KAPITA POCZ TKOWY PORADNIK PRAKTYCZNY DLA P ATNIKÓW SK ADEK I UBEZPIECZONYCH

KAPITA POCZ TKOWY PORADNIK PRAKTYCZNY DLA P ATNIKÓW SK ADEK I UBEZPIECZONYCH Zakres podmiotowy Zasady ustalania kapita³u pocz¹tkowego Okresy sk³adkowe Okresy niesk³adkowe Podstawa wymiaru kapita³u pocz¹tkowego Przyk³ady obliczania kapita³u pocz¹tkowego Zasady wspó³pracy ZUS z p³atnikami sk³adek i ubezpieczonymi Dokumentowanie okresów zatrudnienia i wysokoœci wynagrodzeñ Stan prawny na dzieñ 1 lutego 2001 r. Poznañ 2001

Copyright by Wydawnictwo FINJURIST, Poznañ 2001 Powielanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie ca³oœci lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody Wydawnictwa jest zabronione. ISBN 83-911884-2-6 WYDAWCA: FINJURIST-POZNAÑ, os. Zwyciêstwa 13/109, 61-647 Poznañ, tel. (061) 820 41 33 SK AD: Bogdan Hojdis, ul. Jaros³awa Maciejewskiego 18/1, 61-606 Poznañ, tel. (061) 825 72 32 DRUK: ABEDIK, ul. ugañska 1, 61-311 Poznañ, tel. (061) 877 40 68

SPIS TREŒCI Wstêp.......................................... 5 Rozdzia³ I. Kapita³ pocz¹tkowy zakres podmiotowy............... 7 Rozdzia³ II. Zasady ustalania kapita³u pocz¹tkowego............... 9 Rozdzia³ III. Okresy uwzglêdniane przy ustalaniu prawa do œwiadczeñ i ich wysokoœci A. Zasady ogólne.............................. 19 B. Okresy sk³adkowe............................ 19 C. Pozosta³e okresy sk³adkowe........................ 21 D. Okresy niesk³adkowe........................... 24 E. Okresy ubezpieczenia za granic¹...................... 26 Rozdzia³ IV. Okresy sk³adkowe i wymagana dokumentacja............. 29 Rozdzia³ V. Okresy niesk³adkowe i wymagana dokumentacja........... 35 Rozdzia³ VI. Wyci¹g z pierwszego dzia³u ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Podstawa wymiaru emerytur i rent.................... 38 Rozdzia³ VII. Podstawa wymiaru emerytur i rent................. 42 Rozdzia³ VIII. Podstawa wymiaru emerytury lub renty dla niektórych ubezpieczonych............................... 45 Rozdzia³ IX. Wyci¹g z dziesi¹tego dzia³u ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych. Zasady ustalania kapita³u pocz¹tkowego...................... 49 Rozdzia³ X. Zasady ustalania podstawy wymiaru kapita³u pocz¹tkowego.... 52 Rozdzia³ XI. Przyk³ady obliczania kapita³u pocz¹tkowego............ 65 Wzory wype³nionych formularzy dotycz¹cych kapita³u pocz¹tkowego................................ 69 3

Rozdzia³ XII. Rozporz¹dzenie Ministra Pracy i Polityki Spo³ecznej z dnia 17 sierpnia 2000 r. Zasady wspó³pracy ZUS z ubezpieczonymi i p³atnikami sk³adek w zakresie ustalania kapita³u pocz¹tkowego........... 90 Rozdzia³ XIII. Zasady wspó³pracy ZUS z p³atnikami sk³adek oraz procedury postêpowania w zakresie kompletowania dokumentacji......... 94 Rozdzia³ XIV. Dokumentowanie okresów zatrudnienia i wysokoœci wynagrodzeñ A. Œrodki dowodowe stwierdzaj¹ce okresy zatrudnienia i wysokoœæ zarobków................................. 103 B. Potwierdzanie przez ZUS okresów op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne................................. 105 C. Informacja o archiwach.......................... 106 D. Wykaz archiwów pañstwowych...................... 107 E. Archiwa przejœciowe podleg³e wojewodom............... 109 F. Instytucje posiadaj¹ce dokumentacjê zlikwidowanych spó³dzielni.... 111 G. Wskazówki dla osób poszukuj¹cych dokumentacji dotycz¹cej okresów zatrudnienia i wynagrodzeñ........................ 112 Rozdzia³ XV. Akty prawne.............................. 115 Adresy oddzia³ów Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych............... 118 Wyjaœnienie pojêæ u ytych w publikacji....................... 120

WSTÊP Wspó³czesne ubezpieczenia spo³eczne to zespó³ urz¹dzeñ finansowych, organizacyjnych i prawnych zapewniaj¹cych nie tylko pracownikom lecz tak e innym kategoriom osób utrzymuj¹cych siê z w³asnej pracy, zabezpieczenie finansowe w przypadku niemo noœci zaspokojenia ich potrzeb w ramach w³asnej przezornoœci. Do cech ubezpieczenia spo³ecznego, które jest nie tylko urz¹dzeniem finansowo-organizacyjnym, lecz tak e instytucj¹ prawn¹, zalicza siê obligatoryjny dla okreœlonej kategorii osób ich charakter, wyra aj¹cy siê w istnieniu ustawowo okreœlonym obowi¹zku op³acania sk³adki oraz roszczeniowym charakterem prawa do œwiadczeñ. Sk³adki na ubezpieczenia spo³eczne s¹ g³ównym i podstawowym Ÿród³em zasilaj¹cym autonomiczny w stosunku do bud etu pañstwa fundusz, zarz¹dzany w sposób samorz¹dny przez ubezpieczonych i ubezpieczaj¹cych. Sk³adka natomiast stanowi tytu³ do œwiadczeñ w razie aktualizacji ryzyka chronionego przez ubezpieczenie. Rola pañstwa w odniesieniu do ubezpieczenia spo³ecznego polega jedynie na ustaleniu prawa okreœlaj¹cego obowi¹zek ubezpieczenia, sposób jego realizacji oraz strukturê organów ubezpieczenia spo³ecznego i jego realizacjê przez zapewnienie ochrony s¹dowej roszczeniom o œwiadczenia. Art. 67 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Obywatel ma prawo do ubezpieczenia spo³ecznego w razie niezdolnoœci do pracy ze wzglêdu na chorobê lub inwalidztwo oraz po osi¹gniêciu wieku emerytalnego. Zakres i formy ubezpieczenia spo³ecznego okreœla ustawa. Obywatel pozostaj¹cy bez pracy nie z w³asnej woli i nie maj¹cy innych œrodków utrzymania ma prawo do zabezpieczenia spo³ecznego, którego zakres i formy okreœla ustawa. Reforma ubezpieczeñ spo³ecznych w czêœci dotycz¹cej œwiadczeñ emerytalno-rentowych jest realizowana w oparciu o przepisy ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych (Dz.U. Nr 162, poz. 1118 z 1998 r., Nr 38 poz. 360, Nr 70, poz. 774, Nr 72, poz. 801 i 802, Nr 106, poz. 1215 z 1999 r. oraz Nr 2, poz. 26, Nr 9, poz. 118 i Nr 19, poz. 238 z 2000 r.). Wprowadzona z dniem 1 stycznia 1999 r. reforma ró nicuje zasady ustalania prawa do emerytury oraz jej wysokoœci w zale noœci od wieku ubezpieczonych. Odrêbne zasady przewidziane s¹ dla trzech grup wiekowych: osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r. osób urodzonych po 31 grudnia 1968 r. W tej publikacji zajmiemy siê tylko osobami, które nie przekroczy³y w dniu 1 stycznia 1999 r. wieku 50 lat oraz nie zosta³y zakwalifikowane do grup uprzywilejowanych mo liwoœci¹ przejœcia na wczeœniejsz¹ emeryturê. 5

