Badania nad wpływem pasz pochodzenia łąkowo-pastwiskowego na produkcję zwierzęcą w gospodarstwach ekologicznych

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY (ITP) W FALENTACH (dawny Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Falenty) Badania nad wpływem pasz pochodzenia łąkowo-pastwiskowego na produkcję zwierzęcą w gospodarstwach ekologicznych Kierownik projektu - dr inż. Halina Jankowska-Huflejt Wykonawcy: dr inż. Barbara Wróbel, doc. dr hab. Jerzy Barszczewski, mgr inż. Wojciech Burs, prof. dr hab. Piotr Julian Domański, prof. dr hab. Roman Moraczewski, prof. dr hab. Mikołaj Nazaruk, dr inż. Jerzy Prokopowicz, dr inż. Jerzy Terlikowski, doc. dr hab. Zbigniew Wasilewski Zrealizowano na podstawie decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi nr RR-re-401-12- 160/09 1. Wstęp i cel badań W rolnictwie ekologicznym rola trwałych użytków zielonych jest szczególna, zwłaszcza w gospodarstwach z produkcją zwierzęcą. Są źródłem naturalnych pasz dla przeżuwaczy. Występujące na nich rośliny motylkowate są źródłem białka i wiązanego azotu atmosferycznego, a bogactwo gatunków (w tym zioła) poprawia smakowitość pasz i przemianę materii zwierząt. Ze stanem pogłowia przeżuwaczy, a szczególnie bydła, wiąże się produkcja nawozów naturalnych, w tym głównie obornika. Dlatego gospodarowanie na użytkach zielonych należy rozpatrywać kompleksowo, tj. łącznie z produkcją zwierzęcą i z systemem organizacyjnym gospodarstwa, ekonomiką produkcji, zdrowiem i kondycją zwierząt. Realizowane w Instytucie badania są kompleksowe, wykorzystują dane ze szczegółowych corocznych ankiet z wybranych gospodarstw ekologicznych z produkcją zwierzęcą oraz wyniki doświadczeń łanowych i ścisłych. Ich celem była ocena i analiza, w tym ekonomiczna, gospodarowania na trwałych użytkach w badanych gospodarstwach ekologicznych oraz uzyskanie wyników doświadczalnych dotyczących: przydatności do rolnictwa ekologicznego mieszanek łąkowych i pastwiskowych z wyselekcjonowanych odmian traw i motylkowatych; doskonalenia technologii nawożenia różnymi nawozami naturalnymi; technologii zakiszania, w tym oceny wpływu nawożenia obornikiem na wartość pokarmową i przydatność do zakiszania ru-

ni łąkowej z dużym udziałem koniczyny łąkowej, podsiewu bezpośredniego runi użytków zielonych w ekologicznym gospodarstwie prowadzącym chów bydła mięsnego (woj. warmińsko-mazurskie), jako element demonstracyjno-wdrożeniowy. 2. Przebieg badań W 2009 roku realizowano badania: Ankietowe, których wyniki posłużyły do analiz: 1) Analiza rolnicza - ze szczególnym uwzględnieniem poziomu produkcji zwierzęcej i gospodarki paszowej; 2) Analiza warunków siedliskowych i organizacji wypasu; 3) Technologie zbioru i konserwacji pasz z użytków zielonych; 4) Ocena rolniczo-ekonomiczna łąkarskich gospodarstw ekologicznych w 2009 roku na tle wcześniejszych lat. Badania realizowano metodą wywiadu sterowanego w 41 łąkarskich gospodarstwach położonych w 9 województwach: Kujawsko-Pomorskie (3 gospodarstwa), Lubuskie (8), Małopolskie (5), Mazowieckie (6), Podkarpackie (4), Podlaskie (4), Pomorskie (5), Wielkopolskie (5) i Warmińsko-Mazurskie (1), prowadzących chów zwierząt na bazie pasz własnych, przede wszystkim z TUZ. Uwzględniano strukturę UR i zasiewów, sposoby letniego i zimowego żywienia zwierząt, bilans pasz, stan gospodarki pastwiskowej, stosowane technologie zbioru i konserwacji pasz z TUZ, strukturę i obsadę zwierząt gospodarskich i wykorzystanie TUZ w produkcji zwierzęcej; dokonano też analizy ekonomicznej gospodarstw, w tym tendencji zmian nadwyżki bezpośredniej z produkcji rolniczej i jej zależności od obszaru UR w gospodarstwie, od wielkości stada, mleczności krów, wieku rolników itp. Doświadczalne: Ocena przydatności wybranych mieszanek trawiasto-motylkowatych do użytkowania łąkowego i pastwiskowego w gospodarstwach ekologicznych; Plonowanie i jakość pasz oraz środowiskowe skutki nawożenia łąk nawozami naturalnymi; Ocena wpływu nawożenia obornikiem na wartość pokarmową runi łąkowej i jej przydatność do zakiszania; Renowacja pastwisk metodą podsiewu bezpośredniego w darń w gospodarstwach ekologicznych prowadzących chów bydła mięsnego. Badania doświadczalne realizowano jako: 1) produkcyjne, dotyczące renowacji pastwiska metodą podsiewu bezpośredniego w darń (siewnikiem Rapid 300T) w gospodarstwie specjalizującym się w produkcji bydła opasowego w woj. warmińsko-mazurskim. Określono zmiany w składzie florystycznym podsianych pastwisk, wielkość plonów i wartość pokarmową trzech mieszanek traw z motylkowatymi - zaprojektowaną w IMUZ i dwie handlowe. 2) łanowe (w ZDMUZ w Biebrzy i Falentach kontynuacja) dotyczące porównania wpływu nawożenia łąk obornikiem (jesienią - 22 t ha -1 ), gnojówką i gnojowicą (ok. 25 m 3 ha -1 + 30 kg P 2 O 5 ha -1 ) z nawożeniem mineralnym NPK (N-90 kg ha- 1, P 2 O 5-50 kg ha -1, K 2 O-90 kg ha -1 ) na plony i jakość paszy (skład botaniczny i chemiczny runi łąkowej), w aspekcie wpływu na środowisko, w tym zmiany florystyczne i zawartość ruchliwych form azotu i fosforu (N-NO 3, N-NH 4, P-PO 4 ) w glebie w warstwach 0-10 i 10-20 cm. W Falentach (gleba mineralna) porównywano nawożenie NPK z nawożeniem obornikiem i gnojówką i wsiewką koniczyny stanowiącej dodatkowe źródło azotu, natomiast w ZDMUZ Biebrza (gleba torfowo-murszowa) porównywano nawożenie mineralne NPK z nawożeniem naturalne obornikiem i gnojowicą, a dodatkowy azot pochodził z mineralizacji gleby torfowo-murszowej. 2

W Falentach nawozy naturalne stosowano zgodnie z wymogami technologicznymi, tj. gnojówkę doglebowo, a obornik dobrze przefermentowany za pomocą rozrzutnika umożliwiającego dobre rozdrobnienie i równomierne rozprowadzenie na powierzchni łąki. W Biebrzy obornik był w niewielkim stopniu przefermentowany, a gnojowicę stosowano tradycyjną metodą rozbryzgową. 