowiem przysporzenia po stronie menadżera, który jedynie transferuje środki. Na poziomie menadżer HF Pośrednik Finansowy pomoc publiczna również nie występuje, o ile spełniony zostanie warunek braku przysporzenia po stronie PF (jedyną dopuszczalną formą wynagrodzenia pośrednika finansowego jest system zachęt oraz możliwość refundacji kosztów zarządzania). Co do zasady wsparcie dla MŚP udzielane jest na warunkach rynkowych (w przypadku produktów pożyczkowych zgodnie z zasadami określonymi przez KE) 14 lub w ramach pomocy de minimis (ograniczenie do kwoty 200 tys. w okresie 3 lat obrotowych). Pierwszy etap wdrażania Inicjatywy JEREMIE uwidocznił bariery formalne, z których najważniejszą jest dotacyjne podejście do tego mechanizmu. Dotacyjne podejście przejawia się między innymi: Traktowaniem podmiotu, który pozyskał pożyczkę lub poręczenie jako beneficjenta i tym samym przypisanie mu zadań i obowiązków analogicznych jak dla beneficjentów dotacji. Zbyt restrykcyjnym podejściem do możliwości finansowania projektu z dwóch źródeł. W przypadku finansowania projektu przy wykorzystaniu instrumentów zwrotnych nie ma możliwości, by doszło do podwójnego finansowania. Dlatego wydaje się uzasadnione, by finansowanie projektu z różnych źródeł było możliwe, o ile wydatki zostały prawidłowo i jasno rozdzielone (np. poprzez odpowiedni opis dokumentów księgowych). Problemem jest także udzielanie pomocy publicznej. Obecny stan prawny (brak odpowiednich przepisów) uniemożliwia udzielanie pomocy de minimis przez Pośredników Finansowych innych, niż fundusze pożyczkowe i poręczeniowe (tj. np. przez banki). 14 Komunikat Komisji Europejskiej w sprawie zmiany metody ustalania stóp referencyjnych i dyskontowych (Dz. Urz. UE C 14 z r., w przypadku produktów gwarancyjnych - na warunkach określonych w Obwieszczeniu Komisji w sprawie zastosowania art. 87 i 88 Traktatu WE do pomocy państwa w formie gwarancji (Dz. Urz. UE C 155 z r.).

15 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 15 Inicjatywa JESSICA pierwsze wnioski JESSICA to inicjatywa KE wdrażana przy współpracy EBI i Bankiem Rozwoju Rady Europy. Inicjatywa ma stanowić uzupełnienie tradycyjnego schematu wykorzystania środków strukturalnych (dotacji) i umożliwić krajom członkowskim zainwestowanie części środków w ramach zwrotnych instrumentów inwestujących w projekty ujęte w zintegrowanych planach na rzecz zrównoważonego rozwoju obszarów miejskich. Zgodnie z założeniami, Inicjatywa JESSICA miała, między innymi: stworzyć możliwość wykorzystania dźwigni finansowej i zwiększyć zaangażowanie innych, niż UE środków publicznych i kapitałów sektora prywatnego we wsparcie rozwoju obszarów miejskich; przyśpieszyć wydatkowanie środków europejskich (płatnością podlegającą certyfikacji jest już kwota wypłacona przez IZ do HF lub UDF); zapewnić długoterminowe, trwałe wsparcie procesów przekształceń obszarów miejskich; zapewnić w procesie rozwoju miast wiedzę ekspercką (z zakresu finansów, zarządzania funduszami i inwestycjami) specjalistycznych instytucji finansowych. W ramach Inicjatywy JESSICA finansowane są inwestycje, które zapewniają korzystne efekty społeczne - dzięki inicjatywie możliwe powinno być wsparcie projektów rewitalizacyjnych, które dotychczas mogły napotkać problemy w pozyskaniu finansowania na warunkach rynkowych. Projekty rewitalizacyjne napotykają barierę w finansowaniu, przede wszystkim z uwagi na ich relatywnie niską rentowność (głównie poprzez udział komponentu społecznego wpływającego ujemnie na stopę zwrotu z inwestycji) i brak przez to możliwości wygenerowania nadwyżki finansowej, wystarczającej na spłatę pożyczki udzielonej na warunkach rynkowych. Jak było już wspomniane, fundusze rozwoju obszarów miejskich (UDF) mogą być wybierane bezpośrednio przez instytucję zarządzającą, lub za pośrednictwem funduszu powierniczego. Fundusze powiernicze: mają stanowić elastyczne narzędzie umożliwiające zróżnicowanie inwestycji przez wybór kilku UDF z różnymi celami inwestycyjnymi; mają ułatwiać realizację strategii inwestycyjnej uzgodnionej wcześniej z IZ; mają lepiej zarządzać powierzonymi środkami JESSICA Holding Funds Handbook, EIB, 2010.

