Główny Instytut Górnictwa Zakład Oszcz dno ci Energii i Ochrony Powietrza Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji Czystsza Produkcja nowoczesna strategia ochrony rodowiska Wprowadzenie Ka da działalno człowieka wi e si z korzystaniem z zasobów rodowiska, a jej skutkiem ubocznym jest wytwarzanie odpadów stałych, ciekłych i gazowych. Coraz wi ksza wiadomo zagro e, wynikaj cych z zanieczyszczania rodowiska, spowodowała, e jego ochrona stała si poj ciem strategicznym. 1. Strategie ochrony rodowiska Rosn ce problemy zwi zane z ochron rodowiska skłaniaj do refleksji, e nie mog by one rozwi zywane wył cznie w oparciu o strategie ochrony rodowiska stosowane do ko ca lat osiemdziesi tych XX wieku. Zasada podziału na tych, którzy wytwarzaj odpady i tych, którzy chroni rodowisko przez unieszkodliwianie odpadów jest powszechna, z czego wynika, e dominuj cymi strategiami ochrony rodowiska w Polsce s : strategia rozcie czania i strategia filtrowania, sprowadzaj ca si głównie do budowy oczyszczalni cieków, elektrofiltrów, systemów odsiarczania spalin, spalarni odpadów itp. Jednak e wytworzone odpady nie mog samoistnie znikn. S przemieszczane z miejsca na miejsce, zmieniaj swoj posta, s składowane lub ulegaj rozproszeniu. Ponadto, stosowanie wymienionych strategii ochrony rodowiska jest bardzo kosztowne i ma negatywny wpływ na efekty ekonomiczne przedsi biorstwa. Poni ej przedstawiono analiz ró nych strategii ochrony rodowiska, stosowanych w XX wieku. Do podstawowych strategii ochrony rodowiska nale : strategia rozcie czania - polegaj ca na zmniejszaniu st enia zanieczyszcze (odpadów) odprowadzanych do rodowiska w nadziei, e przyroda jest w stanie asymilowa zanieczyszczenia o mniejszym st eniu. Typowymi przykładami post powania według tej strategii s : rozcie czanie cieków wod lub rozprzestrzenianie zanieczyszcze gazowych i pyłów na wi kszym obszarze przez
budow wysokich kominów. Jak nietrudno zauwa y, ten sposób post powania stracił sens, o ile kiedykolwiek był sensowny, poniewa koncentracja przemysłu przekroczyła stopie krytyczny, w wyniku czego istotny stał si ładunek zanieczyszcze a nie jego st enie. strategia filtrowania - polegaj ca na stosowaniu ró nego rodzaju urz dze filtruj cych w celu oddzielenia i zatrzymania cz ci lub cało ci zanieczyszcze ze strumienia odpadów. Przykładami najcz ciej stosowanych układów filtruj cych s oczyszczalnie cieków oraz instalacje odpylaj ce lub odsiarczaj ce spaliny. Skuteczno takiego sposobu post powania jest ograniczona i bardzo kosztowna, gdy odpady pofiltracyjne wymagaj składowisk i cz sto dodatkowej obróbki neutralizuj cej, a wi c problem zanieczyszczania rodowiska nie został rozwi zany a jedynie przesuni ty w czasie. strategia recyrkulacji - polegaj ca na zawracaniu powstałych odpadów do tego samego procesu wytwórczego lub innych procesów wytwórczych, jako materiałów wsadowych lub ich wykorzystaniu w postaci produktów. Ten sposób post powania jest bliski idei Czystszej Produkcji, ale stosowany jako jedyny sposób ochrony rodowiska b dzie nieskuteczny, poniewa nie wszystkie odpady mo na recyrkulowa, a ponadto koszty tego sposobu mog okaza si zbyt wysokie. Wspomniane koszty obejmuj : koszty transportu, koszty zwi zane z przej ciem materiałów przez proces technologiczny, koszty ewentualnej obróbki odpadów. strategia zapobiegania - polegaj ca na takim post powaniu, które prowadzi do zapobiegania powstawaniu odpadów u ródła ich generowania w procesach wytwórczych. Jest to sposób, który stanowi istot