Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w rolnictwie polskim w 2014 roku na tle lat poprzednich

Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w rolnictwie polskim w 2014 roku na tle lat poprzednich Warszawa 2014

Opracował zespól: dr inż. Zbigniew Floriańczyk dr inź Lech Goraj dr inż. Barbara Chmielewska dr inż. Dariusz Osuch dr inż. Aldona Skarżyńska dr Bożena Nosecka mgr inż. Irena Augustyńska-Grzymek mgr inż. Piotr Czarnota mgr Łukasz Abramczuk mgr Magdalena Czułowska mgr Renata Płonka współpraca: mgr Grażyna Nachtman, mgr inż. Joanna Buks prof. dr hab. Andrzej Kowalski 2 z 55

Spis treści Synteza... 4 1. Uwagi ogólne... 7 2. Wyniki sektora rolnego w 2013 roku oraz szacunek dochodu rolniczego na rok 2014 według Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa.... 8 3. Informacja o sytuacji dochodowej gospodarstw towarowych w latach 2009-2013... 15 3.1. Uwagi metodyczne:... 15 3.2. Sytuacja dochodowa w roku 2013... 15 3.3. Podstawowe wyniki produkcyjno-ekonomiczne w regionach FADN... 21 3.4. Sytuacja dochodowa w latach 2009-2013... 22 3.5. Podsumowanie... 28 4. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych rolników... 29 5. Wyniki produkcyjno-ekonomiczne głównych działalności produkcji roślinnej i zwierzęcej w latach 2013-2014... 36 5.1. Szacunek dochodowości produkcji żywca drobiowego w roku 2014 na podstawie danych i metodyki Polskiego FADN... 48 5.2. Rynek świeżych owoców i warzyw w 2014 roku... 50 5.3. Założenia metodyczne rachunku kosztów i dochodów... 50 6. Dochody w rolnictwie w UE 3 z 55

Synteza Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa wskazują na wzrost dochodu z czynników produkcji oraz przedsiębiorcy rolnego w polskim rolnictwie w roku 2013 w porównaniu z rokiem 2012 o około 5%. Wzrost ten był efektem silniejszego wzrostu wartości produkcji rolnictwa od wzrostu zużycia pośredniego. Obserwowane w ostatnich dwóch latach rosnące koszty związane z użyciem kapitału obcego i opłatą pracy najemnej wskazują na kapitałochłonną ścieżkę wzrostu dochodów w polskim rolnictwie. W porównaniu z rolnictwem krajów członkowskich rolnictwo polskie charakteryzuje się wyższą dynamiką wzrostu dochodów, co wskazuje na zawężanie różnic w poziomie dochodów. W porównaniu z rokiem 2005 wartość dochodu w cenach stałych na pełnozatrudnionego w rolnictwie unijnym zwiększyła się o 35%, podczas gdy w rolnictwie polskim o 92%. Wykres 1 Dochód sektora rolnego 2004 2014 (ceny bieżące, mln zł) 40000 35000 30000 25000 20000 15000 * szacunek. Źródło danych: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. Wyniki gospodarstw rolnych objętych Polskim FADN wskazują, że w porównaniu z rokiem 2012 wartość dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny wzrosła o 1%, podczas gdy dochód na gospodarstwo zmalał, co jest wynikiem zmniejszania nakładów pracy członków rodziny rolnika. W tym kontekście jednym z kluczowych czynników wzrostu dochodów w rolnictwie polskim staje się chłonność pozarolniczych rynków pracy. Rozpatrując typy produkcyjne gospodarstw w 2013 roku największymi dochodami charakteryzowały się gospodarstwa specjalizujące się w chowie zwierząt ziarnożernych obejmujących gospodarstwa drobiowe (dochód na osobę ponad 2-krotnie wyższy od średniej płacy). Najgorzej pod tym względem wypadały gospodarstwa ukierunkowane na chów zwierząt trawożernych oraz gospodarstwa o mieszanej produkcji roślinnej i zwierzęcej, w których dochód w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą był niemal o połowę niższy od średniego rocznego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej. Należy zaznaczyć, że pod względem liczebnym gospodarstw mieszanych było w analizowanym zbiorze 4 z 55

Tysiące zł Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. najwięcej (prawie 50%), co dla całego analizowanego zbioru gospodarstw przełożyło się na niższą wartość dochodu na osobę (28 575 zł) w stosunku do średniej płacy netto. Wykres 2 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny rolnika i przeciętne wynagrodzenie netto w gospodarce narodowej Dochód z rodz. gosp. rol. na osobę pełnozatrudnioną rodziny i przec. roczne wynagrodzenie netto w gosp. narodowej [ ] 70 60 50 40 30 20 10 0 Razem Uprawy polowe Uprawy ogrodnicze Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta ziarnożerne Mieszane Źródło danych: Polski FADN. W ujęciu regionalnym osiągnięte dochody z gospodarstw rolnych wahały się od ok. 20 tys. zł na gospodarstwo w regionie Małopolska i Pogórze do ponad 60 tys. zł w regionie Pomorze i Mazury, co odpowiada zróżnicowanemu regionalnie potencjałowi gospodarstw rolnych. Wyniki badań budżetów gospodarstw domowych wskazują, że w latach 2012 i 2013 r. nastąpiła poprawa sytuacji dochodowej rolników względem pozostałych grup gospodarstw. Zmniejszył się dysparytet dochodów rolników w porównaniu ze średnią krajową oraz gospodarstwami pracowników zatrudnionych na stanowiskach nierobotniczych, pracujących na własny rachunek i emerytów. Jednocześnie zwiększyła się przewaga dochodów rolników nad dochodami pracowników zatrudnionych na stanowiskach robotniczych oraz rencistów. Analiza kosztów jednostkowych wskazuje na poprawę plonowania podstawowych roślin uprawnych. Nie we wszystkich przypadkach wyższe plony przełożyły się na poprawę dochodów z uwagi na niekorzystne zmiany cen jak to miało miejsce w przypadku jęczmienia. Szacunek Rachunku Ekonomicznego dla Rolnictwa wskazuje na zmniejszenie o blisko 7% dochodu rolniczego w roku 2014 w relacji do roku 2013. Jest to głównie efekt spadku cen podstawowych produktów rolnych przy wzroście wolumenu produkcji rolniczej. Szacuje się, że mimo zmniejszenia dochodu w roku 2014 wciąż jest on blisko dwukrotnie większy w porównaniu z rokiem 2005. 5 z 55

Podobnie analiza danych produkcyjnych i kosztów jednostkowych wskazuje na poprawę plonowania podstawowych roślin uprawnych, jednak z uwagi na szacowane załamanie cen należy spodziewać się zmniejszenia opłacalności produkcji rolniczej. W przypadku produkcji żywca wołowego i wieprzowego spadek cen był na tyle niekorzystny, że produkcja ta w roku 2014 stała się nieopłacalna. W przypadku gospodarstw specjalizujących się w produkcji drobiu w zależności od poziomu specjalizacji dochody na członka rodziny rolniczej w roku 2013 kształtowały się na poziomie od 32 do 222 tysięcy złotych. Z kolei przeprowadzone szacunki dla roku 2014 wskazują na zmniejszenie dochodu odpowiednio do 21 177 tysięcy złotych. Szacuje się, że w 2014 pogorszyła się opłacalność produkcji rolniczej głównie z uwagi na spadek cen produktów rolnych. 6 z 55