Emerytura tych osób sk³adaæ siê bêdzie z kilku kwot otrzymywanych od ró nych podmiotów: emerytura podstawowa obliczona z kapita³u pocz¹tkowego oraz z wp³at dokonanych od dnia 1 stycznia 1999 r. na fundusz emerytalny wyp³acana przez Zak³ad Ubezpieczeñ Spo³ecznych, emerytura obliczona z wp³at do otwartego funduszu emerytalnego wyp³acana przez Zak³ad Emerytalny, emerytura dodatkowa obliczona z dodatkowych wp³at sk³adki do funduszy inwestycyjnych lub towarzystw ubezpieczeñ na ycie wyp³acana przez Fundusz Inwestycyjny lub Towarzystwo Ubezpieczeñ na ycie. KAPITA POCZ TKOWY to nowy element polskiego systemu emerytalnego wprowadzony art. 173 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych: Art. 173 1. Dla ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r., którzy przed dniem wejœcia w ycie ustawy op³acali sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne lub za których sk³adki op³acali p³atnicy sk³adek ustala siê kapita³ pocz¹tkowy. 2. Kapita³ pocz¹tkowy stanowi równowartoœæ kwoty obliczonej wed³ug zasad okreœlonych w art. 174 pomno onej przez wyra one w miesi¹cach œrednie dalsze trwania ycia ustalone zgodnie z art. 26 ust. 3 dla osób w wieku 62 lat. 3. Wartoœæ kapita³u pocz¹tkowego ustala siê na dzieñ wejœcia w ycie ustawy. 4. Pierwszej waloryzacji kapita³u pocz¹tkowego dokonuje siê od 1 czerwca 1999 r. przez pomno enie tego kapita³u wskaÿnikiem wzrostu przeciêtnego wynagrodzenia z pierwszego kwarta³u 1999 r. pomniejszonego o naliczone i potr¹cone od ubezpieczonego sk³adki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe w stosunku do przeciêtnego wynagrodzenia z drugiego kwarta³u 1998 r. 5. Drugiej waloryzacji przeprowadzonej od 1 wrzeœnia 1999 r. oraz kolejnych dokonuje siê na zasadach okreœlonych w art. 25 ust. 3-6. 6. Kapita³ pocz¹tkowy ewidencjonowany jest na koncie ubezpieczonego.

I. KAPITA POCZ TKOWY ZAKRES PODMIOTOWY 1. Kapita³ pocz¹tkowy jest ustalany dla ubezpieczonego, urodzonego po 31 grudnia 1948 r., który przed dniem wejœcia w ycie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeñ Spo³ecznych, tj. przed dniem 1 stycznia 1999 r. op³aca³ za siebie sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne lub za którego sk³adkê op³aca³ p³atnik sk³adek. 2. Kapita³ pocz¹tkowy ustalany jest tak e dla ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., a przed 1 stycznia 1969 r., którzy zachowuj¹ mo liwoœæ skorzystania z przyznania emerytury na zasadach analogicznych jak obowi¹zuj¹ce do 31 grudnia 1998 r. 3. Prawo do ustalenia kapita³u pocz¹tkowego przys³uguje równie osobom, które: mia³y ustalone prawo do emerytury lub renty bez wzglêdu na to, czy po dniu ustalenia prawa do œwiadczenia podlega³y ubezpieczeniu spo³ecznemu, mia³y ustalone prawo do emerytury lub renty na podstawie odrêbnych przepisów pod warunkiem jednak, i przed dniem 1 stycznia 1999 r. op³aca³y sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne, albo sk³adkê tak¹ op³aca³ za te osoby p³atnik sk³adek. Oznacza to, e np. emerytowi wojskowemu, policyjnemu i innym tzw. pracownikom mundurowym, urodzonym po 31 grudnia 1948 r. bêdziemy ustalali kapita³ pocz¹tkowy, bez wzglêdu na to, czy pobiera czy te nie pobiera œwiadczenia, je eli przed 1 stycznia 1999 r. op³acali sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne lub sk³adkê tê op³aca³ za niego p³atnik sk³adek. 4. Kapita³ pocz¹tkowy dla sêdziów lub prokuratorów urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r. nale y ustaliæ, je eli podlegali oni ubezpieczeniu spo³ecznemu do dnia 31 grudnia 1998 r. z tytu³u np. równoczesnego zatrudnienia na podstawie umowy o pracê i nadal z tego tytu³u podlegaj¹ ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowemu. Nale y zwróciæ uwagê, e sêdziowie i prokuratorzy nie podlegali ubezpieczeniu spo- ³ecznemu od 1 stycznia 1998 r. i nadal nie podlegaj¹ ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Bior¹c powy sze pod uwagê, dla sêdziego i prokuratora urodzonego po dniu 31 grudnia 1948 r. nie ustala siê kapita³u pocz¹tkowego z tytu³u op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne za okres do dnia 31 grudnia 1997 r. Istniej¹ jednak okolicznoœci okreœlone w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju s¹dów powszechnych zrzeczenie siê przez sêdziego stanowiska sêdziego lub utrata prawa do uposa enia w stanie spoczynku, wówczas kapita³ pocz¹tkowy powinien byæ ustalony na zasadach przewidzianych dla ogó³u ubezpieczonych. Takie same zasady obowi¹zuj¹ dla prokuratorów, a zosta³y one zawarte w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze. 7

W przypadku zrzeczenia siê przez sêdziego prokuratora stanowiska, lub utraty prawa do uposa enia w stanie spoczynku, jednostki organizacyjne wymiaru sprawiedliwoœci s¹ zobowi¹zane do przekazania sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne za okres od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. i na ubezpieczenie emerytalne i rentowe poczynaj¹c od dnia 1 stycznia 1999 r.

II. ZASADY USTALANIA KAPITA U POCZ TKOWEGO Wartoœæ kapita³u pocz¹tkowego ustala siê w ka dym przypadku na dzieñ 1 stycznia 1999 r. O zasadach ustalania podstawy wymiaru kapita³u pocz¹tkowego decyduj¹ te same zasady, które stosuje siê przy ustaleniu podstawy wymiaru emerytury lub renty. Wynika z tego, e podstawê wymiaru kapita³u pocz¹tkowego stanowiæ bêdzie przeciêtna podstawa wymiaru sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne z kolejnych 10 lat kalendarzowych, wybranych z okresu od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r. Dopuszcza siê mo liwoœæ ustalenia podstawy wymiaru kapita³u pocz¹tkowego z przeciêtnej podstawy wymiaru sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne z 20 najkorzystniejszych lat kalendarzowych, wybranych z ca³ego okresu aktywnoœci zawodowej (podlegania ubezpieczeniu), jednak e okres ten musi przypadaæ przed dniem 1 stycznia 1999 r. Osobom m³odym, nie legitymuj¹cym siê 10-letnim okresem ubezpieczenia, kapita³ pocz¹tkowy oblicza siê z faktycznego okresu podlegania obowi¹zkowi ubezpieczenia spo³ecznego. Kapita³ pocz¹tkowy ustala siê osobom, których okresy sk³adkowy i niesk³adkowy wynosz¹ co najmniej 6 miesiêcy i 1 dzieñ. Osoby, które w dniu wejœcia w ycie ustawy, a wiêc w dniu 1 stycznia 1999 r., maj¹ ustalone prawo do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy, mog¹ wnioskowaæ o przyjêcie do ustalenia kapita³u pocz¹tkowego podstawy wymiaru tej renty, jednak bez uwzglêdnienia kolejnych waloryzacji tej podstawy. Osoby te bêd¹ mog³y wskazaæ równie podstawê wymiaru sk³adki na ubezpieczenie spo- ³eczne, tak samo jak osoby nie maj¹ce ustalonego prawa do renty, je eli bêdzie to dla nich korzystniejsze. 1. Kapita³ pocz¹tkowy ustala siê dla ka dej osoby ubezpieczonej urodzonej po dniu 31 grudnia 1948 r., która przed dniem 1 stycznia 1999 r. op³aca³a sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne lub za któr¹ sk³adkê op³aca³ p³atnik sk³adek. Oznacza to zatem, i kapita³ pocz¹tkowy ustala siê równie dla tych ubezpieczonych urodzonych po dniu 31 grudnia 1948 r., którzy mog¹ uzyskaæ emeryturê na zasadach analogicznych jak obowi¹zuj¹ce do 31 grudnia 1998 r. 2. Mo liwoœæ ustalenia kapita³u pocz¹tkowego dotyczy równie osób, które: mia³y ustalone prawo do emerytury lub renty bez wzglêdu na to, czy po dniu ustalenia prawa do œwiadczenia podlega³y ubezpieczeniu spo³ecznemu, mia³y ustalone prawo do emerytury lub renty na podstawie odrêbnych przepisów pod warunkiem, i przed dniem 1 stycznia 1999 r. op³aca³y sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne albo sk³adkê tak¹ op³aca³ za te osoby p³atnik sk³adek. 3. Sêdziowie i prokuratorzy nie podlegali ubezpieczeniu spo³ecznemu od 1 stycznia 1998 r. i nadal nie podlegaj¹ ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. 9

