Program prac konserwatorskich dla. - Mauzoleum Austriackiego. - Pomnika Legionistów

Transkrypt

1 Cmentarz z I wojny światowej nr 388 Kraków-Rakowice Program prac konserwatorskich dla - Mauzoleum Austriackiego - Pomnika Legionistów Opracował : mgr Marek Sawicki Kraków, kwiecień

2 SPIS TREŚCI Karta tytułowa obiektu. s. 3 Rys historyczny i opis s. 4 Stan zachowania - Mauzoleum... s. 7 Stan zachowania Pomnik Legionowy s. 19 Wnioski i założenia konserwatorskie s. 27 Proponowane postępowanie konserwatorskie s. 27 2

3 KARTA TYTUŁOWA OBIEKTU. Nazwa obiektu : Cmentarz wojenny nr 388 Kraków-Rakowice Lokalizacja : Kraków, Cmentarz Rakowicki dz. nr 162, obr. 7 Czas powstania: Autor: Wpis do rejestru zabytków: A-584 Właściciel: Gmina Miasta Krakowa Opracowanie programu prac konserwatorskich Marek Sawicki, ul. Studencka 7a/6, Kraków. tel. (0-12) e- mail: konsaw@poczta.onet.pl 3

4 OPIS I RYS HISTORYCZNY Kwatera, złożona z pasów 50, 50a, 50b, 51, 52, pasów kwater V, XI, XV, XIX i południowego rzędu kwatery XXIII, o długości ok. 300 m i szerokości do 20 m, zaprojektowana została na kształt alei o zaakcentowanej osi środkowej, której perspektywę od zachodu zamyka pomnik mauzoleum uczestników I wojny światowej, od północy część wojskową cmentarza wydziela szereg otynkowanych filarów ceglano - betonowych oraz żywopłot cisowy, od południa mur cmentarny z tablicami epitafijnymi. Od wschodu perspektywę alei zamyka rodzaj bramy wejściowej z ceglanych tynkowanych słupów i muru. Zlokalizowane są tutaj po środku: zbiorowe mogiły żołnierzy tzw. groby koleżeńskie, a na brzegach kwatery - indywidualne groby oficerów monarchii austro - węgierskiej oraz jeńców armii rosyjskiej. Na grobach indywidualnych ustawione są proste nagrobki lub metalowe krzyże w 3 formach 1. unicki o dekoracyjnym ażurowym ornamencie (na grobach oficerów rosyjskich), 2. prosty z płaskowników i 3 żeliwny z datą. Groby masowe w środku kwatery pokrywa murawa, ujęta w masywne obramowania z bloków piaskowca. Na pasach kryjących masowe groby znajdują się ustawione co kilkadziesiąt metrów niewielkie pomniki stele w kształcie bramy z napisem: Poległym Cześć. W części środkowej kwatery, pod murem, ustawiony został pomnik Legionów Polskich z grupą rzeźbiarską Czwórki Legionowej, stanowiący dominantę tej części kwatery poległych, w której usytuowano groby żołnierzy Legionów Polskich. Ogrodzenie od strony północnej kwatery stanowi szereg filarów o trzonach na planie prostokąta przekrytych wieńcami i czapami. Filary w części wschodniej kwatery wzdłuż pasów kwater V, XI, XV są niskie (ok. 1,40m wysokości trzonu), filary w części zachodniej kwatery wyższe (wysokość trzonu ok. 1,90 m). Filary wykonane zostały z cegły, tynkowane, czapy betonowe. W obrębie I zespołu kwater przy murze usytuowane są dwie kamienne ławy. Kwatery ujęte są betonowe lub kamienne obramowania a alejki wyłożone asfaltem. W literaturze przedmiotu jako trzecia zespół kwater wymienione są kwatery nr 1-4 na dawnym cmentarzu wojskowym przy ul. Prandoty (O. Duda, Cmentarze I wojny światowej w Galicji Zachodniej , Warszawa 1995, s. 394). Występują tam wprawdzie krzyże z typowe dla cmentarzy wojennych z I wojny światowej z Galicji Zachodniej, jednak na podstawie materiałów archiwalnych można stwierdzić, iż cmentarz wojskowy przy ul. Prandoty został założony dopiero w 1920 r. Pierwsze pochówki należy datować na wrzesień-październik 1920 r., kiedy skończyły się miejsca w kwaterach przeznaczonych dla wojska na Cmentarzu Rakowickim. 4