16 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 16 W Polsce decyzję o przystąpieniu do Inicjatywy JESSICA podjęły dotychczas cztery województwa, powierzając jednocześnie EBI pełnienie roli HF: wielkopolskie (łączna alokacja 66,6 mln euro); w wyniku przeprowadzonego przez EBI konkursu został utworzony jeden UDF (w październiku 2010 r. UDF działający w BGK uruchomił otwarty nabór wniosków o preferencyjne pożyczki na finansowanie miejskich projektów rewitalizacyjnych); zachodniopomorskie (30,1 mln euro); w wyniku konkursu zostały wybrane dwa UDF (konsorcja banków z agencjami rozwoju regionalnego); śląskie (60 mln euro); konkurs na wybór UDF ma zostać ogłoszony w I lub II kwartale 2011 r., pomorskie (56,8 mln euro); konkurs na wybór UDF planowany na II kwartał br. Władze kolejnych województw (lubelskiego, łódzkiego i mazowieckiego) rozważają powierzenie EBI roli menadżera funduszu powierniczego. Dla oceny modelu wdrażania inicjatywy JESSICA w opcji z funduszem powierniczym niezbędne jest wzięcie pod uwagę czasu niezbędnego dla finalnego dostarczenia kapitału inwestorom. Proces zawierania umów IZ EBI i EBI UDF w przypadku województwa wielkopolskiego przebiegał następująco: październik 2008 r. - podpisanie Memorandum of Understanding pomiędzy Zarządem Województwa a EBI; kwiecień 2009 r. - podpisanie pomiędzy Zarządem Województwa a EBI umowy o finansowaniu Funduszu Powierniczego JESSICA; wrzesień 2009 r. - opracowanie przez IZ RPO Wytycznych w zakresie opracowania programów umożliwiających ubieganie się o wsparcie w ramach Inicjatywy JESSICA; luty/marzec 2010 r. - przyjęcie przez Radę Inwestycyjną kryteriów wyboru oraz warunków konkursowych dla UDF; marzec 2010 r. - ogłoszenie przez EBI konkursu na wybór UDF; lipiec wrzesień 2010 r. - negocjacje pomiędzy EBI a potencjalnym UDF (BGK) w sprawie zapisów umowy operacyjnej; koniec września 2010 r. - podpisanie umowy operacyjnej EBI-UDF; koniec października 2010 r. - rozpoczęcie przez UDF naboru wniosków o pożyczki w ramach inicjatywy; koniec grudnia 2010 r. - wpływ pierwszych wniosków od inwestorów; luty 2011 r. decyzja o finansowaniu pierwszego projektu miejskiego.

17 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 17 Jak widać, cały proces od momentu podpisania umowy IZ EBI do rozpoczęcia naboru trwał 2 lata. Jak się wydaje tak długi okres przygotowawczy był spowodowany przede wszystkim różnymi porządkami prawnymi, w których funkcjonują instytucja zarządzająca i EBI oraz wątpliwościami interpretacyjnymi dotyczącymi odpowiednich przepisów rozporządzeń 1083/206 i 1828/2006. Podobnie jak w przypadku Inicjatywy JEREMIE, w systemie wdrażania Inicjatywy JESSICA funkcjonują trzy rodzaje umów: Umowa o finansowanie: instytucja zarządzająca RPO menadżer funduszu powierniczego Umowa Operacyjna: menadżer funduszu powierniczego (EBI) instytucja zarządzającą funduszem rozwoju obszarów miejskich Umowa inwestycyjna: UDF Inwestor (beneficjent ostateczny). Podstawowe obowiązki oraz podział kompetencji narzucony na wszystkich uczestników inicjatywy (w wariancie z HF) został zaprezentowany w poniższej tabeli: Instytucja Zarządzająca Decyzja o powierzeniu EBI roli HF Negocjowanie i zawieranie umowy z HF Monitorowanie działań i zadań realizowanych przez HF i UDF Sprawozdawczość do KE HF Przygotowywanie warunków konkursowych na wybór UDF Ocena i wybór instytucji ubiegających się o rolę UDF, przede wszystkim na podstawie przedstawionych biznesplanów Negocjowanie i zawieranie umów operacyjnych z UDF Monitorowanie polityki inwestycyjnej realizowanej przez UDF Zarządzanie wolnym portfelem środków