W zwi¹zku z tym dla sêdziego i prokuratora, nawet urodzonego po dniu 31 grudnia 1948 r., nie ustala siê kapita³u pocz¹tkowego z tytu³u op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne za okres do dnia 31 grudnia 1997 r. Je eli jednak wyst¹pi¹ okolicznoœci okreœlone w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. Prawo o ustroju s¹dów powszechnych, to jest zrzeczenie siê przez sêdziego stanowiska sêdziego lub utrata prawa do uposa enia w stanie spoczynku kapita³ pocz¹tkowy powinien zostaæ ustalony na zasadach przewidzianych dla ogó³u ubezpieczonych. Analogiczne uregulowania zawarte s¹ w ustawie z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze. W takich bowiem przypadkach jednostki organizacyjne wymiaru sprawiedliwoœci przekazuj¹ sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne za okres od dnia 1 stycznia 1998 r. do dnia 31 grudnia 1998 r. i na ubezpieczenia emerytalne i rentowe poczynaj¹c od dnia 1 stycznia 1999 r. Kapita³ pocz¹tkowy ustala siê w przypadku sêdziego lub prokuratora, który podlega³ ubezpieczeniu spo³ecznemu do dnia 31 grudnia 1998 r., np. z tytu³u równoczesnego zatrudnienia na podstawie umowy o pracê i nadal z tego tytu³u podlega ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym. 4. Dla obliczenia kapita³u pocz¹tkowego ustala siê wartoœæ hipotetycznej emerytury na dzieñ 1 stycznia 1999 r., przy zastosowaniu zmodyfikowanego algorytmu ustalania wysokoœci emerytury. Modyfikacja ta dotyczy ustalania tzw. czêœci socjalnej emerytury. Wartoœæ kapita³u pocz¹tkowego ustala siê w ka dym przypadku na dzieñ 1 stycznia 1999 r. 5. Dla potrzeb kapita³u pocz¹tkowego uwzglêdnia siê przebyte do dnia 31 grudnia 1998 r.: okresy sk³adkowe (okreœlone w art. 6 ustawy emerytalnej) okresy niesk³adkowe (okreœlone w art. 7 ustawy emerytalnej) okresy sk³adkowe i niesk³adkowe, które uznawane by³y przed dniem 1 stycznia 1999 r. za okresy sk³adkowe i niesk³adkowe. UWAGI: 1. Uwzglêdniaj¹c okresy sk³adkowe i niesk³adkowe, które uznawane by³y przed dniem 1 stycznia 1999 r. za okresy sk³adkowe i niesk³adkowe nale y braæ pod uwagê regulacje zawarte w ustawie emerytalnej. Przyk³adowo: uznawany za sk³adkowy przed dniem 1 stycznia 1999 r. okres pozostawania bez pracy, spowodowany rozwi¹zaniem stosunku pracy w okresie od 1 stycznia 1980 r. do 10 kwietnia 1989 r. w zwi¹zku z przekonaniami politycznymi, religijnymi pracownika albo z jego przynale noœci¹ do zwi¹zku zawodowego, poczynaj¹c od 1 stycznia 1999 r. jest okresem niesk³adkowym i mo e byæ uwzglêdniony w myœl art. 7 pkt 4 ustawy emerytalnej w rozmiarze nie wiêkszym ni 5 lat. 2. Okresy niesk³adkowe podlegaj¹ uwzglêdnieniu w rozmiarze nie przekraczaj¹cym jednej trzeciej udowodnionych okresów sk³adkowych, a wiêc z uwzglêdnieniem zasady wynikaj¹cej z art. 5 ust. 2 ustawy emerytalnej. 3. Nie uwzglêdnia siê natomiast okresów prowadzenia gospodarstwa rolnego i pracy w tym gospodarstwie, bez wzglêdu na to, czy by³a op³acana sk³adka na ubezpieczenie spo³eczne rolników. 10

4. Nie podlegaj¹ równie uwzglêdnieniu okresy, za które nie zosta³y op³acone sk³adki na w³asne ubezpieczenie spo³eczne (art. 5 ust. 5 ustawy emerytalnej) nawet je eli sk³adki te zosta³y umorzone. 6. Przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego dla repatrianta podlegaj¹ uwzglêdnieniu przebyte do dnia 31 grudnia 1998 r.: okresy sk³adkowe i niesk³adkowe w Polsce okresy sk³adkowe wymienione w art. 6 ust. 1 pkt 9 ustawy emerytalnej (okresy zatrudnienia za granic¹) okresy s³u by wojskowej w armii ZSRR oraz w armiach pañstw powsta³ych po rozpadzie ZSRR przebyte za granic¹ okresy niesk³adkowe, o których mowa w art. 7 pkt 5 lit. a) i pkt 9 ustawy emerytalnej. Okresy sk³adkowe i niesk³adkowe przebyte za granic¹ i przyjête do ustalenia kapita³u pocz¹tkowego dla repatrianta bêd¹ jednak podlega³y wy³¹czeniu przy rozpatrywaniu wniosku o emeryturê na nowych zasadach, je eli: repatriant zmieni³ miejsce sta³ego zamieszkania i wyjecha³ za granicê, albo mimo posiadania sta³ego miejsca zamieszkania w Polsce, uzyska³ z tytu³u tych okresów œwiadczenie rentowe z instytucji zagranicznej inne ni renta z ubezpieczenia dodatkowego. 7. Okresy zatrudnienia, o których mowa w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit. c) oraz okresy niesk³adkowe, o których mowa w art. 7 pkt 8 ustawy emerytalnej, uwzglêdnia siê przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego pod warunkiem sta³ego miejsca zamieszkania w Polsce osoby, dla której ustala sie ten kapita³. Okresów wymienionych w art. 6 ust. 2 pkt 1 lit c) nie uwzglêdnia siê jednak, mimo sta³ego miejsca zamieszkania w Polsce, je eli z tytu³u tych okresów osoba zainteresowana ma prawo do œwiadczenia rentowego z instytucji zagranicznej innego ni renta z ubezpieczenia dodatkowego. Zasady dotycz¹ce weryfikacji kapita³u pocz¹tkowego, okreœlone w pkt 6, stosuje siê odpowiednio. 8. Obliczaj¹c kapita³ pocz¹tkowy dla osoby maj¹cej ustalone prawo do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy b¹dÿ prawo do emerytury, okresy sk³adkowe i niesk³adkowe ustala siê na nowo, przyjmuj¹c okresy wymienione w art. 6 i 7 ustawy emerytalnej, z uwzglêdnieniem pkt 5. Oznacza to, e nie wszystkie okresy, przyjête do ustalenia prawa do renty lub emerytury i ich wysokoœci, zostan¹ uwzglêdnione przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego, b¹dÿ te nie bêdzie podstawy do ustalenia tego kapita³u. Przyk³ad 1: Przy ustalaniu prawa do renty uwzglêdniono okres nauki w szkole wy szej w wymiarze 2 lat i 4 miesiêcy, mimo i nauka nie zosta³a ukoñczona. Przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego okres ten nie podlega uwzglêdnieniu, bowiem zgodnie z art. 7 pkt 9 ustawy emerytalnej warunkiem zaliczenia takiego okresu jest ukoñczenie nauki. Przyk³ad 2: Przy ustalaniu prawa do renty uwzglêdniono 2 miesi¹ce zatrudnienia oraz 4 lata i 10 miesiêcy pracy w gospodarstwie rolnym. 11