5 Pomnik-Mauzoleum - główny element pierwszego zespołu kwater. Ustawiony na wysokim cokole obudowanym kamiennymi regularnymi ciosami w kształcie leżących wydłużonych prostokątów, na który prowadzą kamienne schody. Na cokole kamienna forma architektoniczna w postaci wysokiego muru z wysuniętą z lica ścianą pomnikową Mur ten poprzedzony dwoma odcinkami muru usytuowanymi prostopadle, tworząc zamkniętą z trzech stron przestrzeń, dodatkowo wydzieloną od frontu krótkimi odcinkami niskich murków. Wszystkie cztery narożniki tej kompozycji oraz ściana pomnikowa mają powierzchnie obłożona kamieniem wykończonym na gładko oraz masywne profilowane nakrywy. Całość poprzedzona kamiennym podestem, na który prowadzą kamienne schody. Tylna ściana od strony zewnętrznej tynkowana, w dolnej części posiada zakratowane okna i wejście do znajdującego się pod pomnikiem niewielkiego pomieszczenia. W lico pomnika wmurowana jest tablica z napisem: PAMIĘCI/ POLEGŁYCH/ W WOJNIE ŚWIATOWEJ/ Pomnik-mauzoleum powstał w 1918 r. Na zachowanej fotografii archiwalnej pochodzącej z okresu I wojny światowej widoczny jest pomnik oraz fragmenty kwater z drewnianymi krzyżami. 5

6 Pomnik Legionistów Pomnik żołnierzy Legionów Polskich poległych lub zmarłych z ran w latach został wzniesiony w 1927 r. w pasie 50a według projektu Wacława Boratyńskiego. Autorem rzeźby tzw. czwórki legionowej jest Jana Raszka, weteran Legionów Polskich. Odsłonięcie pomnika miało miejsce 1 listopada 1927 r. 6

7 Jest to kompozycja wbudowana w mur ogrodzeniowy. Płaska ścianę pomnika wyższą od muru flankują filarami zwieńczone kamiennymi rzeźbionymi orłami. Na powierzchni ściany wyryty jest krzyż łaciński, przed którym usytuowany jest wolnostojący dwustopniowy postument z rzeźbą legionowej czwórki. Na frontowej ścianie dolnego stopnia postumentu znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca orła wojskowego oraz napis ŻOŁNIERZOM/ LEGJONÓW POLSKICH/ Na ścianie górnego stopnia postumentu umieszczona jest tablica z napisem: Z TRUDU WASZEGO I ZNOJU/ POLSKA POWSTAŁA BY ŻYĆ. W boczne ściany postumentu wmurowane są tablice z napisami: WALCZYLI OFIARNIE/ ODDAJĄC/ ŻYCIE OJCZYŹNIE, SŁUŻYLIŚMY WIERNIE/ BOGU I OJCZYŹNIE/ Całość dopełniają kamienne kule cztery na narożnikach postumentu i dwie na narożach górnego stopnia. STAN ZACHOWANIA Mauzoleum Fot. Nr 1 Mauzoleum Austriackie pomnik widok ogólny 7

8 Architektoniczne formy kamienne składające się na całość założenia pokryte są warstwą zabrudzeń. Fot. Nr 2,3 Widoczne znaczne zabrudzenia formy kamiennej pomnika 8

9 Fot. Nr 3 Lico pomnika z tablicą upamiętniająca poległych Fot. Nr 4 Boczna ściana pomnikowa, widoczny stan zabrudzeń kamienia 9

10 Powierzchnia kamiennych ciosów w wielu miejscach łuszczy się, część z nich uległa spękaniu. Zdegradowane spoiny wykruszają się powodując rozluźnienie wątku. Fot. Nr 5,6 Stan zachowania kamiennych elementów podstawy pomnika 10

11 Fot. Nr 7,8 Widoczne złuszczenia powierzchni kamiennych ciosów pomnika 11

12 Widoczne duże powierzchnie pokryte mchem. Miejscowo widoczne zasolenia. Fot. Nr 9,10,11 Stan techniczny elementów pomnika, widoczne omszenia i zasolenia kamienia 12

13 Podest na którym usytuowane jest mauzoleum ma pozapadane i spękane kamienne płyty nawierzchni oraz miejscami uszkodzone lub zapadające się kamienne schody Fot. Nr 12,13 Na zdjęciach widoczne spękania kamiennych płyt nawierzchni podestu Mauzoleum 13

14 Fot. Nr 14,15 Stan zachowania kamiennych płyt nawierzchni podestu Mauzoleum oraz schodów 14

15 Tylna zewnętrzna ściana mauzoleum - tynkowana pokryta brudem i zaciekami. Tynk odspaja się odpadając płatami. Fot. Nr 16,17 Boczna zewnętrzna ściana pomnikowa, widoczny stan zabrudzeń kamienia 15

16 Fot Nr 18, 19 Tylna zewnętrzna ściana pomnika w części tynkowanej widoczne odspojenia 16

17 Fot. Nr Stan techniczny bocznej ściany Mauzoleum Metalowe, kute drzwi i okna znajdującego się pod Mauzoleum pomieszczenia dostępnego od tylnej (tynkowanej) są mocno skorodowane. Dwa otwory okienne zostały zamurowane - ślusarka nie zachowała się. Fot. Nr 22 Tylna ściana pomnika z wejściem do znajdującego się pod pomnikiem niewielkiego pomieszczenia 17