przekazanych przez IZ Sprawozdawczość na rzecz IZ Prowadzenie działań informacyjnopromocyjnych UDF Przygotowanie warunków oraz procedury wyboru projektów inwestycyjnych Ocena i wybór projektów kwalifikujących się do wsparcia Negocjowanie i zawieranie umów z inwestorami Monitorowanie realizacji oraz rozliczenie inwestycji Zarządzanie ryzykiem Zarządzanie wolnym portfelem środków przekazanych przez HF Sprawozdawczość na rzecz HF i IZ Prowadzenie działań informacyjnopromocyjnych Doradztwo na rzecz inwestorów beneficjent ostateczny Realizacja inwestycji zgodnie z zapisami umowy inwestycyjnej Utrzymanie inwestycji przynajmniej przez okres trwałości, o ile umowa inwestycyjna nie wskazuje dłuższego okresu Sprawozdawczość na rzecz UDF

18 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 18 Limit wynagrodzenia menadżera funduszu powierniczego HF określony został w rozporządzeniu 1828/2006. Zasady i wysokości wynagrodzenia EBI, działającego jako HF, nie są upubliczniane (określają je umowy zawierane pomiędzy IZ a EBI). W ramach umów operacyjnych zawieranych z HF, UDF mogą otrzymywać opłatę za zarządzanie, która powinna pokrywać wszystkie koszty. Limit opłaty określa art. 43 rozporządzenia 1828/2006. Opłata ta może być modyfikowana na podstawie efektów osiąganych przez UDF. W ramach zachęty do osiągania lepszych wyników, UDF mogą otrzymywać tzw. premię za efektywność, uzależnioną od tempa inwestowania środków. Zgodnie z art. 44 rozporządzenia 1083/2006, fundusze strukturalne mogą finansować wydatki na rzecz rozwoju obszarów miejskich, czyli funduszy inwestujących w partnerstwa publiczno-prywatne i inne projekty ujęte w zintegrowanym planie na rzecz trwałego rozwoju obszarów miejskich. Na poziomie rozporządzeń nie został określony szczegółowy zakres tych planów. Zintegrowane plany rozwoju obszarów miejskich powinny, m.in.: określać obszar docelowy, w zależności od charakteru i celów programu, określać wymagania dla zapewnienia efektywnego wykorzystania zasobów, przedstawiać jasno określony harmonogram i podział obowiązków, w tym podmiotów prywatnych 16. Ogólne wytyczne dotyczące tworzenia lokalnych programów rewitalizacji zawarte zostały w wytycznych Ministra Rozwoju Regionalnego z sierpnia 2009 r. (wytyczne te dotyczyły programowania działań w zakresie mieszkalnictwa). Legalną definicję programu rewitalizacji określa natomiast Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z 9 czerwca 2010 r. w sprawie udzielania pomocy na rewitalizację w ramach regionalnych programów operacyjnych. 17 Należy podkreślić, że programy rewitalizacji były przyjmowane przez władze miast po 2004 r., głównie z powodu wymogów wsparcia określonych dla działania 3.3. Zdegradowane obszary miejskie, powojskowe i poprzemysłowe Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. 16 JESSICA UDF Typologies and Governance Structures In the context of JESSICA implementation, EIB, Zgodnie z tym rozporządzeniem przez program rewitalizacji należy rozumieć wieloletni program działań o charakterze gospodarczym lub społecznym dotyczący gospodarki przestrzennej i urządzeń technicznych, zmierzających do wyprowadzenia danego obszaru zdegradowanego z sytuacji kryzysowej oraz stworzenia warunków do jego dalszego rozwoju, realizowany przez różne podmioty, zgodnie z określonym harmonogramem czasowym i finansowany z różnych źródeł, opracowany, przyjęty i koordynowany przez gminę : Rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego z dnia 9 czerwca 2010 r. w sprawie udzielania pomocy na rewitalizację w ramach regionalnych programów operacyjnych. Dz.U nr 117 poz. 787.