12 Dla osoby takiej po wy³¹czeniu okresu pracy w gospodarstwie rolnym nie bêdzie podstaw do obliczenia kapita³u pocz¹tkowego, gdy nie udowodni³a okresu sk³adkowego i niesk³adkowego, o którym mowa w pkt 9. 9. Kapita³ pocz¹tkowy ustala siê dla osób, które posiadaj¹ okres sk³adkowy i niesk³adkowy, wynosz¹cy ³¹cznie co najmniej 6 miesiêcy i 1 dzieñ. Okres sk³adkowy i niesk³adkowy oblicza siê na zasadach analogicznych, jak przy ustalaniu okresu wymaganego do przyznania emerytury lub renty. Oznacza to, e po ustaleniu okresu sk³adkowego z uwzglêdnieniem lat, miesiêcy i dni oraz okresu niesk³adkowego równie z uwzglêdnieniem lat, miesiêcy i dni, ustala siê ³¹czny okres sk³adkowy i niesk³adkowy, przy czym okres niesk³adkowy przyjmuje siê w rozmiarze nie wiêkszym ni jedna trzecia udowodnionych okresów sk³adkowych. Przyk³ad 1: Ubezpieczony, ur. 1.12.1978 r. podj¹³ zatrudnienie 1.07.1998 r. i nadal je kontynuuje. Do dnia 31.12.1998 r. osi¹gn¹³ sta ubezpieczeniowy krótszy ni 6 miesiêcy i 1 dzieñ. Dla tego ubezpieczonego nie ustala siê kapita³u pocz¹tkowego. Przyk³ad 2: Ubezpieczona, ur. 24.01.1975 r., udowodni³a nastêpuj¹ce okresy: od 1.10.1993 r do 23.06.1998 r. okres nauki w szkole wy szej (programowy tok nauki wynosi³ 4 lata) od 1.08.1998 r. do nadal okres zatrudnienia. Do dnia 31.12.1998 r. ubezpieczona ta osi¹gnê³a okres sk³adkowy wynosz¹cy 5 miesiêcy i okres niesk³adkowy wynosz¹cy 1 miesi¹c i 20 dni (1/3 udowodnionego okresu sk³adkowego), a wiêc posiada sta ubezpieczeniowy wynosz¹cy 6 miesiêcy i 20 dni. Dla ubezpieczonej tej ustala siê kapita³ pocz¹tkowy. 10. Warunek posiadania okresu sk³adkowego i niesk³adkowego w wymiarze co najmniej 6 miesiêcy i 1 dnia wymagany jest równie od osoby, która ma ustalone prawo do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy. Oznacza to, e kapita³u pocz¹tkowego nie ustala siê dla osoby maj¹cej prawo do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy przyznanej na zasadach okreœlonych w art. 33 ust. 3 ustawy o z.e.p. (albo odpowiednich przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu spo³ecznym) lub art. 58 ust. 3 ustawy emerytalnej o ile osoba taka nie udowodni³a okresu sk³adkowego i niesk³adkowego w wymiarze co najmniej 6 miesiêcy i 1 dnia. Przyk³ad: Zainteresowana, ur. 15.07.1973 r., zg³osi³a w dniu 10.06.1999 r. wniosek o rentê z tytu³u niezdolnoœci do pracy powsta³ej w wyniku obra eñ doznanych w wypadku komunikacyjnym w dniu 3.02.1999 r. Zainteresowana udowodni³a nastêpuj¹ce okresy: od 1.10.1993 r. do 28.06.1998 r. okres nauki w szkole wy szej, od 1.09.1998 r. do 3.02.1999 r. okres zatrudnienia, od 4.02.1999 r. do 31.07.1999 r. okres pobierania zasi³ku chorobowego. Do dnia 31.12.1998 r. zainteresowana udowodni³a okres sk³adkowy wynosz¹cy 4 miesi¹ce i okres niesk³adkowy wynosz¹cy 1 miesi¹c i 10 dni (1/3 udowodnionego okresu

sk³adkowego), a wiêc ³¹czny okres sk³adkowy oraz niesk³adkowy wynosi 5 miesiêcy i 10 dni. Zainteresowana ma okres uprawniaj¹cy do renty, jednak e nie ma sta u ubezpieczeniowego do dnia 31.12.1998 r., wynosz¹cego 6 miesiêcy i 1 dzieñ, który uzasadnia ustalenie kapita³u pocz¹tkowego. 11. Przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego dla osób, które udowodni³y okresy ubezpieczenia za granic¹ w pañstwach, z którymi ³¹cz¹ Rzeczpospolit¹ Polsk¹ umowy miêdzynarodowe w dziedzinie ubezpieczeñ spo³ecznych okresy takiego ubezpieczenia ustala siê z uwzglêdnieniem zasad podanych w pkt 12-18 i pkt 20. 12. W umowach tzw. proporcjonalnych,okreœlone zosta³y minimalne okresy ubezpieczenia, których przebycie jest warunkiem ustalenia prawa do œwiadczeñ w myœl przepisów prawnych pañstw umowy, a mianowicie w: Konwencji Generalnej z dnia 26 listopada 1965 r. miêdzy Polsk¹ Rzecz¹pospolit¹ Ludow¹ a Królestwem Belgii o zabezpieczeniu spo³ecznym 185 dni, Umowie z dnia 12 lipca 1961. o wspó³pracy w dziedzinie polityki spo³ecznej miêdzy Polsk¹ Rzecz¹pospolit¹ Ludow¹ a Ludow¹ Republik¹ Bu³garii 6 miesiêcy, Umowie z dnia 5 kwietnia 1948 r. pomiêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Czechos³owack¹ o ubezpieczeniu spo³ecznym (aktualnie dotyczy Republiki Czeskiej i Republiki S³owackiej) 6 miesiêcy (26 tygodni), Konwencji Generalnej z dnia 9 czerwca 1948 r. pomiêdzy Polsk¹ a Francj¹ o zabezpieczeniu spo³ecznym 52 tygodnie, Umowie z dnia 16 stycznia 1958 r. pomiêdzy Rz¹dem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a Rz¹dem Federacyjnej Ludowej Republiki Jugos³awii (aktualnie dotyczy Republiki S³owenii, Republiki Chorwacji, Macedonii, Federalnej Republiki Jugos³awii, Republiki Boœni i Hercegowiny) 6 miesiêcy, Umowie z dnia 8 grudnia 1990 r. miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Federaln¹ Niemiec o zabezpieczeniu spo³ecznym 6 miesiêcy, Umowie z dnia 14 lutego 1959 r. miêdzy Polsk¹ Rzecz¹pospolit¹ Ludow¹ a Wêgiersk¹ Republik¹ Ludow¹ o wspó³pracy w dziedzinie polityki spo³ecznej 6 miesiêcy, Umowie z dnia 7 wrzeœnia 1998 r. miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Austrii o zabezpieczeniu spo³ecznym 12 miesiêcy, Konwencji z dnia 1 wrzeœnia 1996 r. miêdzy Rzecz¹pospolit¹ Polsk¹ a Wielkim Ksiêstwem Luksemburga w sprawie zabezpieczenia spo³ecznego 12 miesiêcy. Umowy przewiduj¹ równie, e w przypadku przebycia krótszego okresu ubezpieczenia ni okreœlony w umowie jako minimalny i w przypadku, gdy ten krótszy okres nie uzasadnia prawa do œwiadczeñ zagranicznych okres ten podlega uwzglêdnieniu przy ustalaniu uprawnieñ do œwiadczenia wed³ug polskich przepisów prawnych. Tylko okresy ubezpieczenia za granic¹ krótsze ni wy ej wymienione, które nie daj¹ uprawnienia do œwiadczeñ zagranicznych mog¹ byæ uwzglêdnione przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego. Przyk³ad 1: Z dokumentacji dotycz¹cej kapita³u pocz¹tkowego wynika, e zainteresowany ur. 4.10.1972 r., udowodni³ nastêpuj¹ce okresy: 13