18 Fot. Nr 23,24 Otwory okienne i wejście do pomieszczeń znajdujących się pod Mauzoleum 18

19 Pomnik Legionistów Fot. Nr 25,26 Pomnik Legionistów widok ogólny 19

20 Powierzchnia tynków jest zabrudzona, widoczne zacieki, drobne spękania oraz przebarwienia. Nakrywy ściany pomnikowej pokryte warstwą brudu, omszałe z porowatą powierzchnią w wyniku zwietrzenia warstwy wykończeniowej. Fot. Nr 27,28 Na zdjęciach widoczne zabrudzenia powierzchni tynków 20

21 Fot. Nr 29,30 Widoczne przebarwienia w warstwie tynkowej pomnika Kamienny postument nie wykazuje ubytków i zachowany jest w dobrym stanie technicznym, jednakże na górnej powierzchni widoczny osadzony miejscami brud i omszenia, natomiast na ścianach bocznych zacieki brudu. Fot. Nr 31 Kamienny postument, widoczne zacieki i omszenia podstawy pomnika 21

22 Znajdujące się na postumencie tablice są w stanie dobrym. Tablica z płaskorzeźbionym orłem ma widoczne uzupełnienia powierzchni pochodzące z poprzedniej konserwacji. Fot. Nr 32,33 Tablica z płaskorzeźbą orła 22

23 Fot. Nr 34,35,36 Boczne tablice umieszczone na postumencie pomnika 23

24 Elementy o formach rzeźbiarskich czwórka, orły, kule są w dobrym stanie. Największe zabrudzenie występuje na figurach orłów, szczególnie na ich podstawach. Fot. Nr 37,39,39,40 Figury orłów stan zachowania form rzeźbiarskich 24

25 Wszystkie te elementy maja zwietrzałą porowata powierzchni, która ułatwia przyczepność różnego rodzaju osadom oraz penetracje wody. Fot. Nr 41,42 Rzeźba tzw. czwórka legionowa autorstwa Jana Raszki 25

26 Fot. Nr 43 Rzeźba tzw. czwórka legionowa - detal widok tylnej strony Fot. Nr 44 Postument pomnika z kamiennymi kulami 26

27 WNIOSKI I ZAŁOŻENIA KONSERWATORSKIE Oba pomniki wymagają podjęcia pełnej konserwacji technicznej i estetycznej. Po wstępnym odczyszczeniu tynków Pomnika Legionistów możliwe będzie oszacowanie w jakim zakresie wymagać będą wymiany lub miejscowego uzupełnienia poprzez nałożenie cienkiego zatarcia piaskowo-wapiennego. Prace przy Mauzoleum należy rozpocząć od skucia tynków i oczyszczeniu spoin w murze. Następnie osypujące się partie kamienia zabezpieczyć środkiem wzmacniającym. Tak przygotowany obiekt można poddać czyszczeniu metodą strumieniowo-ścierną. Przed przystąpieniem do kolejnych zabiegów konserwatorskich należy wykonać konieczne prace renowacyjne przy schodach i nawierzchni tarasu. Elementy te wymagać będą przemontowania z odpowiednim przygotowaniem podłoża. Prace te szczególnie wykonanie nowych warstw podbudowy - wykonywane będą wg zaleceń i pod nadzorem konstruktora. W ścianach wykończonych wątkiem kamiennym konieczne będzie uzupełnienie spoinowania, a w wielu miejscach jego wykucie i wykonanie od nowa. Kilka uszkodzonych ciosów wymagać będzie usunięcia zdegradowanej powierzchni kamienia poprzez skucie i wykonania nowej obróbki powierzchniowej w zdrowym kamieniu. Całość wymagać będzie hydrofobizacji. Drobne ubytki mogą zostać uzupełnione kitami odpowiednio dobranymi kolorystycznie. Elementy metalowe powinny zostać w miarę możliwości zdemontowane i poddane pracom naprawczym warunkach warsztatowych. Proponowane postępowanie konserwatorskie Elementy kamienne pomnika Legionistów i Mauzoleum. 1. Oczyszczenie wstępne (na sucho) z kurzu, mchów, wykwitów soli. 2. Odczyszczenie z nawarstwień i zabrudzeń przy użyciu agregatu CE-PE z odpowiednio dobranym materiałem czyszczącym- ścierniwem- piasek kwarcowy. 3. Demontaż kamiennych stopni i nawierzchni podestów przy Mauzoleum i wykonanie nowej podbudowy. 4. Usunięcie wszystkich cementowych zamurowań, fug, metodą mechaniczną poprzez skucie. 5. Usunięcie spoin cementowych, zasolonych, zmurszałych na znaczną głębokość. Doczyszczenie z resztek zaprawy wykona się ręcznie wąskimi dłutami kamieniarskimi. 6. Doczyszczenie powierzchni kamienia: 27