1. Uwagi ogólne Analiza zmian w dochodach w rolnictwie polskim została przeprowadzona z wykorzystaniem rachunków makroekonomicznych, danych rachunkowych zebranych z gospodarstw rolnych oraz badań budżetów gospodarstw domowych. Każde z wymiennych źródeł charakteryzuje się zróżnicowaną wrażliwością odzwierciedlania poszczególnych procesów gospodarczych i społecznych zachodzących w rolnictwie i na obszarach wiejskich, jak też zakresem definicji dochodu rolniczego. W konsekwencji przedstawiane wyniki mają charakter komplementarny przy analizowaniu sytuacji dochodowej w rolnictwie. Rachunki makroekonomiczne odzwierciedlają wynik działalności gospodarczej wszystkich podmiotów w zakresie produkcji rolniczej na poziomie całej gospodarki narodowej. Z kolei dane rachunkowe odzwierciedlają sumę zapisów księgowych transakcji poszczególnych gospodarstw rolnych, przede wszystkim w ujęciu wartościowym. Zapisy te odzwierciedlają realne i ewidencjonowane transakcje, które są przypisane do konkretnego podmiotu gospodarczego. Inny charakter mają informacje pochodzące z badania budżetów domowych. Zastosowana w tym wypadku metoda ankietowa powoduje, że informacje o sytuacji dochodowej są obciążone subiektywną oceną respondentów. Niemniej wszystkie wymienione źródła informacji o dochodach rolniczych są istotne z punktu widzenia monitoringu poziomu dobrobytu rolników i w połączeniu stanowią podstawę do kształtowania polityki sektorowej i społecznej. Przeprowadzona ocena sytuacji dochodowej w rolnictwie bazuje na Rachunkach Ekonomicznych dla Rolnictwa, wynikach gospodarstw rolnych objętych systemem rachunkowości rolnej Polski FADN oraz badaniu budżetów gospodarstw domowych. Zaobserwowane różnice w wynikach odzwierciedlają przed wszystkim przedstawione powyżej właściwości poszczególnych źródeł danych, jak też zróżnicowanie odziaływania zmian w otoczeniu rolnictwa na jego poszczególne frakcje. W tym sensie prezentowane wyniki pozwalają na uchwycenie różnic w odziaływaniu zmian otoczenia gospodarczego, w tym polityki rolnej, na sytuację dochodową różnych grup gospodarstw rolnych i rolników. Do szacunku rachunków makroekonomicznych wykorzystano wstępne dane o wielkości produkcji rolniczej oraz cenach. W przypadku ustalenia średniorocznych cen produktów rolnych posiłkowano się analizami rynkowymi przygotowywanymi w IERiGŻ-PIB. Kalkulacja wyników produkcyjno-ekonomicznych dla pszenicy ozimej, żyta ozimego, jęczmienia jarego, rzepaku ozimego, krów mlecznych oraz żywca wołowego i żywca wieprzowego przeprowadzona została w dwóch wariantach. Pierwszy wariant bazował na danych rzeczywistych tj. cenach zrealizowanych transakcji, podczas gdy w wariancie drugim zastosowano szacunkowe średnioroczne ceny dla produktów objętych badaniem. W przypadku szacunku dochodu gospodarstw specjalizujących się w produkcji drobiu dokonano symulacji rachunku wyników tych gospodarstw w oparciu o dane rzeczywiste takich gospodarstw objętych badaniem Polskiego FADN w 2013 roku z zastosowaniem wskaźników zmian cen z rachunków makroekonomicznych. 7 z 55

2. Wyniki sektora rolnego w 2013 roku oraz szacunek dochodu rolniczego na rok 2014 według Rachunków Ekonomicznych dla Rolnictwa. Wartość produkcji sektora rolnego według RER w roku 2013 zwiększyła się nominalnie o ponad 2% w porównaniu z rokiem 2012 i była większa o 29% w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010 (Tabela 1). Wyższa wartość produkcji była wynikiem przede wszystkim wzrostu wartości produkcji zwierzęcej i w mniejszym zakresie produkcji roślinnej oraz pozostałej produkcji i usług. Tabela 1 Wyniki ekonomiczne dla rolnictwa w Polsce w roku 2013 oraz szacunek na 2014 rok na tle lat poprzednich (ceny bieżące, mln zł) Lp. Wyszczególnienie 2008 2010 2012 2013 2014* 2012=100 2013=100 1. Produkcja sektora rolnego (A + B + C + D) 77072 97078 99247 102,2 95297 96,0 z tego: A Produkcja roślinna 34546 47245 47875 101,3 43034 89,9 B Produkcja zwierzęca 35375 43928 46034 104,8 48039 104,4 C Dopłaty do produktów 4801 3310 2361 71,3 1123 47,6 D Pozostała produkcja i usługi 2397 2595 2668 102,8 3101 104,2 2. Zużycie pośrednie 47851 59330 59784 100,8 59150 98,9 3. Wartość dodana brutto (1 2) 29221 37748 39463 104,5 36147 91,6 4. Amortyzacja 5807 6291 6487 103,1 6776 104,4 5. Wartość dodana netto (3 4) 23414 31457 32975 104,8 29372 89,1 6. Pozostałe podatki 1394 2370 2419 102,1 2209 91,3 7. Pozostałe subwencje 10601 13048 13984 107,2 14920 106,7 8. Dochód z czynników produkcji (5 6 + 7) 32621 42136 44540 105,7 42082 94,5 9. Koszty pracy najemnej 3868 3985 4395 110,3 4333 98,6 10. Czynsze dzierżawne 454 304 305 100,6 366 119,8 11. Saldo odsetek zapłaconych i uzyskanych 1168 1151 1203 104,5 1218 101,2 12. Dochód przedsiębiorcy rolnego (8 9 10 11) 27131 36696 38636 105,3 36165 93,6 13 Dopłaty i subwencje razem 15402 16358 16345 99,9 16043 98,1 14. Udział dopłat i subwencji w dochodzie 56,8 44,6 42,3 94,9 44,4 94,9 * Dane szacunkowe. Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. 8 z 55