19 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 19 W przypadku większości województw, które zdecydowały się na wykorzystanie Inicjatywy JESSICA, wytyczne dla tworzenia programów rewitalizacji zostały zaktualizowane w 2010 roku. Pierwszy etap wdrażania Inicjatywy JESSICA uwidocznił kilka podstawowych problemów w efektywnym wspieraniu zintegrowanych programów rewitalizacji miast w Polsce. Najpoważniejsze problemy zostały omówione poniżej. Zgodnie z założeniami inicjatywy, projekty miejskie mogłyby być finansowane przy wykorzystaniu trzech instrumentów: pożyczek, poręczeń i wejść kapitałowych. Ponieważ w ramach JESSICA co do zasady powinny być finansowane projekty inwestycyjne zlokalizowane na terenach zdegradowanych, od początku zakładano, że oferowane inwestorom produkty finansowe będą udzielane na warunkach korzystniejszych niż rynkowe co oznaczać będzie występowanie pomocy publicznej. Niestety, na etapie prac nad założeniami nowego systemu finansowania rewitalizacji miast nie została na poziomie Wspólnoty stworzona jasna podstawa prawna dla przygotowania i ewentualnej notyfikacji programu pomocowego. Próby wypracowania akceptowalnego przez Dyrekcję Generalną ds. Konkurencyjności programu pomocowego trwają od wiosny 2009 r. MRR, po konsultacjach z zainteresowanymi urzędami marszałkowskimi opracowało i przedstawiło KE na jesieni 2009 r. koncepcję polegającą na obliczaniu pomocy publicznej na podstawie godziwej stopy zwrotu (fair rate of return). Po krytycznej ocenie tej koncepcji ze strony KE, w 2010 r. MRR zdecydowało o przygotowaniu rozwiązania umożliwiającego udzielanie przez UDF pomocy publicznej w ramach regionalnej pomocy inwestycyjnej. Odpowiednie rozporządzenie Ministra Rozwoju Regionalnego weszło w życie 30 grudnia 2010 r. Na podstawie tego rozporządzenia UDF mogą udzielać pomocy publicznej w formie preferencyjnych pożyczek (pokrywających do 75% kwalifikowanych wydatków inwestycji) oraz poręczeń (do 80% pozostającego do spłaty zobowiązania). Wspomniane rozporządzenie MRR nie stwarza podstaw do udzielania pomocy w formie wejść kapitałowych, dlatego też trwają prace nad drugim rozporządzeniem pomocowym. MRR planuje, że określenie wielkości pomocy publicznej oparte będzie tym razem na ocenie niezależnego eksperta. Projekt tego rozporządzenia ma być przesłany do notyfikacji KE w połowie br. Oznacza to w praktyce, iż przynajmniej do końca 2011 r., nie będzie podstaw do udzielania pomocy w formie innej, niż pożyczka i poręczenie. Należy podkreślić, iż problem braku jasnych podstaw do opracowania programu pomocowego dotyczy wszystkich zainteresowanych państw członkowskich i regionów dotychczas KE nie notyfikowała żadnego programu pomocowego dotyczącego wsparcia udzielanego w ramach JESSICA (najbardziej zaawansowane w procesie notyfikacji programów pomocowych są Wielka Brytania i hiszpański region Andaluzja).

20 Pozadotacyjne instrumenty finansowe w polityce spójno ci po 2013 roku 20 Jak było to wspomniane, dotychczas nabór wniosków w ramach JESSICA został otwarty jedynie w Wielkopolsce. Zainteresowani inwestorzy wiedzieli już od 2007 r., że miejskie projekty rewitalizacyjne będą finansowane nie w formie dotacji, a instrumentów zwrotnych. Mimo tej wiedzy i intensywnej akcji informacyjno-promocyjnej prowadzonej przez wybrany UDF od momentu zawarcia umowy z EBI (29 września 2010 r.), do końca stycznia br. inwestorzy złożyli jedynie 5 wniosków: 4 projekty przedstawili prywatni inwestorzy (w tym towarzystwo budownictwa społecznego), a jeden - spółka komunalna. W najbliższym czasie zostaną złożone kolejne wnioski wszystko wskazuje jednak, że zdecydowanie będą wśród nich dominować projekty inwestorów prywatnych. Wydaje się, że niższe, niż oczekiwano, zainteresowanie samorządów lokalnych (miast) i ich spółek preferencyjnymi pożyczkami oferowanymi w ramach JESSICA wynika z trzech podstawowych powodów: braku odpowiedniego przygotowania projektów rewitalizacyjnych generujących dochód; praktyka pokazała, że znaczna część projektów przedstawianych wcześniej przez samorządy jest na bardzo wstępnym etapie przygotowań i/lub nie miałaby szans na spłacenie pożyczki, osiągania przez część samorządów dopuszczalnych limitów zadłużenia określonych przez ustawę o finansach publicznych, braku gotowych projektów w formule partnerstwa publicznoprywatnego. Zgłaszane dotychczas projekty spełniają wymogi formalne (objęcie lokalnymi programami rewitalizacji, rentowność projektów, udział czynnika społecznego itp.), mają jednak charakter punktowy, nie stanowią spójnej zintegrowanej odpowiedzi na problemy zdefiniowane przez władze lokalne. W tej sytuacji niezbędne wydaje się wzmocnienie umiejętności władz lokalnych w zakresie planowania strategicznego oraz współpracy z inwestorami prywatnymi. Problemem jest także kwestia trwałości projektu. Jeśli inwestor, który w ramach programu rewitalizacji zmienił przeznaczenie obiektu i jest gotów go zbyć (a w konsekwencji szybciej spłacić pożyczkę i umożliwić realizację kolejnego projektu), podlega tym samym ograniczeniom, co beneficjent dotacji.