Etyka personalistyczna wobec kwestii nierówności

Transkrypt

1 Etyka personalistyczna wobec kwestii nierówności W każdej społeczności ludzkiej istnieją różnice, wynikające z natury człowieka. Jeden jest zdolniejszy inny mniej zdolny, jeden rodzi się w bogatej rodzinie, kraju, inny w biednym itd. W takim sensie można stwierdzić, że pewnego rodzaju nierówności są nieodłącznym elementem życia ludzkiego. Dotyczy to nierówności związanych z kwestiami np. szans równego startu. Najprościej rzecz ujmując, można stwierdzić, że nierówność oznacza brak równości. Można o niej mówić w różnych kontekstach. Nierówność w matematyce (relacja między dwiema liczbami lub funkcjami), w sensie materialnym (nierówność jako brak gładkości, czy wypukłość lub wklęsłość w czymś), psychologicznym (brak spokoju, harmonii, zrównoważenia), jak również w sensie społecznym (brak równouprawnienia społecznego) 1. Na potrzebę niniejszego artykułu podda się analizie ostatni z wymienionych aspektów, czyli kontekst społeczny. Jest on uwarunkowany systemami politycznymi i kulturowymi, w ramach których człowiek funkcjonuje. Słownik zawęża znaczenie i definiuje nierówność jako brak równouprawnienia społecznego 2. Zatem nierówność będzie nierozerwalnie związana z pojęciem równości. Równość zaś, w omawianym aspekcie, to brak podziału społeczeństwa ze względu na płeć, rasę, pozycję społeczną 3. Płeć czy rasa są elementami niezależnymi od decyzji człowieka. W pewnym sensie również pozycja społeczna jest zdeterminowana czynnikami niezależnymi od człowieka, jednak w tym przypadku, jest możliwość jej przekroczenia, zarówno w sensie pozytywnym (człowiek biedny staje się bogaty), jak i negatywnym (człowiek bogaty staje się biedny). Jako zjawisko społeczne, nierówności są obecne w świecie niezależnie od czasów i kultury. Zawsze bowiem społeczności były zróżnicowane, byli biedni i bogaci, wolni i niewolnicy, czyli istniała hierarchia społeczna. Szczególnie od Średniowiecza zaznacza się podział na ludzi nobilitowanych, arystokrację, sferę rycerską, grupę kupiecką, rzemieślników, mieszczaństwo, chłopstwo i ludzi z <<gościńca>>. Od czasów tzw. epoki industrialnej jest mowa o ostrym rozdziale między kapitalistami i proletariatem (chociaż również i wtedy istniały inne silne grupy społeczne). W społeczeństwach informatycznych wyróżnia się ludzi biznesu, technokratów, ludzi mediów, intelektualistów, pracowników, grupy anarchizujące, grupy subkulturowe, itp. Istnieją również silne przekonania opinii publicznej o różnicach 1 Por. hasło: nierówny, Podręczny słownik języka polskiego, oprac. E. Sobol, Warszawa 1996, s Ibidem. 3 Hasło: równy, Podręczny słownik op. cit., s. 883.