Wśród kierunków produkcji roślinnej najsilniej, bo o około 21%, zwiększyła się wartość produkcji warzyw (w tym pomidorów o ponad 40%) oraz owoców o blisko 20% (w tym jabłek o około 50%). Równocześnie w tym samym czasie zwiększyła się wartość produkcji jęczmienia o 7%. Z kolei o blisko 15% zmniejszyła się wartość produkcji zbóż (szczególnie jęczmienia o ponad 30%) oraz okopowych korzennych na pasze i tytoniu o 18-12%. Ostatecznie wartość produkcji roślinnej w 2012 była większa w porównaniu z rokiem poprzednim o około 1%. Zaobserwowany blisko 5% wzrost wartości produkcji zwierzęcej związany był z większą o ponad 11% wartością produkcji i drobiu o 10%. W 2013 roku zwiększyła się, podobnie jak w latach ubiegłych, wartość produkcji jaj, jednak jedynie o 2% podczas gdy wartość produkcji owiec o blisko 20%. Z kolei o około 3-4% zmniejszyła się wartość produkcji bydła oraz trzody chlewnej. W roku 2013 zmniejszyła się wartość dopłat powiązanych z produktami rolniczymi o blisko 30%, co było głównie związane ze zmniejszeniem powierzchni upraw wnioskowanych o objęcie dopłatami. Niewielki wzrost wartości produkcji roślinnej w roku 2013 w porównaniu z rokiem poprzednim spowodowany był 1% wzrostem wolumenu przy stabilizacji cen tej zagregowanej gałęzi produkcji. W szczególności zwiększył się wolumen produkcji owoców (przede wszystkim jabłek), pomidorów, żyta i pszenżyta oraz rzepaku (od blisko 8 do ponad 43%). W przypadku wymienionych grup produktów, wraz ze wzrostem wolumenu odnotowano silny wzrost cen jabłek i pomidorów o 30-40%, podczas gdy spadły ceny produkcji żyta i pszenżyta oraz rzepaku (o 15 25%). W tym samym okresie silnie, o około ¼, zmniejszył się wolumen jęczmienia oraz roślin białkowych, przy czym ceny jęczmienia spadły o 8% podczas gdy roślin białkowych wzrosły o blisko 19%. Silnemu zmniejszeniu wolumenu produkcji pastewnych okopowych (o 37%) towarzyszył wzrost cen o 30%. W przypadku ziemniaków zmniejszenie wolumenu ich produkcji o 23% (w poprzednim okresie zmniejszenie o 27%) skutkowało wzrostem cen tej produkcji o blisko 37%. Zaobserwowane w 2013 roku zmiany w wolumenie produkcji roślinnej wskazują na wygasanie obserwowanego w poprzedzających okresach wzrostu wielkości produkcji roślinnej. Jest to efekt niekorzystnych warunków produkcji dla rzepaku kompensowanego wzrostem produkcji żyta i pszenżyta jak też owoców. Stabilizacja zagregowanego wskaźnika cen dla produkcji roślinnej wskazuje na przemiany w strukturze produkcji jako czynnik determinujący wzrost jej wartości. Przy czym rozwój wybranych kierunków produkcji w następstwie niekorzystnych zmian cen może skutkować silnym zmniejszeniem wartości produkcji. Większa o blisko 5% w porównaniu z rokiem poprzednim oraz o prawie 29% w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010 wartość produkcji zwierzęcej w cenach bieżących w 2013 roku to efekt zarówno wzrostu cen tej gałęzi produkcji (o ponad 3%) i zwiększenia wolumenu produkcji (o 1,5%). Wśród kierunków produkcji zwierzęcej charakteryzujących się wyraźnym zwiększeniem wolumenu produkcji znalazły się produkcja drobiu (o 8%) oraz jaj (o 6%). W przypadku drobiu wraz ze wzrostem wolumenu zaobserwowano wzrost cen tego kierunku produkcji podczas gdy ceny jaj spadły o 4%. Tym samym rok 2013 był kolejnym korzystnym dla producentów drobiu. Z kolei w roku 2013 odnotowano dalsze zmniejszenie wolumenu produkcji wieprzowiny o blisko 3%, jak też niewielki spadek cen tej gałęzi produkcji. Podobnie zmniejszył się wolumen owiec i kóz, przy czym ponad 20% wzrost cen tych kierunków produkcji zaowocował zwiększeniem wartości ich produkcji. Silny wzrost cen mleka (o ponad 11%) przy 9 z 55

stabilizacji wolumenu produkcji pozwolił na utrzymanie dominującej pozycji tego kierunku w strukturze wartości produkcji zwierzęcej. Ogólnie przeciętny wzrost cen produkcji zwierzęcej w roku 2013 w stosunku do roku 2011 na poziomie 3% był znacząco niższy od obserwowanego w ostatnich dwóch latach. Czynnik wzrostu cen jako stymulant wzrostu produkcji zwierzęcej cen ma więc w świetle powyższego charakter wygasający. Wykres 3 100000 95000 90000 85000 80000 75000 70000 65000 60000 55000 50000 Wartość produkcji rolnictwa polskiego w latach 2004 2014 (w mln zł) 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* * Dane szacunkowe. Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. ceny bieżące w cenach roku 2005 Wyższej wartości produkcji rolnictwa w 2013 roku w porównaniu z rokiem 2012 towarzyszył blisko jednoprocentowy wzrost wartości zużycia pośredniego w ujęciu nominalnym, przy czym w relacji do średniej z lat 2008 2010 był to wzrost na poziomie 25%. Wśród komponentów tej kategorii rachunku w okresie jednego roku silnie wzrosły koszty nawozów (o 14%), nasion i sadzonek oraz pasz pochodzących z zakupu (o 12%). W przypadku nawozów oraz nasion i sadzonek wzrost wartości był efektem wzrostu wolumenu zużycia tych czynników produkcji przy względnie stabilnych ich cenach. Podobnie jak w zeszłych latach, w roku 2013 wzrost wartości pasz zakupywanych przez rolników powiązany był ze wzrostu ich cen, ale też zwiększeniem wolumenu ich zużycia. Prawidłowość tą należy łączyć z dynamiką cen komponentów białkowych wykorzystywanych w przemysłowej produkcji pasz oraz rozwojem produkcji drobiarskiej. W przypadku zakupywanych usług rolniczych oraz weterynaryjnych jak też środków ochrony roślin można mówić o względnej stabilizacji wolumenu ich zużycia przy niewielkim wzroście ich cen (poniżej 3%). W porównaniu z rokiem 2012 koszty nośników energii zużytych na produkcje rolniczą uległy stabilizacji z uwagi na silniejszy spadek cen paliw przy niewielkim wzroście ich zużycia. Wskazane kierunki zmian wartości produkcji rolnictwa i zużycia pośredniego skutkowały 4,5% wzrostem wartości dodanej sektora rolnego w roku 2013 w porównaniu z rokiem 2012. Utrzymująca się 3% dynamika wzrostu kosztów amortyzacji w rolnictwie polskim spowodowała, że wartość dodana netto wytworzona w rolnictwie polskim w 2013 roku w ujęciu nominalnym była wyższa o blisko 5%. 10 z 55

Obserwowane w 2013 roku zwiększenie wartości dodanej przełożyło się na zwiększenie wynagrodzenia za kapitał i pracę wykorzystaną w produkcji rolnej o blisko 6%. Większa dynamika zwiększenia wartości dochodu z czynników produkcji w porównaniu z dynamiką wartości dodanej to efekt zwiększenia łącznej kwoty pozostałych subwencji obejmujących miedzy innymi jednolitą płatność obszarową, płatności rolnośrodowiskowe, ONW oraz historyczne płatności do produktów. Rok 2013 był kolejny w którym zaobserwowano wzrost opodatkowania produkcji rolniczej o nieco ponad 2%. W roku 2013 podobnie jak w roku 2012 silnie, bo o około 10% wzrosły koszty związane z opłatą najemnej siły roboczej. Potwierdza to relatywne zwiększenie kosztowności pracy w rolnictwie, co stymuluje proces uzbrajania pracy i w konsekwencji zwiększania kapitałochłonności produkcji rolniczej. Wzrost kapitałochłonności produkcji rolniczej miał bezpośredni wpływ na zwieszenie kosztów wykorzystania kapitału obcego i zwiększenia negatywnego salda odsetek uzyskanych i zapłaconych przez rolników o 4,5%. Łącznie z niewielkim wzrostem kosztów czynszów dzierżawnych zwiększone obciążenie dochodu z czynników produkcji złagodziły wzrost dochodu przedsiębiorcy rolnego do 5,3% w roku 2013 w stosunku do roku 2012. Zwiększenie dochodów w rolnictwie polskim w roku 2013 w odniesieniu do roku poprzedniego należy głównie tłumaczyć silniejszym wzrostem wartości produkcji rolniczej od zużycia pośredniego. Większa wartość dodana rolnictwa polskiego pomimo rosnących kosztów związanych z zaangażowaniem kapitału obcego i pracy najemnej pozwoliła na wygenerowanie większych dochodów. Po raz kolejny nastąpił wzrost wolumenu produkcji w cenach stałych co wskazuje na utrzymanie ekspansji produkcji rolniczej. Większa wartość dochodu rolniczego wygenerowanego kanałami rynkowymi skutkowała zmniejszeniem uzależnienia dochodu rolników od wsparcia bezpośredniego. Dopłaty pozostały jednak istotnym czynnikiem kształtującym dochody w rolnictwie polskim. W roku 2013 podobnie jak w roku poprzednim możemy mówić o stabilizacji dochodów z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie unijnym (Wykres 4). Jednocześnie w ujęciu realnym, czyli po wyeliminowaniu ruchu cen, dochód z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie unijnym w 2013 w porównaniu z rokiem 2005 zwiększył się o blisko 35%. Wartość tego wskaźnika dla rolnictwa polskiego kształtowała się na poziomie 90%, co wskazuje na znacząco silniejszy wzrost dochodów. W okresie 2005 2012 jedynie w roku 2011 dochód z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie polskim osiągnął większą wartość od odnotowanej w roku 2013. Wśród krajów członkowskich, w których odnotowano najsilniejszy, ponad 10% wzrost dochodu z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w ujęciu realnym w roku 2013 w porównaniu z rokiem 2012 znalazły się Bułgaria, Rumunia, Włochy i Holandia. Z kolei najsilniej zmniejszyły się dochody w przeliczeniu na pełnozatrudnionego w rolnictwie duńskim, francuskim i belgijskim o ponad 10%. 11 z 55