3) na doświadczeniu łanowym w Falentach badano wpływ nawożenia obornikiem na wartość pokarmową i przydatność do zakiszania runi łąkowej z ok. 30% udziałem koniczyny łąkowej. Porównywano wpływ nawożenia mineralnego NPK (j.w.) i nawożenia obornikiem (jesienią - 22 t ha -1 ). Oceniono skład botaniczny runi I pokosu, a próbki zielonki oceniano chemicznie (metodą NIRS) i mikrobiologicznie - liczebność drożdży, pleśni, ogólną liczbę drobnoustrojów tlenowych oraz bakterii z grupy coli i Enterobacteriaceae. Skoszoną zielonkę po podsuszeniu (40% sm) zakiszono w dużych belach, połowę z dodatkiem bakteryjnym Lactosil (IBPRS), zawierającym szczepy bakterii: Lactobacillus plantarum, L. brevis i L. buchneri. Próbki kiszonek pobierano w listopadzie; oceniano w nich s.m., zawartość składników pokarmowych, wartość ph św.m. kiszonki, zawartość kwasu mlekowego, lotnych kwasów tłuszczowych i udział amoniaku, ogólną liczbę bakterii tlenowych, Enterobaceriaceae, liczebność drożdży i grzybów pleśniowych (metoda posiewów na płytkach Petrifilm TM 3M), poziom aflatoksyny B1 (metoda Elissa). Ocenę odmian w mieszankach do użytkowania w gospodarstwach ekologicznych realizowano (3. rok pełnego użytkowania) w dwóch wariantach: użytkowanie łąkowe (Ł) 3-kośne (w Biebrzy i Falentach) oraz symulowane użytkowanie pastwiskowe (P) (Biebrza) 5-kośne. Porównywano mieszanki zaprojektowane, mieszanki handlowe, mieszanki uproszczone i odmiany wzorcowe (kupkówkę pospolitą BARA - mieszanki łąkowe oraz życicę trwałą BARI- STRA - mieszanki pastwiskowe). W sezonie wegetacyjnym 2009 wykonano pomiary i obserwacje: poziom wody gruntowej, początek wegetacji; stan roślin po zimie; zadarnienie i zachwaszczenie wiosną; skład florystyczny runi I pokosu; wysokość roślin w dniu pokosu (energia odrastania); plonowanie mieszanek; stan roślin i zadarnienie użytku jesienią. 3. Uzyskane wyniki Powierzchnia ankietowanych gospodarstw wyniosła 1876,49 ha, w tym UR stanowiły 89,9%. Udział TUZ w 2009 r. wynosił w nich 54,4% wobec 23,0% dla 9 województw i 19,7% w kraju. Średnia powierzchnia gospodarstw wynosiła 48,11 ha z wahaniami od 3,13 do 319,42 ha. Szczególnie istotnie różniły się one od średnich z woj. strukturą zasiewów: udział roślin zbożowych wynosił w 2009 r. zaledwie 26,5% i obniżył się w stosunku do 2008 r. o 11,7%. Natomiast w gospodarstwach woj. macierzystych udział zbóż wynosił 74%. Wyjątkowo duże różnice wystąpiły też w uprawie roślin pastewnych objętościowych: w gosp. ankietowanych ich udział wynosił 70,0% (aż 63,7% mieszanki traw z roślinami motylkowatymi), a w gosp. 9 województw zaledwie 11,5%. Świadczy to o wyraźnym ukierunkowaniu gospodarstw ankietowanych na produkcję zwierzęcą. Niestety stosunkowo mało uprawiano poplonów, szczególnie na nawóz zielony, co jest niezmiernie ważne w utrzymaniu żyzności gleby. W ciągu 6 lat badań, niezależnie od liczby gospodarstw, podstawowym kierunkiem chowu zwierząt było bydło, w tym w 2008 i 2009 r. także bydło opasowe. W 6 gospodarstwach chowano dodatkowo owce, w 6 konie jako kierunek uzupełniający dla celów komercyjnych i w 2 gospodarstwach większe ilości kóz, ukierunkowane są więc na chów przeżuwaczy dobrze 3