14 od 1.04.1990 r. do 31.12.1996 r. okres ubezpieczenia spo³ecznego rolników, od 1.03.1997 r. do 31.07.1997 r. okres ubezpieczenia w RFN. Dla osoby tej nie ustala siê kapita³u pocz¹tkowego, poniewa nie udowodni³a okresu sk³adkowego, o którym mowa w art. 6 ustawy emerytalnej. Przy obliczaniu kapita³u pocz¹tkowego nie uwzglêdnia siê bowiem okresu ubezpieczenia spo³ecznego rolników. Natomiast uwzglêdniany na podstawie umowy z 1990 r. okres ubezpieczenia w RFN wynosi 5 miesiêcy. W przypadku, gdyby okres ubezpieczenia w RFN przekracza³ 6 miesiêcy równie nie podlega³by uwzglêdnieniu, gdy z tytu³u tego ubezpieczenia istnieje prawo do œwiadczenia niemieckiego. Przyk³ad 2: Z dokumentacji dotycz¹cej kapita³u pocz¹tkowego wynika, e zainteresowany, ur. 1.10.1970 r., udowodni³ nastêpuj¹ce okresy: od 1.12.1988 r. do 31.03.1990 r. okres ubezpieczenia spo³ecznego rolników, od 1.04.1990 r. do 31.03.1991 r. okres zasadniczej s³u by wojskowej, od 1.05.1991 r do 30.06.1991 r. okres ubezpieczenia we Francji, od 1.12.1991 r. do 30.06.1997 r. okres ubezpieczenia spo³ecznego rolników, od 1.08.1997 r. do 31.10.1997 r. okres ubezpieczenia we Francji. Dla tego zainteresowanego ustala siê kapita³ pocz¹tkowy, poniewa udokumentowa³ okresy sk³adkowe w Polsce w wymiarze przekraczaj¹cym 6 miesiêcy i 1 dzieñ, tj. okres zasadniczej s³u by wojskowej (1 rok) oraz 5 miesiêczny okres ubezpieczenia we Francji, tj. ³¹cznie 1 rok i 5 miesiêcy. Przyk³ad 3: Z dokumentacji dotycz¹cej kapita³u pocz¹tkowego wynika, e zainteresowany, ur. 1.04.1973 r. udowodni³ nastêpuj¹ce okresy: od 1.03.1993 r. do 31.07.1993 r. okres zatrudnienia w Polsce, od 1.08.1994 r. do 31.05.1995 r. okres ubezpieczenia we Francji, od 1.09.1996 r. do 31.01.1997 r. okres ubezpieczenia w RFN. Dla tego ubezpieczonego ustala siê kapita³ pocz¹tkowy, poniewa udokumentowa³ okresy sk³adkowe w Polsce w wymiarze 5 miesiêcy oraz uwzglêdniany na podstawie polsko-francuskiej Konwencji Generalnej okres ubezpieczenia we Francji (10 miesiêcy) i na podstawie umowy z 1990 r. okres ubezpieczenia w RFN (5 miesiêcy), tj. ³¹cznie 1 rok i 8 miesiêcy. Okresy ubezpieczenia we Francji i w RFN uwzglêdnia siê przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego, gdy w ka dym z pañstw wystêpuj¹ okresy ubezpieczenia krótsze ni okreœlone w umowach zawartych z tymi pañstwami (tj. takie, które nie uprawniaj¹ do œwiadczeñ zagranicznych). 13. Okres ubezpieczenia za granic¹ mo e podlegaæ w przysz³oœci wy³¹czeniu z okresów maj¹cych wp³yw na wysokoœæ kapita³u pocz¹tkowego przy odpowiednim zastosowaniu art. 114 ustawy emerytalnej. Sytuacja taka mo e mieæ miejsce przy rozpatrywaniu uprawnieñ do emerytury ustalanej wed³ug nowych zasad, gdy oka e siê, i osoba ubiegaj¹ca siê o przyznanie takiej emerytury udowodni nowe okresy ubezpieczenia za granic¹ w pañstwach umownych, przebyte po dniu 31 grudnia 1998 r., które ³¹cznie z okresami ubezpieczenia za granic¹, uwzglêdnionymi ju przy obliczaniu kapita³u pocz¹tkowego bêd¹ d³u sze od minimalnych okresów ubezpieczenia okreœlonych w poszczególnych umowach.

W takim przypadku wysokoœæ kapita³u pocz¹tkowego bêdzie podlega³a weryfikacji poprzez wy³¹czenie uwzglêdnionego wczeœniej okresu ubezpieczenia za granic¹. Weryfikacja taka powinna byæ dokonana nawet w przypadku, gdy osoba maj¹ca prawo do polskiej emerytury w myœl przepisów emerytalnych obowi¹zuj¹cych w drugim pañstwie umowy nie uzyska równoczeœnie prawa do œwiadczenia zagranicznego z tytu- ³u okresów ubezpieczenia za granic¹, np. z powodu nie osi¹gniêcia wieku emerytalnego. 14. Przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego podlegaj¹ równie uwzglêdnieniu okresy ubezpieczenia za granic¹ z zastosowaniem umów tzw. terytorialnych, tj.: Umowy z dnia 13 lipca 1957 r. miêdzy Polsk¹ Rzecz¹pospolit¹ Ludow¹ i Niemieck¹ Republik¹ Demokratyczn¹ o wspó³pracy w dziedzinie polityki spo³ecznej, Umowy z dnia 9 paÿdziernika 1975 r. miêdzy Polsk¹ Rzecz¹pospolit¹ Ludow¹ a Republik¹ Federaln¹ Niemiec o zaopatrzeniu emerytalnym i wypadkowym. W myœl tych umów instytucja ubezpieczeniowa pañstwa zamieszkania przy ustalaniu œwiadczenia uwzglêdnia wed³ug obowi¹zuj¹cych j¹ przepisów okresy ubezpieczenia, okresy zatrudnienia oraz okresy z nimi zrównane w drugim pañstwie w taki sposób, jak gdyby zaistnia³y na terenie pierwszego pañstwa. Po wejœciu w ycie z dniem 1 paÿdziernika 1991 r. umowy miêdzy Polsk¹ a RFN z dnia 8 grudnia 1990 r. umowa miêdzy Polsk¹ a NRD z 1957 r. straci³a moc obowi¹zuj¹c¹, z tym, e okresy ubezpieczenia (zatrudnienia) przebyte na terenie b. NRD do dnia 2 paÿdziernika 1990 r. (do dnia poprzedzaj¹cego zjednoczenie Niemiec) podlegaj¹ uwzglêdnieniu na zasadach okreœlonych w umowie z NRD z 1957 r. Oznacza to, i osobom, posiadaj¹cym okresy ubezpieczenia na terenie b. NRD, które przesiedli³y siê do Polski do dnia 2 paÿdziernika 1990 r., do obliczenia kapita³u pocz¹tkowego zostan¹ przyjête okresy ubezpieczenia w b. NRD tak jak gdyby zaistania³y w Polsce. Natomiast umowa terytorialna z RFN z dnia 9 paÿdziernika 1975 r. ma zastosowanie wy³¹cznie w odniesieniu do osób, które przesiedli³y siê z Niemiec do Polski do dnia 31 grudnia 1990 r. (w tym równie osób, które przesiedli³y siê z terenu b. NRD, ale ju po dniu 2 paÿdziernika 1990 r.). Oznacza to, i w przypadku ustalania kapita³u pocz¹tkowego dla osoby, urodzonej po 31 grudnia 1948 r., która przesiedli³a siê do Polski do dnia 31 grudnia 1990 r. okresy ubezpieczenia (zatrudnienia lub okresy z nimi zrównane) przebyte w Niemczech do tego dnia podlegaj¹ uwzglêdnieniu przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego. Potwierdzenia takich okresów w tym równie przebytych na terenie b. NRD nale- y dokonywaæ na zasadach okreœlonych dla postêpowania w sprawach emerytalnorentowych z zastosowaniem umowy z RFN z dnia 9 paÿdziernika 1975 r. 15. Okresy ubezpieczenia obywateli polskich na terenie b. NRD od dnia 1 stycznia 1991 r. do dnia 30 wrzeœnia 1991 r., za które strona niemiecka przekaza³a na konto Zak³adu Ubezpieczeñ Spo³ecznych sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne nale y nadal traktowaæ tak jak okresy zatrudnienia przebyte w Polsce. 16. Okresu ubezpieczenia w Niemczech nawet przebytego do dnia 31 grudnia 1990 r. nie nale y jednak uwzglêdniaæ przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego dla osoby, która po 31 grudnia 1990 r. przesiedli³a siê ponownie do Niemiec, a nastêpnie powróci³a do Polski. 15