Czystszej Produkcji gdy prowadzi do oszcz dno ci materiałów wsadowych i energii, jednocze nie zmniejszaj c lub zupełnie redukuj c strumienie odpadów. Stosowanie Czystszej Produkcji nie tylko skutecznie chroni rodowisko przez wyeliminowanie lub minimalizacj strumieni odpadów, lecz tak e jest opłacalne, poniewa prowadzi do zwi kszania zyskowno ci i produktywno ci głównie przez minimalizacj kosztów wytwarzania. Czystsza Produkcja (CP) nie lansuje podej cia czarno - białego, czyli zasady - albo zapobieganie albo nic. Wprost przeciwnie, chodzi o podej cie elastyczne, które w pierwszej kolejno ci zaleca rozwa enie mo liwo ci unikni cia powstawania odpadów, nast pnie 2
minimalizacji ich ilo ci, a gdy jest to niemo liwe recyrkulacji odpadów. Dopiero na samym ko cu nale y rozwa a mo liwo usuwania odpadów, co oznacza, e stosowanie takiej sekwencji post powania w wi kszo ci przypadków b dzie prowadziło do minimalizacji odpadów, które musz by usuwane. 2. Istota Czystszej Produkcji W stosunku do terminu Czystsza Produkcja zamiennie stosowane s terminy: Czystsze Technologie (Cleaner technologies), Czyste Technologie (Clean technologies), Zapobieganie Odpadom (Pollution prevention) i Czysta Produkcja. Termin Czystsza Produkcja zawiera w sobie zasad, e je eli jest czysta produkcja zgodnie z jakimi formalnie ustalonymi kryteriami, to zawsze mo na doprowadzi do stanu czystszej produkcji, zgodnie z zasad, e skoro jest czysto to mo e by czy ciej. Z innych zało e wychodz przeciwnicy tego terminu twierdz c, e produkcja powinna by czysta, ale to oznacza albo czysto umown, albo modelow (nieosi galn ) produkcj bezodpadow. Jak wida nie ma zasadniczej ró nicy w pojmowaniu zasad i celów CP, cho ró ne instytucje, działaj ce w tym zakresie mog posługiwa si innymi terminami na okre lenie tego typu działalno ci. W tym wietle słuszne wydaje si stwierdzenie, e CP jest skuteczn drog naprzód, gwarantuj c dalszy zrównowa ony rozwój. Czystsza Produkcja jest terminem powszechnie stosowanym, ale ró nie definiowanym. W niniejszym materiale przyj to definicj opracowan w ramach programu Czystszej Produkcji UNEP. Definicja Czystszej Produkcji Czystsza Produkcja oznacza ci głe stosowanie, w odniesieniu do procesów i wyrobów zintegrowanej prewencyjnej strategii ochrony rodowiska, w celu zmniejszenia zagro enia ludzi i rodowiska: w zakresie procesów produkcyjnych Czystsza Produkcja oznacza oszcz dzanie surowców i energii, eliminacj surowców toksycznych oraz obni enie ilo ci i toksyczno ci wszystkich emitowanych substancji i odpadów zanim zostan usuni te z procesu; w zakresie wyrobów strategia skupia si na ustaleniu zwi zku oddziaływa w całym cyklu ycia wyrobu, od wydobycia surowca do ostatecznego pozbycia si wyrobu. Czystsz Produkcj uzyskuje si przez stosowanie know-how, doskonalenie technologii i/lub poprzez zmian postaw. ródło: Lindhqvist and Rodhe, 1994 3
Podstawowym celem Czystszej Produkcji jest restrukturyzacja przemysłu przeprowadzana w sposób ekonomicznie korzystny z jednoczesn popraw wyników przemysłu w zakresie ochrony rodowiska. Programy Czystszej Produkcji powinny zmierza do zwi kszenia rentowno ci przemysłu przez zmniejszenie zu ycia wody i energii, emisji zanieczyszcze i ilo ci odpadów, przy równoczesnej poprawie jako ci wyrobów oraz bezpiecze stwa w miejscu pracy. W ten sposób, przedsi wzi cia Czystszej Produkcji wytworz dwojakie korzy ci: ekonomiczne i ekologiczne ( rodowiskowe). 