Wykres 4 Dynamika dochodu z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie w cenach stałych (2005 = 100). 210 200 190 180 170 160 150 140 130 120 110 100 90 80 100 136,2 110,7 103,8 115,5 118,9 112,3 134 101,2 123,5 168,3 200 185,9 134,9 132,6 134,5 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 192,5 UE-28 Polska Źródło: Eurostat, Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa. Silny wzrost dochodu rolnictwa polskiego w porównaniu z przeciętną dla rolnictwa unijnego w ostatnich latach ma charakter względny i wynika z ich relatywnie niskiego poziomu. Wyższa od średniej unijnej dynamika wzrostu dochodów w rolnictwie polskim wskazuje na postępujące wyrównywanie różnic w dochodach rolniczych starych i nowych członków UE. Przeprowadzone szacunki wskazują na zmniejszenie nominalnie o 4% wartości produkcji sektora rolnego według RER w roku 2014 w porównaniu z rokiem 2013. Przy czym wartość ta była większa o blisko 24% w porównaniu ze średnią z lat 2008-2010 (Tabela 1). Zmniejszenie wartości produkcji w porównaniu z rokiem poprzednim to wynik przede wszystkim zmniejszenia wartości produkcji roślinnej przy relatywnie słabszym zwiększeniu wartości produkcji zwierzęcej. Wśród kierunków produkcji roślinnej najsilniej, bo o około 36%, zmniejszyła się wartość produkcji owoców (w tym jabłek o ponad 50% z powodu niższych cen) oraz warzyw o blisko 13% (w tym cebuli i kapusty o około 45% z powodu niższych cen). W tym samym czasie zwiększyła się wartość produkcji roślin białkowych o 30%, jednak ten kierunek produkcji ma relatywnie niewielkie znaczenie w kształtowaniu wartości produkcji rolnictwa polskiego. Ogólnie szacuje się, że wartość produkcji zbóż w 2014 zmniejszyła się około 3% (szczególnie żyta z uwagi na mniejsze zbiory i ceny o ponad 30%), buraków cukrowych i ziemniaków o 15%. W konsekwencji ogólna wartość produkcji roślinnej w roku 2014 była mniejsza w porównaniu z rokiem 2013 o 10%. W 2014 roku w porównaniu z rokiem poprzednim blisko 5% wzrost wartości produkcji zwierzęcej związany był z większą o blisko 11% wartością produkcji mleka i drobiu o blisko 6%. Przy czym w przypadku produkcji drobiu niższe ceny rekompensował silny wzrost wolumenu tego kierunku produkcji. W 2014 roku zmniejszyła się, inaczej jak w latach ubiegłych, wartość produkcji jaj o około 11% z powodu niższych cen, a wartość produkcji owiec o 14% i trzody chlewnej o 2%. 12 z 55

Zmniejszenie wartości produkcji roślinnej w roku 2014 w porównaniu z rokiem poprzednim to przede wszystkim efekt niższych cen podstawowych produktów rolnych. Równocześnie szacuje się, że zwiększył się wolumen produkcji zbóż (w tym pszenicy o 22% i kukurydzy o 14%). Zmniejszył się z kolei znacznie wolumen produkcji żyta i buraków cukrowych o około 10%. W produkcji zwierzęcej istotnie zwiększył się wolumen produkcji żywca wołowego o 17%, drobiu o 10% i trzody chlewnej o 7%. Drastycznie zmniejszył się z kolei wolumen produkcji owiec o 27%, mimo wzrostu cen o 4%. Wzrost wolumenu produkcji stymulowany był wysokimi cenami w poprzednich latach, co w obliczu załamania trendu wzrostowego cen obserwowanego w drugiej połowie roku spowoduje, że rozwój tej gałęzi produkcji będzie silnie uzależniony od jej konkurencyjności zarówno na rynku unijnym jak i rynkach poza unijnych. Większej wartości produkcji rolnictwa w 2014 roku w porównaniu z rokiem 2013 towarzyszyło jednoprocentowe zmniejszenie wartości zużycia pośredniego w ujęciu nominalnym, przy czym w relacji do średniej z lat 2008 2010 był to wzrost na poziomie 24%. Wśród komponentów tej kategorii rachunku w okresie jednego roku zmniejszyły się w granicach 3-4% koszty nawozów, energii oraz pasz pochodzących z zakupu. Zmniejszone koszty były wynikiem niższych cen tych czynników produkcji, przy szacowanym stabilnym poziomie ich zużycia. W przypadku kosztów utrzymania maszyn oraz usług rolniczych dwuprocentowy wzrost był wynikiem wyższych cen. Wskazane kierunki zmian wartości produkcji rolnictwa i zużycia pośredniego skutkowały blisko 8% zmniejszeniem wartości dodanej sektora rolnego w roku 2014 w porównaniu z rokiem 2013. Przeprowadzone szacunki wskazują na silniejszą w porównaniu z poprzedzającym rokiem dynamikę wzrostu kosztów amortyzacji w rolnictwie polskim, co spowodowało zmniejszenie wartości dodanej netto wytworzonej przez rolnictwo polskie 2014 roku w ujęciu nominalnym o blisko 11%. Obserwowane w 2014 roku zmniejszenie wartości dodanej przełożyło się na zmniejszenie wynagrodzenia za kapitał i pracę wykorzystaną w produkcji rolnej o 5-6%. Słabsza dynamika zmniejszenia wartości dochodu z czynników produkcji w porównaniu z dynamiką wartości dodanej to efekt zwiększenia łącznej kwoty pozostałych subwencji obejmujących między innymi jednolitą płatność obszarową, płatności rolnośrodowiskowe, ONW oraz historyczne płatności do produktów oraz mniejszych kwot podatków. Należy zaznaczyć, że w roku 2014 łączna kwota wsparcia obejmującego dopłaty do produktów oraz pozostałe subwencje zmniejszyła się o około 2%. W roku 2014 inaczej niż w ostatnich latach zmniejszyły się koszty związane z opłatą najemnej siły roboczej. Rosnące w poprzednich latach koszty pracy najemnej przy spadku opłacalności produkcji spowodowały dalsze ograniczenie wykorzystania tego czynnika produkcji. Mimo spadku opłacalności produkcji rolniczej w roku 2014 miał miejsce wzrost kosztów dzierżawy gruntów rolnych o blisko 20%. W konsekwencji powyższego przy zmniejszonych wpływach z tytułu należnych odsetek od kapitału na rachunkach bankowych dochód rolnictwa zmniejszył się o 6,4% w stosunku do roku 2013. Zmniejszone dochody w rolnictwie polskim w roku 2014 w odniesieniu do roku poprzedniego to głównie efekt spadku cen produktów rolnych. Utrzymanie wzrostu wolumenu produkcji w takich warunkach uzależnione jest od wzrostu produktywności czynników produkcji i konkurencyjności produkcji 13 z 55

polskiego rolnictwa. Dopłaty stanowiące 44% dochodu rolniczego pozostają ważnym czynnikiem kształtującym dochody w rolnictwie polskim. Pomimo spadku cen na rynku wspólnotowym w roku 2014 możemy mówić o wzroście dochodów z czynników produkcji na pełnozatrudnionego w rolnictwie unijnym w relacji do roku 2005. Podobnie wartość tego wskaźnika dla rolnictwa polskiego kształtująca się w ostatnich latach na poziomie blisko dwukrotnie wyższym w porównaniu z rokiem 2005 nie powinna znacząco ulec zmianie. 14 z 55