wykorzystujących pasze objętościowe, zarówno z pól jak i użytków zielonych (zielonki, siano, kiszonki i sianokiszonki). Wprawdzie konie nie należą do przeżuwaczy, ale w okresie letnim ich podstawową paszą było żywienie pastwiskowe, często wyłącznie, a zimą siano uzupełniane najczęściej owsem. Istotnie (nawet 2,5-krotnie) większa była obsada zwierząt na 100 ha UR w gospodarstwach ankietowanych niż w woj. macierzystych (tab. 1). Jednakże w części z nich nie przekracza ona 0,50 DJP/ha UR, co nie zapewnia potrzebnej ilości nawozów i z czasem może prowadzić do zubożenia gleby, bez nawożenia mineralnego. Występowały też bardzo duże różnice w obsadzie zwierząt zarówno między województwami, jak i gospodarstwami, ale nie zawsze wynikało to z braku możliwości paszowych, lecz raczej z umiejętności rolnika w wykorzystaniu potencjału swojego gospodarstwa. Tabela 1. Porównanie średniej obsady zwierząt na 100 ha UR w sztukach fizycznych w gospodarstwach ankietowanych z gospodarstwami 9 województw macierzystych w 2009 r. Województwo bydło owce konie kozy trzoda chlewne Gatunek zwierząt Gospodarstwa Kujawskopomorskie ekologiczne 127,0-8,2 - - województwo 44,4 1,4 1,0 0,3 158,6 Lubuskie ekologiczne 72,0 20,5 3,0 - - województwo 12,4 0,9 1,3 0,5 36,2 Małopolskie ekologiczne 38,0 228,6 1,2-20,1 województwo 28,4 13,7 4,2 2,1 84,8 Mazowieckie ekologiczne 73,0-16,2 35,0 27,3 województwo 45,2 0,3 2,5 0,4 88,7 Podkarpackie ekologiczne 53,0 90,9 - - 0,8 województwo 19,6 1,8 2,5 1,9 54,9 Podlaskie ekologiczne 95,0 5,0 - - 2,0 województwo 78,4 1,6 2,1 0,5 82,5 Pomorskie ekologiczne 86,0 65,9 - - 10,0 województwo 23,3 1,7 1,9 0,5 137,6 Wielkopolskie ekologiczne 84,0-1,7 14,3 - województwo 46,8 2,1 1,3 0,7 275,2 Warmińskomazurskie ekologiczne 72,0-21,6 - - województwo 44,4 0,8 1,8 0,5 101,6 Średnio gosp. ekologiczne 80,0 39,8 3,4 5,6 5,8 Średnia dla 9 województw 42,7 2,1 2,0 0,7 102,8 Średnio Polska 35,4 1,8 1,8 0,7 88,6 Z wyliczonego bilansu pasz objętościowych wynika, że średni udział pasz z GO wynosił 42,3%, a z TUZ 57,7%, ze zróżnicowaniem od 98% pasz z TUZ w lubuskim do 27% w pomorskim, w którym jednak rośliny pastewne na GO (mieszanki traw i roślin motylkowatych) stanowiły w strukturze zasiewów 72,9%. W części gospodarstw wystąpiły pewne niedobory pasz (ujemny wynik bilansu), a w części duże nadmiary, nawet ponad 100% w stosunku do zapotrzebowania, podczas gdy za granice poprawnego zbilansowania pasz uznaje się odstępstwa 20-30%. Dane te wymagają dokładniejszego przeanalizowania w celu ewentualnego zagospodarowania tych pasz. Letnie żywienie zwierząt przeżuwających bazowało na spasaniu runi pastwiskowej. Średnia powierzchnia pastwisk wynosiła 14,57 ha, dużo jak na aktualne polskie warunki. Ich udział w UR wynosił średnio 28,05%, ze zróżnicowaniem w poszczególnych gospodarstwach 4

od 0 do 80,9%, a w użytkach zielonych (UZ) średnio 52,9%, ze zróżnicowaniem od 0 do 95,1%. Plony pastwisk były stosunkowo dobre, średnio 24,8 t ha -1 zielonki wobec ok. 17 ton w kraju. Jakość plonów, określona liczbą wartości użytkowej (Lwu) występujących w runi gatunków, również była dobra i bardzo dobra (śr. Lwu 7,63). Plon tworzyły trawy (62%), rośliny motylkowate (19%), zioła i chwasty (17%) oraz turzyce, sity (2%). Z traw najczęściej występowały szlachetne