3. Czystsza Produkcja jako niesformalizowany system zarz dzania rodowiskowego Ocenia si, e powstawaniu 70% wszystkich odpadów i emisji substancji szkodliwych z procesów przemysłowych mo na zapobiec u ródła poprzez stosowanie wła ciwych technicznie i ekonomicznie korzystnych procedur (UNEP, 1994). Do wiadczenia uzyskane w 150 przedsi biorstwach produkcyjnych w Polsce, reprezentuj cych ponad 20 gał zi przemysłu wskazały, e mo liwe jest obni enie o 20-40% ilo ci odpadów przy zerowych lub niewielkich nakładach inwestycyjnych (tam, gdzie inwestycje s niezb dne, nie ma zwykle potrzeby finansowania z zewn trz, a okres spłaty ogranicza si cz sto do kilku tygodni lub miesi cy). Dalsza redukcja o 30% jest mo liwa poprzez inwestowanie w technicznie sprawdzone i wydajne wyposa enie lub zmiany procesów. Procedur Czystszej Produkcji opracowan i propagowan przez UNEP przedstawia rysunek. 4
U wiadomiona potrzeba minimalizacji odpadów PLANOWANIE I ORGANIZACJA - Uzyskanie poparcia ze strony kierownictwa - Ustalenie ogólnych celów programu oceny - Zorganizowanie zespołu do realizacji programu oceny Organizacja oceny i zaanga owanie w realizacj FAZA OCENY - Zgromadzenie danych dotycz cych procesu i urz dze - Ustalenie priorytetów i wybór celów oceny - Dobór składów zespołów oceny - Przegl d danych i wizja lokalna - Generowanie wariantów - Przegl d i wybór wariantów do dalszego opracowania Wybór nowych celów podlegaj cych ocenie i powtórna analiza poprzednich wariantów Raport z oceny wybranych wariantów FAZA ANALIZY WYKONALNO CI - Ocena techniczna - Ocena ekonomiczna - Wybranie wariantów do realizacji Raport ko cowy zawieraj cy zalecane rozwi zania WDRO ENIE - Uzasadnienie projektów i uzyskanie funduszy - Instalacja (wyposa enie) - Wdro enie (procedura) - Ocena skuteczno ci Powtórzenie procesu Pomy lnie wdro ony projekt minimalizacji odpadów (CP) Procedura CP opisuje sposób post powania zmierzaj cy do uzyskania efektu minimalizacji odpadów rozumianych bardzo szeroko: jako odpadów stałych, cieków i zanieczyszcze pyłowo-gazowych oraz po rednio poprzez na przykład oszcz dno wody, paliw i energii. Jest ona zintegrowan, uniwersaln metod projektowania procesów lub przekształcania zakładu produkcyjnego, zakładu usługowego, linii produkcyjnej, technologii, stanowisk pracy w bezodpadowe lub niskoodpadowe systemy produkcyjne lub usługowe. Wymagane jest nie tylko wdro enie pojedynczego projektu, ale przede wszystkim ci głe stosowanie czteroetapowej procedury minimalizacji odpadów, przedstawionej powy ej. 5
Stosuj c procedur nale y doprowadzi do takiej modyfikacji i ulepszenia istniej cego systemu zarz dzania, aby w sposób ci gły stosowane były zasady Czystszej Produkcji. W ten sposób prowadzi si do skutecznej ochrony rodowiska - ale równie - przez redukcj i minimalizacj odpadów, do poprawy produktywno ci. Przyst puj c do wdra ania procedury minimalizacji odpadów nale y pami ta, e podstaw jest u wiadomiona potrzeba minimalizacji odpadów. 4. Działalno Krajowego Centrum Wdro e Czystszej Produkcji w GIG Do rozpowszechnienia wiedzy o Czystszej Produkcji, jako prewencyjnej strategii ochrony rodowiska w znacznym stopniu przyczyniły si, zrealizowane przez Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji w latach 1996-2010, edukacyjno - wdro eniowe Programy Czystszej Produkcji, dofinansowywane przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. Zrealizowane dotychczas zadania Programów CP o charakterze głównie edukacyjnym to 42 seminaria promocyjne dla ok. 1000 uczestników, promocja w ramach 12 targów ekologicznych oraz podczas 5 konferencji i warsztatów