3. Informacja o sytuacji dochodowej gospodarstw towarowych w latach 2009-2013 3.1. Uwagi metodyczne 3.1.1. Źródło danych Prezentowane wyniki opisują polskie gospodarstwa rolne uczestniczące w europejskiej Sieci Zbierania Danych Rachunkowych (FADN - Farm Accountancy Data Network). Zastosowane pojęcia i kategorie ekonomiczne są w pełni zgodne z Wynikami Standardowymi FADN Dyrekcji Generalnej do spraw Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich UE (DG-AGRI). W Polsce instytucją odpowiedzialną za organizację zbierania danych, ich przetworzenie i przekazanie do Komisji Europejskiej jest IERiGŻ-PIB. W polu obserwacji FADN znajdują się gospodarstwa towarowe. W FADN przyjmuje się, że pole obserwacji powinno pokrywać co najmniej 90% Standardowej Produkcji 1 (SO) ze wszystkich gospodarstw rolnych w kraju. Minimalna wielkość ekonomiczna, po przekroczeniu której włącza się gospodarstwo rolne do pola obserwacji FADN w Polsce wynosi 4 000 euro SO. Próba Polskiego FADN jest reprezentatywna ze względu na trzy kryteria: region FADN, wielkość ekonomiczną i typ rolniczy. W chwili obecnej, w Polsce, badaniami FADN objętych jest ponad 12 tys. gospodarstw rolnych. Typ rolniczy określany jest na podstawie udziału wartości SO z poszczególnych działalności rolniczych w całkowitej wartości SO gospodarstwa, natomiast wielkość ekonomiczna to suma wartości SO uzyskanych ze wszystkich działalności w gospodarstwie wyrażona w euro. 2 3.1.2. Dobór gospodarstw do analizy Do analizy wykorzystano dane z lat 2009 2013. Należy zaznaczyć, że dane dla 2013 roku mają charakter wstępny, ponieważ nie zakończono jeszcze ich weryfikacji. 3.1.3. Grupowania Gospodarstwa pogrupowane zostały według typu rolniczego (klasyfikacja TF8), klasy wielkości ekonomicznej (klasyfikacja ES6) oraz regionów FADN. 3.2. Sytuacja dochodowa w roku 2013 3.2.1. Porównanie dochodów z rodzinnego gospodarstwa rolnego z wynagrodzeniem netto Wykres 5 przedstawia dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny rolnika 3 w porównaniu z przeciętnym rocznym wynagrodzeniem netto w gospodarce narodowej, które w 2013 roku wynosiło 29 798 zł. Zdecydowanie najlepsze rezultaty pod tym względem w 2013 roku zaobserwowano w gospodarstwach specjalizujących się w chowie zwierząt ziarnożernych (dochód na 1 Standardowa Produkcja (ang. Standard Output) to średnia z 5 lat wartości produkcji określonej działalności rolniczej (roślinnej lub zwierzęcej) uzyskana z 1 ha (w przypadku grzybów ze 100 m 2 uprawy) lub od 1 zwierzęcia (w przypadku drobiu odnosi się do 100 sztuk zwierząt a dla pszczół do 1 ula tj. rodziny pszczelej) w ciągu 1 roku, w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych. 2 Typ rolniczy i wielkość ekonomiczny to pojęcia zdefiniowane i używane we Wspólnotowej Typologii Gospodarstw Rolnych. 3 Wskaźnik ten obliczany jest tylko dla gospodarstw, w których wystąpiły nakłady pracy nieopłaconej (praca rodziny rolnika). 15 z 55

Tysiące zł Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. osobę ponad 2-krotnie wyższy od średniej płacy). Najgorzej pod tym względem wypadały gospodarstwa ukierunkowane na chów zwierząt trawożernych oraz gospodarstwa o mieszanej produkcji roślinnej i zwierzęcej, w których dochód w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą 4 był niemal o połowę niższy od średniego rocznego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej. Pod względem liczebnym gospodarstw mieszanych było w analizowanym zbiorze najwięcej (prawie 50%), co dla całego analizowanego zbioru gospodarstw przełożyło się na niższą wartość dochodu na osobę (28 575 zł) w stosunku do średniej płacy netto. Wykres 5 Dochód z rodz. gosp. rol. na osobę pełnozatrudnioną rodziny i przec. roczne wynagrodzenie netto w gosp. narodowej [ ] 70 60 50 40 30 20 10 0 Razem Uprawy polowe Uprawy ogrodnicze Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta ziarnożerne Mieszane Źródło danych: Polski FADN. 4 Na członka rodziny rolnika. 16 z 55

Tysiące zł Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. Odnosząc wyniki gospodarstw rolnych według skali produkcji wyrażonej w wielkości ekonomicznej do średniej wartości wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej w 2013 roku (29 798 zł), można stwierdzić, że gospodarstwa średnio-małe (od 25 do 50 tys. euro SO) w 2013 pozwoliły na zapewnienie dochodu na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą na poziomie parytetowym (patrz: Wykres 6). W gospodarstwach bardzo dużych (powyżej 500 tys. euro SO) wartość tego dochodu była ponad 15-krotnie wyższa od płacy parytetowej. Najniższy dochód na osobę pełnozatrudnioną członków rodziny rolnika wypracowany przez gospodarstwa bardzo małe (od 4 do 8 tys. euro SO) stanowił zaledwie 27% płacy parytetowej w 2013 roku. Wykres 6 500 Dochód z rodz. gosp. rol. na osobę pełnozatrudnioną rodziny i przec. roczne wynagrodzenie netto w gosp. narodowej [ ] 450 400 350 300 250 200 150 100 50 0 Razem Bardzo małe Małe Średnio-małe Średnio-duże Duże Bardzo duże Źródło danych: Polski FADN 17 z 55

% Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. 3.2.2. Znaczenie dopłat w wynikach gospodarstw rolnych Kolejny wykres (Wykres 7) przedstawia wpływ dopłat bezpośrednich na wyniki gospodarstw rolnych w 2013 roku. W gospodarstwach specjalizujących się w chowie zwierząt trawożernych dopłaty do działalności operacyjnej stanowiły niemal 120% wartości dochodu, co oznacza, że bez dopłat dochód tych gospodarstw byłby ujemny. Niemal w całości dochód tworzony przez dopłaty był w gospodarstwach o mieszanej produkcji, również duży ich wpływ (80%) na dochody można zaobserwować także w gospodarstwach nastawionych na uprawy polowe. Pozostałe typy gospodarstw były w znacznie mniejszym stopniu zależne od pozarynkowego wsparcia. Podkreślić należy, że w przypadku gospodarstw ogrodniczych dopłaty stanowiły mniej niż 10% osiągniętego dochodu. Wykres 7 140 Relacja dopłat do działalności operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego 120 100 80 60 40 20 0 Razem Uprawy polowe Uprawy ogrodnicze Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta ziarnożerne Mieszane Źródło danych: Polski FADN. 18 z 55

% Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. W gospodarstwach bardzo małych pod względem wielkości ekonomicznej dochód z gospodarstwa rolnego był niemal w całości (104%) tworzony przez dopłaty do działalności operacyjnej (patrz: Wykres 8). Udział tych dopłat w dochodzie zmniejszał się wraz ze wzrostem wielkości ekonomicznej gospodarstw rolnych. W gospodarstwach małych (8-25 tys. euro SO) wynosił 70%, w gospodarstwach średnio-małych (25-50 tys. euro SO) wynosił 50%, w gospodarstwach średnio-dużych (50-100 tys. euro SO) wynosił 42%, a w gospodarstwach dużych (100-500 tys. euro SO) 39%. Załamanie tego trendu nastąpiło w gospodarstwach największych pod względem siły ekonomicznej, w których wartość dopłat stanowiła ponad 100% uzyskanego dochodu. Wykres 8 120 Relacja dopłat do działalności operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego 100 80 60 40 20 0 Razem Bardzo małe Małe Średnio-małe Średnio-duże Duże Bardzo duże Źródło danych: Polski FADN. 3.2.3. Wyniki produkcyjno-ekonomiczne Najwyższą wartość produkcji ogółem w 2013 roku odnotowano w gospodarstwach nastawionych na chów zwierząt ziarnożernych 510 tys. zł, co przy kosztach na poziomie 430 tys. zł pozwoliło tym gospodarstwom osiągnąć dochód z gospodarstwa wynoszący 106 tys. zł (patrz: Tabela 2). Do uzyskania tej wysokości dochodu przyczyniły się także dopłaty, których wartość wyższa była tylko w gospodarstwach nastawionych na uprawy polowe. Najniższą wartość produkcji (54 tys. zł), a zarazem najniższy dochód z gospodarstwa rolnego (22 tys. zł) uzyskały gospodarstwa nastawione na chów zwierząt trawożernych (bez chowu krów mlecznych). Do uzyskania dodatniego dochody w tych gospodarstwach przyczyniły się wysokie dopłaty bezpośrednie (26 tys. zł), ponieważ wartość poniesionych kosztów (56 tys. zł) przewyższyła wartość uzyskanej produkcji. 19 z 55

Wartościowo najwyższe dopłaty w 2013 roku uzyskały gospodarstwa nastawione na uprawy polowe średnio 38 tys. zł na gospodarstwo, a najniższe gospodarstwa z produkcją ogrodniczą zaledwie 6 tys. zł na gospodarstwo. Tabela 2 Zmienna FADN Wybrane informacje charakteryzujące wyniki produkcyjno-ekonomiczne gospodarstw rolnych według typów rolniczych Symbol J.m. Razem Uprawy polowe Uprawy ogrodnicze Gospodarstwa wg typów rolniczych Uprawy trwałe Krowy mleczne Zwierzęta trawożerne Zwierzęta ziarnożerne Mieszane Liczba reprezentowanych gospodarstw SYS02 730 416 144 981 28 675 33 955 101 272 35 225 31 429 354 878 Nakłady pracy ogółem SE010 AWU 1,7 1,5 2,8 2,2 1,8 1,5 1,9 1,6 Powierzchnia użytków rolnych SE025 ha 18,9 28,9 5,7 9,6 21,0 17,6 21,6 16,1 Zwierzęta ogółem - st. średnioroczny SE080 LU 12,8 1,7 0,4 0,1 23,3 13,6 72,3 11,3 Produkcja ogółem SE131 zł 127 626 125 279 230 375 119 851 145 977 54 788 508 483 89 290 Koszty ogółem SE270 zł 110 018 112 001 172 294 89 908 111 212 56 652 429 877 82 729 w tym koszty bezpośrednie SE281 zł 57 424 48 128 68 696 22 412 56 312 23 191 336 962 42 619 Dopłaty do działalności operacyjnej SE605 zł 24 784 38 030 6 670 12 844 26 750 26 087 27 706 21 029 Dopłaty do inwestycji (tylko rata przych. przyszłych okresów) SE406 zł 1 087 1 153 1 083 1 185 2 260 803 2 144 651 Wartość dodana netto SE415 zł 49 138 60 568 92 252 59 895 65 081 24 551 120 876 31 494 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego SE420 zł 41 012 48 327 64 707 43 004 62 064 22 597 106 051 25 978 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny SE430 zł/fwu 26 280 32 958 40 132 29 953 35 278 15 458 65 546 16 714 Aktywa ogółem - st. końcowy SE436 Zł 686 064 805 003 560 559 704 199 892 601 623 305 1 125 767 554 228 Zobowiązania ogółem - st. końcowy SE485 Zł 39 319 67 192 74 533 30 636 48 049 23 321 84 824 20 983 Inwestycje netto SE521 Zł -2 839 88 8 297-9 938 1 771-2 324-1 982-5 698 Źródło danych: Polski FADN. Gospodarstwa bardzo duże pod względem wielkości ekonomicznej osiągnęły w 2013 roku wartość produkcji wynoszącą średnio ok. 5,5 mln zł, angażując w proces produkcyjny ponad 5 mln zł kosztów ogółem, z czego zaledwie połowę stanowiły koszty bezpośrednie (patrz: Tabela 3). Do osiągnięcia wysokiej wartości dochodu z gospodarstwa rolnego (ok. 470 tys. zł) przyczyniła się bardzo wysoka wartość przyznanych dopłat (ok. 0,7 mln zł). Wysokość tych płatności jest uzależniona od liczby hektarów użytków rolnych, których na tę grupę przypadało średnio ok. 640 ha na gospodarstwo. Gospodarstwa bardzo małe wypracowały dochód wynoszący zaledwie 8,6 tys. zł, był on zbliżony do wartości uzyskanych dopłat do działalności operacyjnej (11,3 tys. zł), co oznacza, że bez wsparcia bezpośredniego gospodarstwa te zakończyłyby rok obrachunkowy z wynikiem ujemnym. Wartość produkcji w tej grupie gospodarstw była bardzo zbliżona do wartości poniesionych kosztów na jej wytworzenie, odpowiednio 31,1 tys. zł i 30,4 tys. zł. 20 z 55