ich gatunki. Wśród roślin motylkowatych dominowała koniczyna biała. Mały udział ziół i chwastów świadczy o dobrej dbałości rolników o pastwiska. Stosowano dwa podstawowe systemy wypasu, tj. wypas ciągły (sposobem wolnym) i rotacyjny - sposobami kwaterowym, dawkowania paszy i na uwięzi. Najczęściej (42% gospodarstw) dawkowano paszę za pomocą przenośnych ogrodzeń elektrycznych, wypas kwaterowy (27%) opierał się najczęściej na kilku wygrodzonych na stałe kwaterach, nadal dość rozpowszechniony był wypas na uwięzi (12%) i wolny (19% gospodarstw). Na pastwiskach użytkowanych racjonalnie (z wyjątkiem wypasu wolnego) uzyskiwano w sezonie 3-4 rotacje, co uznaje się optymalne pod względem żywieniowym, trwałości użytku, wpływu na środowisko, dobrego składu botanicznego runi. Najczęściej wypasano samo bydło (49% gospodarstw), niemniej stosowano wypas mieszany, zwłaszcza bydła z owcami, bydła z kozami, bydła z końmi oraz bydła z owcami i końmi. Wypasane zwierzęta miały stały dostęp do wody, najczęściej dowożonej do koryt, i w zdecydowanej większości stały dostęp do lizawek solnych. Generalnie pastwiska nie były nawożone, tylko na nielicznych stosowano nawozy naturalne (gnojówka, obornik), ale wszystkie były pielęgnowane - wykaszano niedojady, rozrzucano kretowiska, stosowano wiosenne wałowanie, naprawiano ogrodzenia i drogi oraz konserwowano urządzenia melioracyjne. W badanych gospodarstwach ekologicznych jako sposób konserwacji na zimę dominuje produkcja siana. Przeznacza się na nie najczęściej zielonkę z I i II pokosu. Sporządza się je najczęściej w woj.: mazowieckie, podkarpackie, podlaskie i warmińsko-mazurskie, natomiast zakiszanie runi łąkowej stosuje się głównie w woj. podkarpackie i małopolskie (najmniej w woj. pomorskie, lubuskie, mazowieckie). Popularność zakiszania runi łąkowej wśród rolników ekologicznych jest coraz większa, chociaż w porównaniu z rokiem ubiegłym jest podobna ok. 32% w I i II pokosie (rys. 1). Zmiany te są odzwierciedleniem zmian zachodzących także w gospodarstwach konwencjonalnych w Polsce. Zakiszanie runi łąkowej najbardziej popularne jest w gospodarstwach z grupy obszarowej 21-50 ha, w których zakisza się plony z ponad 50% powierzchni TUZ. W ankietowanych gospodarstwach zakiszano w dużych belach cylindrycznych owijanych folią, a tylko w nielicznych w pryzmie lub w silosie. Również stosowanie dodatków kiszonkarskich jest mało popularne - zaledwie w dwóch gospodarstwach. [% ] badanych gospodarstw ekologicznych 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 kiszonka siano kiszonka siano kiszonka siano I pokos II pokos III pokos 2004 2005 2006 2007 2008 2009 \ Rys. 1. Udział gospodarstw [%] stosujących zakiszanie i suszenie runi łąkowej w kolejnych latach badań 5

