Informator uro w Polsce w roku 20.?.?. Ekonomiczne, polityczne i społeczne aspekty rezygnacji z waluty narodowej
DOCHODZĄC DO EURO dr Monika Poboży, UW Plan Wernera pierwsze podejście Państwa założycielskie, powołując wspólnoty europejskie w latach 50., nie od razu zamierzały zająć się integracją monetarną. Wystarczająca w tym względzie okazywała się bowiem współpraca walutowa w ramach powołanego w 1944 r. systemu Bretton Woods zakładającego stałe parytety walut w stosunku do dolara i wahania w przedziale +/-1%. Kiedy jednak pod koniec lat 60. perturbacje na rynkach walutowych związane z amerykańskim deficytem w handlu zagranicznym zaczęły wpływać destabilizująco na sytuację walutową we wspólnotach europejskich, państwa członkowskie postanowiły podjąć we własnym zakresie środki zaradcze. Na szczycie w Hadze w 1969 r. powierzono więc grupie ekspertów pod wodzą premiera Luksemburga Pierre a Wernera zadanie opracowania planu dochodzenia do Unii Gospodarczej i Walutowej. Odpowiedni raport w tej sprawie został przedłożony pod koniec 1970 r. i zakładał trzyetapowe, dokonane w okresie 10 lat przejście do wspólnej waluty, poprzez zapewnienie pełnej wymienialności walut państw członkowskich, pełnej liberalizacji przepływów kapitałowych i ustanowienie nieodwracalnie stałych kursów walutowych. W 1971 r. postanowiono rozpocząć pierwszy etap tego przedsięwzięcia od ograniczenia wahań kursów walutowych. W związku z załamaniem się systemu Bretton Woods, a także kryzysem surowcowym, który spowodował znaczący wzrost cen, utrzymanie stabilnych kursów w stosunku do dolara okazało się niemożliwe. W konsekwencji realizacja planu Wernera została zawieszona. Z tych samych powodów niepowodzeniem zakończyła się także kolejna próba stabilizacji walutowej, podjęta w 1972 r. i znana jako wąż w tunelu. Ustalono wówczas, że fluktuacje kursów walut narodowych wobec dolara mogą wynosić maksymalnie 2,25% w górę i w dół od parytetu podstawowego. Wobec kryzysu paliwowo-surowcowego oraz słabości dolara większości państw nie udało się dotrzymać rygorystycznych marginesów wahań i były zmuszone opuścić tunel dolarowy. W konsekwencji mechanizm ten okazał się nietrwały i nie zdołał wprowadzić stabilności walutowej. g 1
Dochodząc do euro Europejski System Walutowy drugie podejście Znacznie lepszym pomysłem okazał się Europejski System Walutowy, który zaczął funkcjonować w 1979 r., a jego głównym celem stało się stworzenie w ramach wspólnot europejskich stabilnego obszaru walutowego. ESW opierał się na trzech mechanizmach. Pierwszym było ecu (european currency unit) europejska jednostka walutowa. Był to koszyk walut państw członkowskich, w którym udział każdej z walut narodowych uzależniony był od udziału państwa w produkcie krajowym brutto wspólnot oraz w handlu wewnątrz-wspólnotowym. Choć nie istniały banknoty nominowane w ecu, pełniło ono funkcję waluty rozliczeniowo-obrachunkowej oraz rezerwowej. Wobec ecu państwa członkowskie ustalały także kursy walut narodowych. Drugim filarem ESW był mechanizm kursów walutowych ERM (Exchange Rate Mechanism), który przypominał wcześniejszy system węża w tunelu. Każda z walut narodowych miała bowiem ustalony kurs podstawowy wobec ecu oraz wobec innych walut ESW, który mógł podlegać wahaniom wyłącznie we wskazanych granicach, tj. +/-2,25%. Jeśli kurs waluty narodowej osiągał wskazany margines fluktuacji, banki centralne zobowiązane były do interwencji na rynku walutowym w taki sposób, by przywrócić dozwoloną marżę wahań. I wreszcie trzecim filarem ESW był mechanizm kredytowy, który umożliwiał państwom dokonującym interwencji na rynkach walutowych w celu utrzymania stabilności