Tabela 3 Zmienna FADN Wybrane informacje charakteryzujące wyniki produkcyjno-ekonomiczne gospodarstw rolnych według wielkości ekonomicznej Symbol J.m. Razem Bardzo małe Gospodarstwa wg wielkości ekonomicznej Małe Średniomałe Średnioduże Liczba reprezentowanych gospodarstw SYS02 730 416 273 992 307 306 95 332 35 716 16 194 1 877 Nakłady pracy ogółem SE010 AWU 1,7 1,3 1,7 2,0 2,4 4,1 19,9 Powierzchnia użytków rolnych SE025 Ha 18,9 8,0 14,9 27,0 46,1 101,7 639,3 Zwierzęta ogółem - st. średnioroczny SE080 LU 12,8 2,7 8,7 22,3 40,8 94,8 438,2 Produkcja ogółem SE131 Zł 127 626 31 189 78 816 181 540 379 081 1 193 503 5 478 853 Koszty ogółem SE270 Zł 110 018 30 387 68 773 146 256 299 606 996 088 5 395 684 w tym koszty bezpośrednie SE281 Zł 57 424 11 197 32 231 76 441 167 742 633 526 2 895 475 Dopłaty do działalności operacyjnej SE605 Zł 24 784 11 262 20 089 34 601 57 794 125 722 770 039 Dopłaty do inwestycji (tylko rata przych. przyszłych okresów) Duże Bardzo duże SE406 Zł 1 087 139 670 2 310 5 417 7 820 5 085 Wartość dodana netto SE415 Zł 49 138 11 895 32 067 76 325 154 527 411 536 1 768 307 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego SE420 Zł 41 012 10 822 28 779 69 240 138 258 319 984 759 935 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny SE430 zł/fwu 26 280 8 692 18 340 38 454 72 161 167 022 471 623 Aktywa ogółem - st. końcowy SE436 Zł 686 064 308 365 574 045 1 065 947 1 820 100 3 409 149 9 796 747 Zobowiązania ogółem - st. końcowy SE485 Zł 39 319 2 143 14 502 57 318 161 645 539 552 1 971 921 Inwestycje netto SE521 Zł -2 839-10 029-7 438 1 619 34 770 92 474 35 288 Źródło danych: Polski FADN. 3.3. Podstawowe wyniki produkcyjno-ekonomiczne w regionach FADN W ujęciu regionalnym odnotowano istotne różnice w wynikach gospodarstw rolnych między Polską Zachodnią i Wschodnią. W regionach 5 zachodnich kraju wartość produkcji wynosiła ok. 180 tys. zł, co było wartościami nieznacznie wyższymi od wartości kosztów poniesionych na gospodarstwo w tych regionach. Natomiast w regionach wschodnich wartości zarówno produkcji jak i kosztów były prawie 2- krotnie niższe od osiągniętych w regionach zachodnich. W regionie Mazowsze i Podlasie gospodarstwa osiągnęły wartość produkcji wynoszącą ok. 110 tys. zł, a kosztów 90 tys. zł, z kolei w regionie Małopolska i Pogórze średnia wartość produkcji wynosiła nieco powyżej 60 tys. zł, a poniesionych kosztów ok. 60 tys. zł. Osiągnięte dochody z gospodarstw rolnych wahały się od ok. 20 tys. zł na gospodarstwo w regionie Małopolska i Pogórze do ponad 60 tys. zł w regionie Pomorze i Mazury. Bardzo zróżnicowane regionalnie były też wartości uzyskanych dopłat bezpośrednich. W regionach wschodnich wartości tych dopłat wynosiły średnio na gospodarstwo nieco ponad 10 tys. zł, a w regionach zachodnich zdecydowanie ponad 30 tys. zł. 5 Wyróżnia się 4 regiony FADN w Polsce: Pomorze i Mazury (region A), Wielkopolska i Śląsk (region B), Mazowsze i Podlasie (region C) oraz Małopolska i Pogórze (region D). 21 z 55

Tysiące zł Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. Wyniki Standardowe reprezentatywne dla pola obserwacji Polskiego FADN w regionach FADN (średnio na gosp.) 240 180 120 60 0 Kategorie w tys. zł: Produkcja ogółem SE131 Koszty ogółem SE270 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego SE420 Dopłaty do działalności operacy jnej SE605 240 180 120 60 0 240 180 120 60 0 Regiony FADN: Pomorze i Mazury Wielkopolska i Śląsk Mazowsze i Podlasie Małopolska i Pogórze 240 180 120 60 0 3.4. Sytuacja dochodowa w latach 2009-2013 Wartość produkcji ogółem w gospodarstwach towarowych objętych monitoringiem Polskiego FADN wzrosła w 2013 nieznacznie o ok. 1% w porównaniu z rokiem poprzednim, a w porównaniu z rokiem 2009 aż o 46%, co wskazuje na hamowanie trendu wzrostowego w gospodarstwach towarowych (patrz: Wykres 9). Duże różnice zaobserwowano również w wartości kosztów ogółem poniesionych przez gospodarstwa rolne. W roku 2013 w stosunku do roku poprzedniego wzrost ten wyniósł ok. 4%, a na przestrzeni ostatnich 5 lat aż 35%. Relacje między tymi dwiema zmiennymi sprawiły, że w 2013 roku dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego zmalał o 6% w stosunku do roku poprzedniego ale był równocześnie wyższy niż w roku 2009 o ok. 58%. Wykres 9 Podstawowe wyniki produkcyjno-ekonomiczne gospodarstw Polskiego FADN 140 Produkcja ogółem SE131 Koszty ogółem SE270 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego SE420 Dopłaty do działalności operacyjnej SE605 120 100 80 60 40 20 0 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Polski FADN. 22 z 55

Dopłaty do działalności operacyjnej charakteryzują się znaczną stabilnością w 2013 roku nastąpił wzrost o ok. 1% w stosunku do roku 2012, a na przestrzeni ostatnich 5 lat wzrost ten wyniósł 14%. W roku 2013 zaobserwowano względną stagnację dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny rolnika (patrz: Tabela 4). W porównaniu z rokiem 2012 wartość ta wzrosła o 1%, podczas gdy dochód na gospodarstwo zmalał, co wskazuje na zmniejszenie nakładów pracy członków rodziny rolnika w roku 2013. W kontekście kształtowania poziomu dochodów na pełnozatrudnionego jednym z kluczowych elementów jest możliwość zatrudnienia poza rolnictwem. Szybszy wzrost dochodów w innych sektorach, aniżeli w rolnictwie odzwierciedla trwały, choć powolny, proces odpływu zasobów pracy z rolnictwa do innych działów gospodarki. Tabela 4 Wybrane informacje o sytuacji produkcyjno-ekonomicznej gospodarstw towarowych w Polsce w latach 2009-2013 Zmienna FADN Lata J.m. Symbol 2009 2010 2011 2012 2013 Produkcja ogółem SE131 Zł 87 237 100 956 115 723 126 580 127 626 Koszty ogółem SE270 Zł 81 420 85 227 97 430 105 908 110 018 w tym koszty bezpośrednie SE281 Zł 41 489 41 132 49 852 54 999 57 424 Dopłaty do działalności operacyjnej SE605 Zł 21 676 23 649 25 214 24 469 24 784 Dopłaty do inwestycji (tylko rata przych. przyszłych okresów) SE406 Zł 677 922 949 996 1 087 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego SE420 Zł 25 920 38 290 42 217 43 539 41 012 Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny SE430 zł/fwu 17 137 23 831 25 779 25 939 26 280 Aktywa ogółem - st. końcowy SE436 Zł 538 523 574 512 612 585 651 684 686 064 Zobowiązania ogółem - st. końcowy SE485 Zł 30 961 32 000 34 202 36 521 39 319 Inwestycje netto SE521 Zł -3 099-1 726-2 724 1 693-2 839 Źródło danych: Polski FADN W roku 2013 nastąpiło pogłębienie dysproporcji między dochodami w rolnictwie a wynagrodzeniem netto w pozostałych działach gospodarki narodowej (patrz: 23 z 55

Wykres 10). Średnia płaca netto w roku 2013 wzrosła o 3%, podczas gdy dochód w rolnictwie na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą wzrósł zaledwie o 1% w stosunku do roku ubiegłego. Po 4 latach sukcesywnego zmniejszania się roli dopłat w tworzeniu dochodu z gospodarstwa rolnego, w roku 2013 odnotowano wzrost znaczenia wsparcia pozarynkowego dochodów rolników (patrz: Wykres 11). Do zaistniałej sytuacji przyczyniły się zarówno spadek średniej wartości dochodu z gospodarstwa rolnego o 6% jak również wzrost średniej wartości dopłat do działalności operacyjnej o 1% w porównaniu z rokiem 2012. W konsekwencji doprowadziło to do wzrostu relacji dopłat do dochodu o ok. 5 p.p. między latami 2012 i 2013. 24 z 55