2 społecznych między Zachodem i Wschodem oraz bogatą Północą i biednym Południem 4. Podobnie w różnych kulturach można znaleźć ludzi ważniejszych, mniej ważnych i nieważnych, podział na panów i służbę. W poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie czym są nierówności społeczne i czy jest możliwość ich przezwyciężenia, można odwołać się do różnych koncepcji etycznych. Jedną z nich jest personalizm. Jest to doktryna etyczna, w której wyeksponowana jest autonomiczna wartość człowieka jako osoby, uznająca osobę za naczelną kategorię poznawczą, metafizyczną i aksjologiczną 5. Personalizm może być też rozumiany szerzej jako prąd kulturowo-społeczny promujący program działań wspierających integralny rozwój osoby ludzkiej, w którym wartości ekonomiczne i techniczne są podporządkowane wartościom osobowo-duchowym 6. W koncepcji personalistycznej, człowiek stanowi kryterium oceny moralnej wartości każdego działania. Jedynie takie działanie, które uznaje wartość, czyli godność człowieka jako osoby, może być uznane jako moralnie wartościowe. Podstawą takiego podejścia jest traktowanie człowieka podmiotowo, jako bytu obdarzonego transcendentną godnością wynikającą z wolnej i rozumnej natury. Właśnie godność człowieka jest tym, co w ramach etyki personalistycznej podkreśla równość każdego człowieka, równość w godności. Godność (łac. dignitas - zasługa, wartość, zacność) jest to cnota odniesiona jedynie do człowieka 7 i wynika z jego transcendencji wobec rzeczywistości. Człowiek jako jedyny spośród żyjących istot, poznaje i jest tego świadomy jednocześnie będąc wolnym, może aktem wyboru to poznanie zinterioryzować. W myśli personalistycznej, można mówić o dwóch wymiarach ludzkiej godności: naturalnej i nadprzyrodzonej 8. Odkrycie w człowieku godności w jej wymiarze naturalnym odnosi się do rozumnej i wolnej natury człowieka. Za pomocą rozumu i doświadczenia wolności, człowiek może odkryć tę wartość, którą jest jego godność. Kiedy mowa o osobie ludzkiej, chodzi przede wszystkim o to, czym, a raczej kim człowiek jest sam w sobie. To kim człowiek jest sam w sobie, wiąże się nade wszystko z jego wnętrzem. Wszystkie uzewnętrznienia: działalność, twórczość, dzieła, wytwory tu mają swój początek i swoją przyczynę. O tę przyczynę 4 Por. Ibidem. 5 I. Dec, Personalizm, w: Powszechna encyklopedia filozofii, (red.), t.8, A. Maryniarczyk, Lublin 2007, s Ibidem. 7 Por. godność człowieka, w: Jan Paweł II Encyklopedia nauczania społecznego, (red.) A. Zwoliński, Radom 2005, s I. Dec, Godność człowieka w ujęciu kard. Karola Wojtyły i papieża Jana Pawła II w: Jan Paweł II obrońca godności człowieka. Materiały z III tygodnia kultury chrześcijańskiej w diecezji świdnickiej, Świdnica 2008, s

3 właśnie chodzi na pierwszym miejscu. Istotą tej przyczyny, jak się okazuje na podstawie skutków, jest rozumność i wolność. Umysł i wolność stanowią istotne i zarazem nieodzowne właściwości osoby. Tu także tkwi cała naturalna podstawa jej godności 9. Człowiek, jak wyżej wspomniano, jest osobą, a godność jest jej wartością. W związku z tym, nie można człowieka osoby, traktować przedmiotowo, a zawsze jedynie podmiotowo, jako podmiot istnienia i działania. Godność przysługuje człowiekowi jako potencjalność, która aktualizuje się w działaniu ze względu na moralność. Spełnianie się w działaniu wiąże się z samostanowieniem, czyli autodeterminacją siebie do działania (moralnie dobrego) zgodnie z godziwą normą 10. Godność w koncepcji personalistycznej jest dana i zadana człowiekowi. Jako wartość wywołuje powinność dążenia do jej pełnego urzeczywistnienia. Jest to bardzo ważny element ludzkiej aktywności. W ujęciu nadprzyrodzonym godność człowieka ma swoje źródło i uzasadnienie w Bogu, Stwórcy, który swój obraz odbił w duszy człowieka, objawił mu siebie, w swym Synu przyjął człowieczeństwo, by zbawić człowieka. Takie ujęcie godności wskazuje na właściwy cel wszelkich ludzkich działań. Bycie obrazem Boga wyraża się właśnie w rozumnej i wolnej naturze człowieka. Dlatego też obraz Boga to jakby pierwsza definicja człowieka, a jednocześnie wskazówka, Kogo człowiek musi szukać i w Kogo się wpatrywać, jeśli chce odnaleźć i zobaczyć siebie samego, jeśli chce dostrzec swą niezwykłość i bezcenność 11. Ta prawda powinna determinować wszelkie ludzkie działanie i pomóc zrozumieć własną godność. Godność człowieka jest jego niezniszczalną wartością i powinna być podstawą każdej sfery ludzkiego życia, w tym także, a może przede wszystkim społeczno-politycznej. Redukowanie osoby do wymiaru materialnego, podporządkowywanie go innym celom, jest zafałszowaniem jego rozumienia, a tym samym zakwestionowaniem moralnej wartości systemów politycznych i kulturowych, które u swoich podstaw zawsze wynikają z koncepcji człowieka. Z godności więc wynika wartość człowieka i dzięki niej jest on nieredukowalny do żadnej innej wartości, ale jest celem samym w sobie. Zdaniem personalistów, człowiek, którego wartością jest godność, nie tylko jest osobą, ale staje się nią, poprzez procesy zachodzące w świadomości. Człowiek jest powołany, aby 9 K. Wojtyła, Człowiek jest osobą, w: K. Wojtyła, Osoba i czyn oraz inne studia antropologiczne, Lublin 1994, s Por. godność człowieka op. cit., s A. Szostek, Wokół godności, prawdy i miłości, Lublin 1995, s