mi dzynarodowych. Przeprowadzono te 17 warsztatów dla kadry kierowniczej przedsi biorstw, administracji i samorz dów dla ok. 600 uczestników. Opracowano 18 artykułów wydanych w prasie codziennej, popularnej i specjalistycznej oraz 30 edycji Biuletynu Wdro e Czystszej Produkcji, o nakładzie po 300 egzemplarzy ka da. Pi tna cie edycji Biuletynu, o nakładzie 100 egzemplarzy ka da, ukazało si równie w j zyku angielskim. Podstaw do prowadzenia zaj w Szkołach Czystszej Produkcji i Zarz dzania rodowiskowego były opracowane i wydane podr czniki, materiały szkoleniowe i poradniki. Wspomniane Szkoły Czystszej Produkcji i Zarz dzania rodowiskowego organizowane i prowadzone przez ekspertów Czystszej Produkcji w latach 1996-2000 miały charakter edukacyjno - wdro eniowy. W organizacjach, których przedstawiciele uczestniczyli w Szkołach CP wdro ono niesformalizowany system zarz dzania rodowiskowego, oparty o Procedur Minimalizacji Odpadów. Przy opracowywaniu projektów CP, b d cych elementem systemu, stosowano przede wszystkim techniki minimalizacji odpadów, czyli podejmowano tzw. działania u ródła. Dzi ki uczestnictwu w pi ciu Szkołach CP, 60 organizacji wdro yło niesformalizowany system zarz dzania rodowiskowego, zgodny z zasadami CP. Opracowano i wdro ono 73 projekty CP, które w wi kszo ci wci przynosz wymierne efekty ekologiczne oraz korzy ci finansowe. Efekty wdro enia projektów CP były 6
monitorowane przez ekspertów Czystszej Produkcji. Monitorowanie przeprowadzono w 59 organizacjach. Do wiadczenie zdobyte podczas wdra ania Czystszej Produkcji, jako niesformalizowanego systemu zarz dzania rodowiskowego, w ró nych organizacjach, zach ciło ekspertów CP do rozszerzenia swoich kwalifikacji o umiej tno ci niezb dne do wdra ania sformalizowanego systemu zarz dzania rodowiskowego, opartego o wymagania normy ISO 14001. Udzielono pomocy pi tnastu organizacjom we wdro eniu systemu zarz dzania rodowiskowego, zgodnego z wymaganiami normy ISO 14001. Wykorzystuj c elementy normy ISO 14001, z uwzgl dnieniem zasad CP, opracowano podstawy i zainicjowano funkcjonowanie regionalnego systemu zarz dzania rodowiskowego. Skuteczno działa Centrum w obszarze aktywnej edukacji ekologicznej potwierdza nagroda Złoty Li, przyznana przez Ministra rodowiska oraz Prezesa NFO igw. Szczegóły dotycz ce efektów rzeczowych, ekologicznych i ekonomicznych zrealizowanych Programów Czystszej Produkcji w Polsce, prowadzonych w o miu rocznych edycjach, w latach 1996, 1997, 1998/1999, 2000, 2001/2002, 2003, 2005/2006 oraz 2009 przedstawiono na stronie internetowej Krajowego Centrum Wdro e Czystszej Produkcji GIG: http://cp.gig.katowice.pl. Opracowanie materiału: dr in. Jacek Boba Teksty ródłowe: Poradnik Najlepszych Metod Działania w Programach Czystszej Produkcji w Europie rodkowej i Wschodniej, OECD, Paris, 1995, tłumaczenie na j zyk polski, Czystsza Produkcja, Materiały szkoleniowe dla przedsi biorstw, praca zbiorowa pod kier.: Sokół W., Boba J., Nowosielski R., GIG, Katowice, 1997, Strona internetowa http://cp.gig.katowice.pl Kontakt: dr in. Jacek Boba Główny Instytut Górnictwa Krajowe Centrum Wdro e Czystszej Produkcji 40 166 Katowice, Plac Gwarków 1 tel. (32) 259 21 38, fax (32) 259 22 67 e-mail: j.boba@gig.katowice.pl Niniejszy materiał opracowano w ramach projektu Czystsza Produkcja i zrównowa ony rozwój - dofinansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej. Materiał rozprowadzany jest bezpłatnie podczas seminariów promuj cych Czystsz Produkcj i zarz dzanie rodowiskowe. 7