28 - zastosowanie pasty czyszczącej firmowej na bazie środków powierzchniowo czynnych opartych na fluorku amonu np. AlkutekxFassadenreiniger- Paste, firmy Remmers, - miejscowe doczyszczanie 2 % wodnym roztworem kwasu fluorowodorowego, (sposób nanoszenia pędzlem lub w okładach z kompresów), z obfitym spłukaniem wodą i neutralizacją, - ręczne doczyszczanie szczotkami mosiężnymi, nożami szewskimi. 7. Zabezpieczenie zniszczonych partii kamienia poprzez nasączenie preparatem na bazie krzemianu etylu np. FuncosilSteinfestiger 300 firmy Remmers - lokalnie przy użyciu pędzli. 8. Nasączenie kamieniarki środkiem przeciw porostom, mchom i glonom np. środkiem o nazwie firmowej FuncosilSnl Geruuchsarmfirmy Remmers nanoszonym pędzlem. 9. Uzupełnienie (metodą taszlowania) większych ubytków wątku przy użyciu tego samego rodzaju kamienia o podobnych wymiarach z użyciem zaprawy tradycyjnej, wapiennopiaskowej w stosunku 3: 1 lub firmowej fugi renowacyjnej np. Trass- Kalk- Fugensanier- Mörtelfirmy Tubag. 10. Wypełnienie wszystkich większych ubytków kamienia kitem mineralnym np. FunkosilResrauriermörtelfirmy Remmerslub firmy Atlas- Złoty Wiek barwionym w masie i nakładanym warstwowo. W miejscach większych i głębszych ubytków proponuje się kity wzmocnić zbrojeniem z drutu niekorodującego tzw. pajączki. 11. Uzupełnienie usuniętych spoin, fugą mineralną o składzie tradycyjnym 3cz. piasku drobnego (żółtego), 1 cz. wapna dołowanego, 0,5 cz. cementu portlandzkiego białego z dodatkiem pigmentów lub firmową fugą wapienno- trasową np.trass- Kalk- Fugensanier- Mörtelfirmy Tubagz odpowiednio opracowaną spoiną 12. Montaż stopni i nawierzchni podestów przy Mauzoleum. 13. Scalenie kolorystyczne kitów z użyciem spoiwa np. Funcosil La firmy Remmers pigmentami mineralnymi. 14. Impregnacja i hydrofobizacja żywicą silikonową np. SARSIL W produkcji Zakładów Chemicznych Silikony Polskie- Nowa Sarzyna. Elementy betonowe 1. Odczyszczenie powierzchni metodą strumieniowo ścierną. 2. Usunięcie z powierzchni pozostałości zaprawy cementowej. 3. Uzupełnienie ubytków formy mineralną zaprawą firmową lub tradycyjną z doborem wypełniacza w postaci kruszywa czy piasku żwirowego o odpowiedniej granulacji. 28

29 4. Wykonanie kapinosów w nakrywach pomnika. 4. Wykończenie powierzchni mineralną zaprawą firmową lub tradycyjną z doborem wypełniacza w postaci kruszywa czy piasku żwirowego o odpowiedniej granulacji Metalowa ślusarka Mauzoleum 1. Demontaż elementów. 2. Usunięcie ewentualnych pozostałości nawarstwień malarskich metodą chemiczną przy użyciu past firmowych do usuwania powłok olejnych (takich jak Skansol, Remosol, Vitaw) 3. Usunięcie produktów korozji metodą strumieniowo-ścierną (np. przy użyciu agregatu Ce-Pe). 4. Doczyszczenie powierzchni mechanicznie szczotkami drucianymi. 5. Zabezpieczenie powierzchni środkiem antykorozyjnym. 6. Pomalowanie farbą ftalową lub poliwinylową w kolorze czarnym matowym. 7. Ponowny montaży. 8. Ewentualne wykonanie rekonstrukcji dwóch okien wg zachowanego wzoru i ich montaż. Powierzchnie tynkowane 1. Skucie tynków z tylnej ściany mauzoleum oraz bocznych przejść. 2. Przegląd tynków Pomnika Legionistów i ewentualne skucie w miejscach odspojonych. 3. Dezynfekcja ścian środkiem Funcosil Snl Geruuchsarm firmy Remmers 4. Impregnacja ścian w partiach zasolonych preparatem przekształcającym sole siarczanowe w związki nierozpuszczalne Sulfatex flussig i blokującym sole Salzsperre firmy Remmers. 5. Nałożenie firmowego tynku krzemoorganicznego lub tradycyjnego wapiennopiaskowego barwionego w masie 29