W ocenie ekonomicznej gospodarstw jako główne kryterium przyjęto nadwyżkę bezpośrednią (Gross Margin), czyli roczną wartość produkcji z określonej działalności rolniczej, pomniejszoną o koszty bezpośrednie poniesione na wytworzenie tej produkcji. Średnio w badanych gospodarstwach, zarówno na ha UR jak i na osobę w pełni zatrudnioną w gospodarstwie, kształtowała się na średnim i niskim poziomie. W przeliczeniu na ha UR zmniejszała się wraz ze zwiększaniem się powierzchni gospodarstwa, natomiast w przeliczeniu na osobę wzrastała. W grupie gospodarstw 1-10 ha UR wyniosła średnio 3375 zł/ha UR, a w grupie największych tylko 1683 zł/ (śr. 3122 zł). W 2009 r. nadwyżka ukształtowała się na średnim poziomie: w przeliczeniu na osobę stałe zatrudnioną w gospodarstwach 0-10 ha wyniosła 10170 zł/osobę, a w grupie gospodarstw największych - 79871 zł/osobę (śr. 46364 zł). W okresie 6 lat badań wyniki ekonomiczne badanych gospodarstw średnio charakteryzowały się tendencją wzrostową (tab. 2). Przyjmując za 100 średni poziom nadwyżki bezpośredniej na osobę w 2004 roku, w następnych latach kształtował się on następująco: 206 w 2005 r., 194 w 2006 r., 308 w 2007 r., 320 w 2008 r. i 337 w 2009 r. Jedynie susza w 2006 r. spowodowała zmniejszenie trendu wzrostu tego wskaźnika w gospodarstwach kilku województw. Tabela 2. Nadwyżka bezpośrednia w gospodarstwach ekologicznych wg grup obszarowych gospodarstw - lata 2004 2009 Liczba Grupa obszarowa 2004 2005 2006 2007 2008 2009 średnio gospodarstw (ha) Nadwyżka bezpośrednia (zł/ ha UR) 7-5 1-10 1164 4814 4523 3582 2952 3216 3375 9-13 10-20 1617 3758 2863 5717 4355 4446 3793 11-16 20-50 1433 2408 2010 2862 2664 2897 2379 7-11 >50 599 1726 1149 2180 2051 2395 1683 Średnio 1148 2965 2576 3585 2959 3122 2730 Nadwyżka bezpośrednia (zł/osoba) 7-5 1-10 3486 15210 17820 10985 10793 10170 11411 9-13 10-20 13733 32638 24530 36564 28577 29937 27663 11-16 20-50 19725 39936 38910 44612 41778 44636 38266 7-11 >50 17545 39569 59197 96410 86632 79871 63204 Średnio 14098 29041 27297 43452 45091 46364 34323 We wszystkich badanych latach subwencje istotnie wpływały na wyniki ekonomiczne i nie wykazywały tendencji zniżkowych. Stanowiły w 2009 r. średnio 44,3% nadwyżki bezpośredniej i wahały się średnio od 31,9% w grupie gospodarstw 10,0-20,0 ha do 57,64% w grupie >50 ha. Badania potwierdziły przyjętą hipotezę, że w łąkarskich gospodarstwach ekologicznych możliwa jest ekologiczna produkcja żywności pod warunkiem jednak określonego poziomu subwencji. Z przeprowadzonej analizy wynika jednak, że nie wszystkie badane gospodarstwa mają szansę dalszego rozwoju. Możliwości takie w 2009 r. miało około 66% badanych gospodarstw (nadwyżka bezpośrednia powyżej 20000 zł/osobę w pełni zatrudnioną w gospodarstwie), w 2008 r. - 69% badanych gospodarstw. Nadwyżka bezpośrednia była skorelowana z wiekiem właścicieli gospodarstw: najwyższą w zł/ha UR uzyskiwali rolnicy najstarsi, wykorzystujący nabyte z wiekiem doświadczenie w prowadzeniu gospodarstwa rolnego. Z kolei w przeliczeniu na osobę stale zatrudnioną naj- 6