4 stawać się osobą, a więc jest to pewne zadanie wpisane w jego naturę. I to jest pierwsza prawda o człowieku, jest powołany, aby stawać się osobą. To stawanie się polega na świadomym i dobrowolnym działaniu, którego człowiek jest podmiotem i sprawcą. Mając na uwadze takie rozumienie człowieka, w etyce personalistycznej zwraca się uwagę, że nierówności społeczne są to różnice pomiędzy członkami danego społeczeństwa będące następstwem źle zagospodarowanej ludzkiej wolności 12. Wolność bowiem wynika z natury człowieka, oznacza możliwość realizowania się człowieka jako osoby, poprzez podejmowane wybory i decyzje, a przede wszystkim ponoszenie za nie odpowiedzialności. Wolność wynika więc z faktu bycia człowiekiem, nie jest ona nadana żadnym prawem, ale prawem zagwarantowana. W wymiarze społeczno-politycznym, wolność oznacza możliwość podejmowania pracy, swobodnego przemieszczania się, wolność poglądów politycznych, udziału w życiu politycznym, czy wolność sumienia i religii. W żadnym z tych aspektów nie może być ograniczeń z jakichkolwiek powodów, poza autonomicznymi decyzjami człowieka. na poziomie deklaratywnym jest to zagwarantowane prawem, także międzynarodowym, co miałoby zapewniać równość wszystkich ludzi. W praktyce jednak ta równość nie jest realizowana i bardzo często człowieka podporządkowuje się innym celom, pozbawiając go możliwości decydowania o własnej sytuacji życiowej. Tak więc nierówności społeczne powstają ponieważ ludzi jako osoby podporządkowuje się całkowicie działaniom mechanizmu ekonomiczno-społecznego. Jego konsekwencją jest to, że człowiek zostaje utożsamiony z pewnym zespołem relacji społecznych, a jednocześnie zanika pojęcie osoby jako samodzielnego podmiotu decyzji moralnych, który podejmując je tworzy nierówny porządek społeczny. Skutkiem tej błędnej koncepcji osoby jest deformacja prawa, które określa zakres wolności człowieka 13. Oznacza to, że jeśli człowiek nie będzie mógł sam decydować o swoim życiu, a jego decyzje zdeterminowane będą narzuconymi odgórnie warunkami, staje się przedmiotem pozbawionym aspektu godnościowego. Biorąc pod uwagę etykę personalistyczną, nierówności społeczne dotyczą wszystkich tych aspektów, w których różnice między członkami społeczności zdeterminowane są czynnikami ekonomicznymi i społecznymi. Najbardziej różnicuje ludzi bogactwo i bieda, a nawet nędza, które są przyczyną innych zjawisk takich jak produkcja i podział żywności, higiena, zdrowie i mieszkanie, warunki pracy, zwłaszcza kobiet i dzieci, czy inne wskaźniki 12 A. Drożdż, Nierówności społeczne, w: Jan Paweł II Encyklopedia nauczania społecznego, (red.) A. Zwoliński, Radom 2005, s Jan Paweł II, Centesimus Annus,13. 4

5 ekonomiczne i społeczne. Na płaszczyźnie kulturowej wyrazem nierówności będzie analfabetyzm, trudności czy wręcz brak możliwości zdobycia wykształcenia, niezdolność do uczestnictwa w budowie własnego narodu, różne formy wyzysku czy ucisku ekonomicznego, społecznego, politycznego, a także religijnego, czy wszelkiego rodzaju dyskryminacje 14. Wszelkie tego rodzaju nierówności wynikają z błędnej koncepcji człowieka, w której pozbawia się go jego świadomego i wolnego decydowania o sobie. Kwestia nierówności społecznych jest zjawiskiem niezwykle groźnym, gdyż w sposób bezpośredni zagraża ona jedności świata, poprzez zagrożenie jedności ludzkości 15. Przeczy to fundamentalnej prawdzie głoszonej w etyce personalistycznej o równości wszystkich ludzi w godności, wynikającej z natury. 14 Por. Jan Paweł II, Sollicitudo rei socialis, 14, Por. Ibidem, 14. 5