16 W takim bowiem przypadku bêdzie mia³ zastosowanie art. 27 ust. 1 (zdanie drugie) nowej umowy z RFN z dnia 8 grudnia 1990 r. a wiêc okresy ubezpieczenia w Niemczech, d³u sze ni 6 miesiêcy, obci¹ aj¹ stronê niemieck¹. Okresy krótsze ni 6 miesiêcy i nie powoduj¹ce powstania uprawnieñ do œwiadczenia z RFN, nale y uwzglêdniæ przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego na zasadach okreœlonych w pkt 12. 17. W przypadku, gdy osoba, dla której ustalany jest kapita³ pocz¹tkowy, przesiedli³a siê do Polski do dnia 31 grudnia 1990 r., a nastêpnie bez zmiany sta³ego miejsca zamieszkania udowodni okresy ubezpieczenia w Niemczech po dniu 31 grudnia 1990 r., d³u sze ni 6 miesiêcy tylko okresy ubezpieczenia w Niemczech do 31 grudnia 1990 r. bêd¹ mia³y wp³yw na wysokoœæ kapita³u pocz¹tkowego. O ile jednak okresy ubezpieczenia w RFN, przebyte poczynaj¹c od dnia 1 stycznia 1991 r. i najpóÿniej do dnia 31 grudnia 1998 r., s¹ krótsze ni 6 miesiêcy i nie uzasadniaj¹ prawa do œwiadczenia z RFN nale y je uwzglêdniæ przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego. 18. Zasady okreœlone w pkt 13, dotycz¹ce weryfikacji okresów przyjêtych do ustalania kapita³u pocz¹tkowego, maj¹ odpowiednie zastosowanie. Nie podlegaj¹ jednak wy³¹czeniu okresy ubezpieczenia w b. NRD, o których mowa w pkt 15. 19. W przypadku, gdy osoba, dla której ustalany jest kapita³ pocz¹tkowy, ma okresy pracy u pracodawców zagranicznych przebyte w pañstwach, z którymi nie ³¹czy Rzeczypospolitej umowa w dziedzinie ubezpieczeñ spo³ecznych okres takiej pracy uwzglêdnia siê przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego pod warunkiem op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne w Polsce. 20. Na zasadach okreœlonych w pkt 19 uwzglêdnia siê równie okresy ubezpieczenia w Austrii i w Luksemburgu. Umowa miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Republik¹ Austrii wesz³a w ycie 1 grudnia 2000 r., natomiast Konwencja miêdzy Rzeczpospolit¹ Polsk¹ a Wielkim Ksiêstwem Luksemburga 1 lutego 2001 r. 21. W odniesieniu do ubezpieczonych, którzy objêci zostali ubezpieczeniem spo³ecznym po raz pierwszy maj¹c ukoñczone 18 lat wartoœæ wspó³czynnika proporcjonalnego do wieku ubezpieczonego oraz okresu sk³adkowego i niesk³adkowego osi¹gniêtego do dnia 31 grudnia 1998 r., a tak e p³ci, ustala siê zgodnie z tabel¹ stanowi¹c¹ za³¹cznik do ustawy emerytalnej. Przy ustalaniu ³¹cznego okresu sk³adkowego i niesk³adkowego stosuje siê zasady podane w pkt 9. Po dokonaniu ustalenia takiego ³¹cznego okresu nale y zastosowaæ zaokr¹glenie do pe³nych lat. Przyk³ad: Ubezpieczona, ur. w 1954 r., przyst¹pi³a do ubezpieczenia w wieku 24 lat. Do dnia 31 grudnia 1998 r. mia³a ukoñczone 44 lata i 7 miesiêcy oraz udowodni³a okres sk³adkowy wynosz¹cy 20 lat, 3 miesi¹ce i 18 dni oraz okres niesk³adkowy w wymiarze 4 lat, 1 miesi¹c i 15 dni. ¹czny sta ubezpieczeniowy wynosi zatem 24 lata, 5 miesiêcy i 3 dni.

Z uwagi na to, e ubezpieczona ma mniej ni 6 miesiêcy sta u ponad pe³ne lata miesiêcy tych nie uwzglêdnia siê, a zatem przyjmuje siê, e ubezpieczona udowodni- ³a sta w iloœci 24 lat. Natomiast wiek ubezpieczonej podlega zaokr¹gleniu do pe³nych lat, a wiêc do lat 45 (zgodnie z art. 174 ust. 10 ustawy emerytalnej). Zgodnie z tabel¹ wartoœæ wspó³czynnika wynosi 87,83%. 22. Dla ubezpieczonych, którzy zostali objêci ubezpieczeniem spo³ecznym po raz pierwszy przed osi¹gniêciem 18 lat wartoœæ wspó³czynnika oblicza siê wed³ug wzoru zamieszczonego w art. 174 ust. 8 ustawy emerytalnej, wstawiaj¹c we wzorze wiek, w którym powsta³ obowi¹zek ubezpieczenia. Wiek ten nale y ustaliæ wed³ug faktycznie ukoñczonych lat przez danego ubezpieczonego bez stosowania zasad wskazanych w art. 174 ust. 10 tej ustawy (np. osoba maj¹ca 16 lat i 10 miesiêcy faktycznie ukoñczy³a 16 lat). 23. Przy ustalaniu momentu objêcia ubezpieczeniem spo³ecznym po raz pierwszy nale y braæ pod uwagê dzieñ, w którym nast¹pi³o objêcie ubezpieczeniem spo- ³ecznym pracowników, osób prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ (wczeœniej rzemieœlników), osób wykonuj¹cych pracê na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, cz³onków rolniczych spó³dzielni produkcyjnych i spó³dzielni kó³ek rolniczych, duchownych lub zaopatrzeniem emerytalnym twórców (artystów) tak e wówczas, gdy zainteresowany by³ objêty ubezpieczeniem spo³ecznym i nie op³aca³ sk³adek na to ubezpieczenie z powodu ustawowego zwolnienia z op³acania sk³adek, b¹dÿ sk³adki na to ubezpieczenie zosta³y umorzone. Dotyczy to równie osób przystêpuj¹cych do ubezpieczenia na swój wniosek, np. osób wykonuj¹cych pracê u pracodawcy zagranicznego, a tak e osób pobieraj¹cych zasi³ek dla bezrobotnych lub osób, za które sk³adki op³aca³ oœrodek pomocy spo³ecznej. 24. Za datê objêcia po raz pierwszy ubezpieczeniem spo³ecznym nale y równie przyj¹æ datê przyst¹pienia do ubezpieczenia za granic¹ w pañstwach umownych w przypadku, gdy okres takiego ubezpieczenia za granic¹ podlega uwzglêdnieniu przy ustalaniu kapita³u pocz¹tkowego. 25. Zasada okreœlona w pkt 23 nie dotyczy jednak osób objêtych ubezpieczeniem spo³ecznym rolników. Tak wiêc nie mo na przyj¹æ daty powstania obowi¹zku ubezpieczenia spo³ecznego z tytu³u prowadzenia gospodarstwa rolnego pracy w takim gospodarstwie jako daty pocz¹tkowej objêcia ubezpieczeniem spo³ecznym (o której mowa w art. 174 ust. 11 ustawy emerytalnej). Za datê objêcia ubezpieczeniem spo³ecznym po raz pierwszy nie mo na równie uznaæ daty rozpoczêcia s³u by (o której mowa w art. 6 ust. 1 pkt 4 ustawy emerytalnej lub s³u by w Policji, Urzêdzie Ochrony Pañstwa, Stra y Granicznej, Pañstwowej Stra y Po arnej lub w S³u bie Wiêziennej, o której mowa w art. 6 ust. 1 pkt 6 tej ustawy). Przyk³ad 1: Ubezpieczony, ur. 1.04.1949 r., udowodni³ nastêpuj¹ce okresy: od 1.04.1965 r. do 31.03.1970 r. okres pracy w gospodarstwie rolnym rodziców, od 1.04.1970 r. do 16.10.1972 r. okres s³u by wojskowej, od 1.06.1973 r. do 31.10.1999 r. okres zatrudnienia. 17

Ubezpieczony ten zosta³ objêty po raz pierwszy ubezpieczeniem spo³ecznym w wieku 24 lat, a wiêc wartoœæ wspó³czynnika nale y ustaliæ wed³ug tabeli, stanowi¹cej za³¹cznik do ustawy emerytalnej. Przyk³ad 2: Ubezpieczony, ur. 1.06.1969 r., udowodni³ nastêpuj¹ce okresy: od 1.07.1986 r. do 31.07.1992 r. okres ubezpieczenia spo³ecznego rolników (domownik), od 1.09.1992 r. do nadal okres zatrudnienia. W przypadku tego ubezpieczonego nale y przyj¹æ, i ubezpieczeniem spo³ecznym zosta³ objêty po raz pierwszy w wieku 23 lat, a zatem wartoœæ wspó³czynnika nale y ustaliæ wed³ug tabeli, stanowi¹cej za³¹cznik do ustawy emerytalnej. Przyk³ad 3: Ubezpieczona, ur. 1.02.1950 r., udowodni³a nastêpuj¹ce okresy: od 1.01.1967 r. do 31.12.1967 r. okres zatrudnienia, od 1.10.1969 r. do 23.06.1974 r. okres nauki w szkole wy szej (programowy tok nauki 4 lata) od 1.12.1974 r. do nadal okres zatrudnienia. Ubezpieczona zosta³a objêta po raz pierwszy ubezpieczeniem spo³ecznym w wieku 16 lat, a zatem we wzorze nale y wstawiæ liczbê 16.