kursów korzystanie z różnego rodzaju kredytów ułatwiających tego typu operacje. Efektem funkcjonowania ESW była nie tylko stabilizacja kursów walutowych, ale także zbliżenie gospodarek państw członkowskich oraz obniżenie inflacji w konsekwencji zastosowania restrykcyjnych reguł dyscypliny kursowej połączonych z mechanizmami interwencyjno-kredytowymi. Plan Delorsa i traktat z Maastricht trzecie podejście Sukces ESW oraz przyspieszenie budowy rynku wewnętrznego, jakie nastąpiło w połowie lat 80., sprawiły, że państwa członkowskie powróciły do projektu unii walutowej. W 1988 r. na szczycie w Hanowerze zlecono specjalnemu komitetowi ekspertów, na czele którego stanął ówczesny przewodniczący Komisji Europejskiej Jacques Delors, opracowanie odpowiedniego raportu w tym zakresie. W 1989 r. raport został przedstawiony i zaakceptowany. Przewidywał on wprowadzenie Unii Gospodarczej i Walutowej w trzech etapach. Na szczycie w czerwcu 1989 r. w Madrycie zadecydowano, że I etap realizacji Unii Gospodarczej i Walutowej rozpocznie się 1 lipca 1990 r. Jednak do pełnej realizacji planu Delorsa potrzebna była zmiana traktatów założycielskich wspólnot europejskich, której dokonał traktat z Maastricht (Traktat o Unii Europej- 2
Dochodząc do euro skiej) podpisany w 1992 r. To on właśnie stworzył prawne podstawy Unii Gospodarczej i Walutowej. Przede wszystkim traktat z Maastricht określił harmonogram wprowadzania UGW każdego z trzech etapów. Ponadto ustalał kryteria konwergencji, od których spełnienia uzależnione było przyjęcie przez państwo wspólnej waluty: stabilność cenowa, budżetowa, kursów walutowych oraz stóp procentowych. Wreszcie traktat z Maastricht ustanawiał instytucje Europejski Bank Centralny oraz Europejski System Banków Centralnych które miałyby prowadzić jednolitą politykę monetarną oraz dbać o stabilność cenową w ramach UGW, zapewniając jej sprawne funkcjonowanie. I etap, który rozpoczął się jeszcze przed wejściem w życie traktatu z Maastricht, zakończył się w 1993 r., a jego podstawowym celem było dokończenie budowy rynku wewnętrznego, w tym zwłaszcza wprowadzenie swobodnego obrotu kapitałowego. II etap trwał od 1994 do 1998 r. Jako okres przejściowy przeznaczony był głównie na dostosowanie instytucjonalne do wprowadzenia wspólnej waluty oraz spełnienie kryteriów konwergencji przez państwa członkowskie. W ramach tego etapu na szczycie w 1995 r. w Madrycie ustalono także scenariusz wprowadzania wspólnej waluty oraz określono jej nazwę. III etap, który rozpoczął się 1 stycznia 1999 r., związany był z ustanowieniem euro oraz prowadzeniem wspólnej polityki pieniężnej. Początkowo euro było używane wyłącznie w obrocie bezgotówkowym, w którym zastąpiło ecu w stosunku 1:1. Banknoty i monety euro zostały natomiast wprowadzone do obrotu 1 stycznia 2002 r. i funkcjonowały równolegle z walutami narodowymi do końca lutego tegoż roku. Od 1 marca 2002 r. euro w 12 państwach Unii Europejskiej stało się jedynym legalnym środkiem płatniczym. Członkowie eurolandu, czyli kto i kiedy przyjął wspólną walutę W momencie wprowadzania euro Unia Europejska liczyła 15 państw członkowskich nie wszystkie z nich przeszły do III etapu UGW. Już na etapie negocjowania traktatu z Maastricht dwa państwa członkowskie objęte zostały tzw. klauzulą opt-out, czyli prawem nieprzechodzenia do III etapu UGW, nawet w przypadku spełnienia kryteriów konwergencji. Były to Wielka Brytania i Dania, które zachowały waluty narodowe. Mimo dojścia do III etapu UGW także Grecja nie przeszła na euro. W tym przypadku powodem było niespełnienie kryteriów konwergencji. W 2001 r. Grecja dołączyła jednak do państw posługujących się wspólną walutą. W podobnej sytuacji znalazła się Szwecja, która nie spełniła kryterium utrzymywania waluty narodowej w mechanizmie stabilizacji kursów walutowych i z tego powodu znalazła się poza strefą euro. Tym samym ostatecznie spośród 15 państw członkowskich starej Unii Europejskiej w skład eurolandu weszło 12 państw. 3