% Tysiące zł Plik: https://d.docs.live.net/f51277b629e6d499/dokumenty/kzp-ptch/06. Publikacje/Sytuacja dochodowa i opłacalność produkcji w UE.docx; założony: 15-01-2015 11:16; wydrukowany: 15-01-2015 11:18. Wykres 10 Dochód z rodz. gosp. rol. na osobę pełnozatrudnioną rodziny i przec. roczne wynagrodzenie netto w gosp. narodowej [ ] 35 30 25 20 15 10 5 0 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Polski FADN. Wykres 11 90 Relacja dopłat do działalności operacyjnej do dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Polski FADN. 25 z 55

Wykres 12 wskazuje na nieznaczne pogorszenie się relacji kosztowo-produkcyjnej w roku 2013 w stosunku do lat ubiegłych. W latach 2009-2012 koszt wytworzenia 100 zł wartości produkcji sukcesywnie malał od 93 zł do 83 zł. W roku 2013 koszt wytworzenia 100 zł wartości produkcji wyniósł 86 zł. Wykres 12 96 94 92 90 88 86 84 82 80 Koszt wytworzenia 100 zł produkcji 78 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Polski FADN. W roku 2013 wartość produkcji zwierzęcej na 1 LU (sztukę przeliczeniową) utrzymywała tendencję wzrostową. W porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił wzrost wartości tego wskaźnika o ok. 15% (patrz: 26 z 55

Wykres 13). Zaobserwowany wzrost wartości produkcji zwierzęcej związany był głównie ze wzrostem wartości produkcji mleka i przetworów mlecznych oraz żywca drobiowego, przy mniejszym spadku produkcji żywca wieprzowego oraz w miarę stabilną produkcją żywca wołowego. W 2013 nastąpił spadek wartości produkcji roślinnej w przeliczeniu na 1 ha UR o 3%, do czego przyczynił się w głównej mierze duży spadek wartości produkcji zbóż (o ok. 20% w stosunku do roku 2012), przy nieznacznym wzroście wartości produkcji owoców, warzyw, kwiatów, ziemniaków i buraków cukrowych. 27 z 55

Wykres 13 Produkcja roślinna w zł na 1 ha SE136 5 000 Produkcja zwierzęca w zł na 1 LU SE207 4 500 4 000 3 500 3 000 2 500 2 000 1 500 1 000 500 0 2009 2010 2011 2012 2013 Źródło danych: Polski FADN. 3.5. Podsumowanie 1. W analizowanym zbiorze gospodarstw rolnych średnia wartość osiągniętego dochodu z gospodarstwa rolnego była o około 3% niższa od przeciętnego wynagrodzenia netto w gospodarce narodowej głównie za sprawą dużego udziału gospodarstw mieszanych, w których osiągnięty dochód był niższy od dochodu parytetowego o prawie 50%. 2. Średnio w badanej grupie gospodarstw dopłaty stanowiły 60% wartości wypracowanego dochodu, a największe znaczenie miały w gospodarstwach nastawionych na chów zwierząt trawożernych (bez krów mlecznych), które bez dopłat odniosłyby stratę. 3. W gospodarstwach bardzo małych i bardzo dużych pod względem wielkości ekonomicznej dochód z gospodarstwa w całości tworzony był przez dopłaty. Bez dopłat gospodarstwa te zakończyłyby 2013 rok ze stratą finansową. 4. Gospodarstwa rolne położone w zachodnich regionach kraju (Pomorze i Mazury oraz Wielkopolska i Śląsk) osiągnęły około 2-krotnie wyższe dochody od gospodarstw położonych w regionach wschodnich (Mazowsze i Podlasie oraz Małopolska i Pogórze). 5. W roku 2013 zaobserwowano względną stagnację dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną rodziny rolnika. W porównaniu z rokiem 2012 wartość ta wzrosła o 1%, podczas gdy dochód na gospodarstwo zmalał, co wskazuje na zmniejszenie nakładów pracy członków rodziny rolnika w roku 2013. 6. W roku 2013 wzrosła rola dopłat do działalności operacyjnej i w stosunku do dochodu z gospodarstwa rolnego osiągnęły poziom z roku 2010 (60%). 28 z 55

4. Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych rolników Podstawowym źródłem informacji o poziomie i strukturze dochodów gospodarstw domowych rolników jest badanie budżetów gospodarstw domowych. Grupy gospodarstw domowych reprezentujące podstawowe społeczno-ekonomiczne grupy ludności ustalane są przez GUS na podstawie kryterium wyłącznego lub głównego (przeważającego) źródła utrzymania. Pod pojęciem gospodarstwo domowe rolników rozumie się te gospodarstwa domowe (rodziny), których przeważającym (ponad 50%) źródłem utrzymania jest dochód z gospodarstwa rolnego prowadzonego na własny rachunek. W badaniach budżetów, GUS posługuje się kategorią dochodu rozporządzalnego. W 2013 r. nominalny dochód rozporządzalny (przeciętny miesięczny na 1 osobę) w gospodarstwach domowych rolników wyniósł 1156,13 zł i w porównaniu z 2012 r. był wyższy o 5,9% (w 2012 r. odnotowano 10,9% wzrost w stosunku do 2011 r.). Także w pozostałych grupach społeczno-ekonomicznych gospodarstw domowych odnotowano nominalny wzrost dochodu rozporządzalnego: w gospodarstwach domowych ogółem o 1,6% (w 2012 r. także wzrost o 4,2%), pracowników o 1,3% (w 2012 r. wzrost o 3,6%), pracujących na własny rachunek o 2,9% (w 2012 r. wzrost o 2,6%), emerytów i rencistów o 2,4% (w 2012 r. wzrost o 5,3%). Tabela 5 Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych w latach 2004-2013 (ceny bieżące) Gospodarstwa domowe Pracowników Lata Ogółem Rolników na stanowiskach Pracujących na własny Emerytów Rencistów razem robot- nierobotniczych rachunek niczych w zł na 1 osobę miesięcznie (ceny bieżące) 2004 735,40 539,93 742,45 543,80 1 030,94 935,12 869,01 612,34 2005 761,46 606,17 770,00 565,78 1062,82 977,10 883,81 621,75 2006 834,68 689,75 829,18 622,73 1125,06 1102,63 943,89 684,95 2007 928,87 846,76 915,17 700,95 1232,24 1251,07 999,05 754,52 2008 1045,52 887,35 1049,84 815,18 1392,23 1338,51 1096,87 802,38 2009 1114,49 884,01 1123,30 863,02 1489,61 1396,47 1180,65 870,55 2010 1192,82 1024,53 1199,22 896,27 1591,73 1468,38 1244,77 925,63 2011 1226,95 983,88 1243,84 936,07 1625,61 1497,43 1297,96 968,98 2012 1278,43 1091,55 1289,16 967,06 1695,64 1536,68 1371,62 994,13 2013 1399,07 1305,88 990,02 1699,89 1156,13 1581,05 1415,23 1006,80 Źródło: Opracowanie własne na podstawie wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS. W 2013 r. wzrost realnego poziomu dochodu rozporządzalnego nastąpił we wszystkich grupach gospodarstw domowych; najwyższy u rolników o 5,6% (w 2012 r. odnotowano 7,5% wzrost w stosunku 29 z 55