III. OKRESY UWZGLÊDNIANE PRZY USTALANIU PRAWA DO ŒWIADCZEÑ I ICH WYSOKOŒCI A. ZASADY OGÓLNE 1. Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty i obliczaniu ich wysokoœci uwzglêdnia siê, zastrze eniem pkt 2-5, nastêpuj¹ce okresy: sk³adkowe (o których mowa w dzia³ach B i C) niesk³adkowe (o których mowa w dziale D). 2. Przy ustalaniu prawa do emerytury i renty oraz obliczaniu ich wysokoœci okresy niesk³adkowe uwzglêdnia siê w wymiarze nie przekraczaj¹cym jednej trzeciej udowodnionych okresów sk³adkowych. 3. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty okresy: dzia³alnoœci kombatanckiej oraz dzia³alnoœci równorzêdnej z t¹ dzia³alnoœci¹, a tak e okresy zaliczane do okresów tej dzia³alnoœci oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego (o którym mowa w dziale B, pkt 5) pracy przymusowej (o której mowa w dziale C pkt 2) uwzglêdnia siê w wymiarze podwójnym. 4. Przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla p³atników sk³adek, zobowi¹zanych do op³acania sk³adek na w³asne ubezpieczenie emerytalne i rentowe, nie uwzglêdnia siê okresu, za który nie zosta³y op³acone sk³adki, mimo podlegania obowi¹zkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie. 5. Wobec ubezpieczonych zobowi¹zanych do op³acenia sk³adek na w³asne ubezpieczenie spo³eczne za okres przypadaj¹cy przed dniem 1 stycznia 1999 r. ma zastosowanie zasada przedstawiona w pkt 4. UWAGI: 1. Zobowi¹zany do op³acenia sk³adek na w³asne ubezpieczenie emerytalne i rentowe to: twórca, artysta, osoba wykonuj¹ca wolny zawód oraz osoba prowadz¹ca dzia³alnoœæ gospodarcz¹ w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych (art. 16, ust. 4) w zwi¹zku z art. 8 ust. 6 ustawy o systemie ubezpieczeñ spo³ecznych. 2. Nie podlega uwzglêdnieniu okres nieop³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne osób prowadz¹cych pozarolnicz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹, przypadaj¹cy przed dniem 1 stycznia 1999 r. B. OKRESY SK ADKOWE 1. Okres ubezpieczenia Od dnia 1 stycznia 1999 r. okresem ubezpieczenia jest równie okres nieop³acenia sk³adek z powodu przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podsta- 19

wy wymiaru sk³adki tak e wtedy gdy tytu³ podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu usta³ przed koñcem roku. Przyk³ad 1: Pracownik pozostawa³ w stosunku pracy od 1 grudnia 1992 r. do 31 maja 2000 r. Wniosek o rentê z tytu³u niezdolnoœci do pracy zg³osi³ 2 maja 2002 r. Pracownik ten w kwietniu 2000 r. przekroczy³ roczn¹ podstawê wymiaru sk³adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe. W dziesiêcioleciu przed zg³oszeniem wniosku udowodni³ okres sk³adkowy wynosz¹cy 8 lat i 1 miesi¹c, gdy uwzglêdnieniu jako okres sk³adkowy podlega pe³ny rok 2000. Prawo do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy zainteresowany nabêdzie, je eli niezdolnoœæ ta powstanie najpóÿniej do dnia 30 czerwca 2002 r. (18 miesiêcy od zakoñczenia okresu ubezpieczenia). Przyk³ad 2: Pracownik, urodzony 29 wrzeœnia 1959 r. pozostawa³ w stosunku pracy od 1 stycznia 1980 r. do 13 wrzeœnia 1999 r., tj. do dnia zgonu. W maju 1999 r. nast¹pi³o przekroczenie rocznej podstawy wymiaru sk³adek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe tego pracownika. Wdowa zg³osi³a w paÿdzierniku 1999 r. wniosek o rentê rodzinn¹ dla dzieci. Zarówno przy ustalaniu prawa do renty z tytu³u niezdolnoœci do pracy, jak te wysokoœci renty, jaka przys³ugiwa³aby zmar³emu uwzglêdnieniu podlega jako sk³adkowy okres ubezpieczenia do 31 grudnia 1999 r. 2. Okresy op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne w wysokoœci okreœlonej w przepisach o organizacji i finansowaniu ubezpieczeñ spo³ecznych, a tak e w nastêpuj¹cych przepisach: o zaopatrzeniu emerytalnym twórców i ich rodzin o ubezpieczeniu spo³ecznym osób wykonuj¹cych pracê na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia o ubezpieczeniu spo³ecznym cz³onków rsp i skr oraz ich rodzin o ubezpieczeniu spo³ecznym osób prowadz¹cych dzia³alnoœæ gospodarcz¹ oraz ich rodzin o ubezpieczeniu spo³ecznym duchownych, a tak e w przepisach o adwokaturze, w przepisach o zatrudnieniu i przeciwdzia³aniu bezrobociu oraz w przepisach o pomocy spo³ecznej. 3. Okresy zaliczone do okresów ubezpieczenia spo³ecznego duchownych: okresy pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem op³acania sk³adek na ubezpieczenia spo³eczne za ca³y okres podlegania temu ubezpieczeniu okresy przebywania duchownych na misjach oraz okresy prowadzenia przez duchownych dzia³alnoœci duszpasterskiej wœród Polonii, przypadaj¹ce po dniu 14 listopada 1991 r. do dnia wejœcia w ycie ustawy emerytalnej. 4. Okresy czynnej s³u by wojskowej w Wojsku Polskim lub okresy jej równorzêdne albo okresy zastêpczych form tej s³u by. 20