Dochodząc do euro Wszystkie nowe państwa członkowskie, które przystąpiły do Unii Europejskiej w 2004 i 2007 r., stały się automatycznie członkami UGW jednak objętymi derogacją. Oznacza to, że w momencie przystąpienia żadne z nich nie przyjęło wspólnej waluty, do czego jednak są zobowiązane po spełnieniu kryteriów konwergencji. Tak się stało w przypadku Słowenii, która dołączyła do eurolandu1stycznia 2007 r., Malty i Cypru, które na wspólną walutę przeszły rok później, oraz Słowacji, która euro przyjęła na początku 2009 r. Wraz z nią obszar strefy euro osiągnął liczbę 16 państw członkowskich Unii Europejskiej. Najczęściej wskazywanymi kandydatami do strefy euro po Słowacji są Polska i Węgry, czyli kolejne kraje z Grupy Wyszehradzkiej. Rządy obu państw już wielokrotnie wyrażały chęć przyłączenia się do mechanizmu stabilizacji kursów walutowych nazywanego przedsionkiem euro. Jednak w związku z międzynarodowym kryzysem finansowym, który apogeum osiągnął w drugiej połowie 2008 r., spełnienie kryteriów konwergencji staje się dla tych państw coraz trudniejsze. Problemem jest nie tylko korytarz walutowy, ale także utrzymanie stabilności cen oraz dyscypliny finansów publicznych. Z tych samych powodów państwa bałtyckie, których waluty już znajdują się w mechanizmie kursów walutowych i które pierwotnie zamierzały przystąpić do strefy euro w 2009 lub 2010 r., zmuszone były do odłożenia tych planów na czas nieokreślony. Dodać należy, że euro funkcjonuje nie tylko w państwach członkowskich UE, ale również w państwach trzecich. Występuje tam jako urzędowy i jedyny legalny środek płatniczy lub taką właśnie funkcję bez odpowiednich podstaw prawnych spełnia w praktyce. Pierwszy przypadek dotyczy Monako, San Marino i Watykanu, które oficjalnie przyjęły euro jako swoją państwową walutę na mocy układów monetarnych z Unią Europejską. Natomiast niektóre państwa używają euro jako faktycznej waluty, co znaczy, że na ich terytorium euro nie ma prawnego statusu jedynego środka płatniczego, ale w praktyce jest powszechnie używane. Taka sytuacja ma miejsce w Andorze od 2002 r. W 2003 r. zwróciła się ona z wnioskiem o zawarcie odpowiedniego układu monetarnego, w sprawie którego w 2004 r. Rada wyraziła pozytywną opinię. Również w Kosowie i Czarnogórze walutą krajową jest euro. W obu państwach euro funkcjonuje jednak bez żadnych oficjalnych porozumień z UE na zasadzie uprzedniej tradycji posługiwania się w tych krajach jako faktyczną walutą marką niemiecką. 4
Ekonomiczne, polityczne i społeczne aspekty rezygnacji z waluty narodowej informator przygotowany w ramach kampanii informacyjnej Euro w Polsce w roku 20...?. Kampania dofinansowana ze środków Narodowego Banku Polskiego. organizatorzy kampanii: Fundacja Universitatis Varsoviensis Fundacja Fundusz Pomocy Studentom Parlament Studentów RP Niezależne Zrzeszenie Studentów patron honorowy kampanii: Przewodnicząca Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich opracowanie informatora: projekt okładki Anna Paź grafika Anna Paź layout i skład Marcin Frontczak adiustacja Anna Książkowska wydawca: Fundacja Universitatis Varsoviensis Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część ani całość tej publikacji nie może być bez zgody wydawcy reprodukowana, użyta w innej publikacji ani przechowywana w jakiejkolwiek bazie danych.