5. Okresy dzia³alnoœci kombatanckiej, dzia³alnoœci równorzêdnej z t¹ dzia³alnoœci¹, a tak- e okresy zaliczane do okresów tej dzia³alnoœci oraz okresy podlegania represjom wojennym i okresu powojennego, okreœlone w przepisach o kombatantach oraz niektórych osobach bêd¹cych ofiarami represji wojennych i okresu powojennego. UWAGA: Przy ustalaniu prawa okres ten uwzglêdnia siê w wymiarze podwójnym. 6. Okres pe³nionej w Polsce s³u by: w Policji (Milicji Obywatelskiej) w Urzêdzie Ochrony Pañstwa (w organach bezpieczeñstwa publicznego) w Stra y Granicznej w S³u bie Wiêziennej w Pañstwowej Stra y Po arnej. 7. Okres zasi³ku macierzyñskiego (zawsze jest okresem sk³adkowym, nawet jeœli po dniu 31 grudnia 1998 r. nie zosta³y op³acone sk³adki na ubezpieczenie np. z powodu przyznania renty). 8. Okres przebywania w wiêzieniach polskich na mocy skazania albo bez wyroku po dniu 31 grudnia 1956 r. za dzia³alnoœæ polityczn¹ (okresy te potwierdza Prezes S¹du Wojewódzkiego lub Szef Urzêdu Ochrony Pañstwa). 9. Okres zatrudnienia za granic¹ osób, które w tym czasie nie by³y obywatelami polskimi, je eli osoby te powróci³y do kraju po dniu 24 lipca 1944 r. i zosta³y uznane za repatriantów (warunkiem jest sta³e zameldowanie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej). Okresy te s¹ okresami sk³adkowymi tak e wówczas, gdy przypadaja po dniu 14 listopada 1991 r. 10. Okresy œwiadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i zwi¹zków zawodowych nielegalnych w rozumieniu przepisów obowi¹zuj¹cych do kwietnia 1989 r. (decyzjê wydaje Kierownik Urzêdu ds. Kombatantów i Osób Represjonowanych). C. POZOSTA E OKRESY SK ADKOWE Za okresy sk³adkowe uwa a siê równie przypadaj¹ce przed dniem 15 listopada 1991 r. nastêpuj¹ce okresy, za które zosta³a op³acona sk³adka na ubezpieczenie spo³eczne albo za które nie by³o obowi¹zku op³acania sk³adek na ubezpieczenie spo³eczne: 1. Zatrudnienie po ukoñczeniu 15 lat ycia: na obszarze Pañstwa Polskiego w wymiarze nie ni szym ni po³owa pe³nego wymiaru czasu pracy, je eli w tych okresach pracownik pobiera³ wynagrodzenie lub zasi³ki z ubezpieczenia spo³ecznego: chorobowy, macierzyñski lub opiekuñczy albo rentê chorobow¹. UWAGI: 1. Okresy zatrudnienia zosta³y przebyte na obszarze Pañstwa Polskiego je eli: 21

wykonywane by³y do dnia 4 lutego 1946 r. na terenach Pañstwa Polskiego, które od dnia 5 lutego 1946 r. znalaz³y siê w granicach by³ego ZSRR wykonywane by³y do dnia 4 czerwca 1951 r. na terenach, które od dnia 5 czerwca 1951 znalaz³y siê w granicach by³ego ZSRR. 2. Zalicza siê pod warunkiem sta³ego zamieszkania na obecnym obszarze Rzeczyposopolitej Polskiej dotyczy pracy wykonywanej na obszarze Pañstwa Polskiego w czasie, gdy obszar ten nie wchodzi³ w sk³ad Pañstwa Polskiego. obywateli polskich za granic¹ w polskich przedstawicielstwach dyplomatycznych i urzêdach konsularnych, w sta³ych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjednoczonych i w innych misjach lub misjach specjalnych, a tak e w innych polskich placówkach, instytucjach lub przedsiêbiorstwach, do których zostali delegowani lub skierowani; dotyczy to równie cz³onków rodziny delegowanego lub skierowanego tam pracownika, którzy podjêli zatrudnienie w tych placówkach w czasie odbywania pobytu za granic¹ obywateli polskich za granic¹ w organizacjach miêdzynarodowych, zagranicznych instytucjach i w zak³adach, do których zostali skierowani w ramach wspó³pracy miêdzynarodowej lub w których byli zatrudnieni za zgod¹ w³aœciwych w³adz polskich; zgoda nie jest wymagana w stosunku do pracowników, którzy wyjechali za granicê przed dniem 9 maja 1945 r. (zalicza siê pod warunkiem sta³ego zamieszkania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej) obywateli polskich za granic¹ u innych pracodawców zagranicznych, je eli w okresie pracy za granic¹ by³y op³acane sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne w Polsce. 2. Pracy przymusowej: wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie II wojny œwiatowej wykonywanej na obszarze Zwi¹zku Socjalistycznych Republik Radzieckich w okresie od dnia 17 wrzeœnia 1939 r. do dnia 31 grudnia 1956 r. wykonywanej na rozkaz w³adz alianckich do dnia 31 grudnia 1945 r. wykonywanej w kopalniach wêgla, kamienio³omach oraz zak³adach pozyskiwania i wzbogacania rud uranu podczas odbywania s³u by wojskowej w Wojsku Polskim. UWAGA: Zalicza siê pod warunkiem sta³ego zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Przy ustalaniu prawa uwzglêdnia siê w wymiarze podwójnym. 3. Zatrudnienia m³odocianych na obszarze Pañstwa Polskiego na warunkach okreœlonych w przepisach obowi¹zuj¹cych przed dniem 1 stycznia 1975 r. 4. Pracy wykonywanej w czasie odbywania na obszarze Pañstwa Polskiego kary pozbawienia wolnoœci, kary aresztu za wykroczenie oraz w czasie tymczasowego aresztowania w wymiarze czasu pracy nie ni szym ni po³owa pe³nego wymiaru czasu pracy okreœlonego dla takiej pracy. 5. Niewykonywania pracy po ustaniu zatrudnienia, je eli za te okresy na podstawie przepisów Kodeksu pracy zosta³o wyp³acone wynagrodzenie lub odszkodowanie. 22

6. Czasowego pozostawania bez pracy na obszarze Pañstwa Polskiego z powodu niemo noœci jej otrzymania lub niemo noœci podjêcia szkolenia zawodowego, w tym okresy pobierania zasi³ków z funduszu aktywizacji zawodowej, zasi³ków dla bezrobotnych oraz zasi³ków szkoleniowych wyp³aconych z Funduszu Pracy. 7. Sprawowanie mandatu pos³a lub senatora w Pañstwie Polskim. 8. Internowania na podstawie art. 42 dekretu z dnia 12 grudnia 1981 r. o stanie wojennym (Dz.U. Nr 29, poz. 154, z 1982 Nr 3, poz. 18 oraz z 1989 r. Nr 34, poz. 178). UWAGA: Do dnia 31 grudnia 1998 r. okres ten podlega³ uzwglêdnianiu jako okres niesk³adkowy. 9. Wykonywania dzia³alnoœci twórczej lub artystycznej na obszarze Pañstwa Polskiego: objêtej obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego, za które op³acono sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne lub w których ubezpieczony by³ zwolniony od op³acania sk³adki przypadaj¹cej przed dniem 1 stycznia 1974 r., uznane przez Komisjê do Spraw Zaopatrzenia Emerytalnego Twórców, dzia³aj¹c¹ przy ministrze w³aœciwym do spraw kultury, pod warunkiem e twórca lub artysta op³aca³ sk³adki na ubezpieczenie spo³eczne po dniu 31 grudnia 1973 r. 10. Pracy adwokatów wykonywanwej na obszarze Pañstwa Polskiego: objêtej obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego, za które op³acono sk³adkê na ubezpieczenie spo³eczne lub w których wystêpowa³o zwolnienie od op³acania sk³adki przed dniem objêcia obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego z tego tytu³u. 11. Wykonywania na obszarze Pañstwa Polskiego pracy nak³adczej: objêtej obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego, za które op³acono sk³adkê na to ubezpieczenie lub w których wystêpowa³o zwolnienie od op³acania sk³adki przed dniem objêcia obowi¹zkiem ubezpieczenia z tego tytu³u, je eli w tych okresach osoba wykonuj¹ca tak¹ pracê uzyskiwa³a wynagrodzenie w wysokoœci co najmniej po³owy obowi¹zuj¹cego najni szego wynagrodzenia, okreœlonego na podstawie przepisów Kodeksu pracy. 12. Pracy na obszarze Pañstwa Polskiego w rolniczych spó³dzielniach produkcyjnych i w innych spó³dzielniach zrzeszonych w Centralnym Zwi¹zku Rolniczych Spó³dzielni Produkcyjnych, w zespo³owych gospodarstwach rolnych spó³dzielni kó³ek rolniczych zrzeszonych w Krajowym Zwi¹zku Rolników, Kó³ek i Organizacji Rolniczych oraz pracy na rzecz tych spó³dzielni: objêtej obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego, za które op³acono sk³adkê na to ubezpieczenie lub w których wystêpowa³o zwolnienie od op³acania sk³adki przed dniem objêcia obowi¹zkiem ubezpieczenia spo³ecznego z tego tytu³u. UWAGA: Zalicza siê na podstawie zaœwiadczenia potwierdzaj¹cego okres wykonywania tej pracy. Praca dorywcza przed 1 stycznia 1999 r.: za miesi¹c 22 dni, a przed 1 stycznia 1981 r. 25 dni. 23