wyższą nadwyżkę uzyskiwali rolnicy najmłodsi, w ich gospodarstwach zatrudnienie było niższe, co zwiększało fizyczną i ekonomiczną wydajność pracy. Najkorzystniejsze wyniki ekonomiczne uzyskiwały gospodarstwa nastawione na produkcję bydła o wysokiej mleczności krów i opas młodego bydła (tab. 3). Te gospodarstwa mają większą możliwość prowadzenia w przyszłości produkcji ekologicznej bez dodatkowych subwencji. Największą wartość nadwyżki zarówno na osobę jak i na ha UR uzyskiwały gospodarstwa utrzymujące powyżej 25 krów. Również mleczność krów wzrastała wraz z wielkością stada krów gospodarstwie i była największa przy liczbie krów >25. Tabela 3. Średni poziom nadwyżki bezpośredniej, subwencji i efektywności środków trwałych na tle zainwestowania i zatrudnienia w zależności od liczby krów - w 2009 r., Nadwyżka bezpośrednia w zł Liczba sztuk krów Średnia mleczność 1 sztuki Średnia powierzchnia UR Wartość środków trwałych na ha UR Wskaźnik bonitacji GO 1) Zatrudnienie na 100 ha UR na ha UR na osobę % subwencji w nadwyżce bezpośredniej Efektywność środków trwałych <5. 3058 23,64 14629 39,02 20,8 2538 22583 49,81 0,45 5-10 4050 19,50 18174 38,20 13,3 3290 27944 48,55 0,27 10-15 4011 22,36 13081 51,08 11,9 4462 40500 27,46 0,39 15-25 4585 29,96 12262 46,74 6,1 3396 53344 39,24 0,35 >25 4600 164,11 14466 53,28 6,9 5536 84572 24,07 0,40 Opasy - 82,62 5364 42,71 3,9 2453 77276 41,12 0,46 Średnio 3725 46,14 12501 42,85 11,8 3122 46364 44,30 0,41 W badaniach dotyczących mieszanek traw i motylkowatych do rolnictwa ekologicznego stwierdzono, że pod względem większości ocenianych cech korzystniej wypadły mieszanki zaprojektowane: łąkowa Ł-1 (9% kostrzewa łąkowa SKRA, 20% kostrzewa trzcinowa TERROS, 20% tymotka łąkowa SKALA, 5% kupkówka pospolita BARA, 13% wiechlina łąkowa SKIZ, 10% kostrzewa czerwona rozłogowa REDA, 8% koniczyna szwedzka ERMO, 5% koniczyna łąkowa PARADA); pastwiskowa P-1 (10% kostrzewa łąkowa SKRA, 15% tymotka łąkowa SKALA, 8% kupkówka pospolita AREDA, 5% mietlica biaława MIETA, 17% wiechlina łąkowa DUNA, 7% wiechlina łąkowa SKIZ, 13% kostrzewa czerwona rozłogowa ATRA, 10% życica trwała ARGONA, 15% koniczyna biała ASTRA). Lepszym stanem po zimie na obu obiektach w Falentach i w surowych warunkach Biebrzy - charakteryzowały się mieszanki zaprojektowana i handlowa, najgorzej - tak ze względu na stan gęstości runi jak i większe zachwaszczenie - wypadła mieszanka wzorcowa. Mieszanki pastwiskowe (Biebrza) wyróżniały się większą gęstością runi niż łąkowe i były bardziej wyrównane. Energia odrastania runi mieszanek łąkowych w Biebrzy była w miarę wyrównana w pokosach I i II, natomiast w III korzystniej wypadły mieszanki zaprojektowana (Ł-1) i wzorcowa (Ł-4). W Falentach większe zróżnicowanie wystąpiło w I pokosie i też korzystniej wypadła mieszanka zaprojektowana, najsłabiej wzorcowa. Mieszanki pastwiskowe najlepiej odrastały w okresie letnim (III i IV pokos), ale bez istotnego zróżnicowania między sobą. Dynamika zmian składu florystycznego mieszanek łąkowych była większa niż pastwiskowych. Na wszystkich obiektach zwiększyło się zachwaszczenie (na łąkowych do 35%, na pastwiskowych do 20%), zwiększył się udział wysianej życicy trwałej i obcego (niewysianego) gatunku - wiechliny łąkowej, zmalał natomiast udział motylkowatych (na glebie torfowej w Biebrzy do ilości śladowych) i traw pozostałych (tymotki, kupkówki i kostrzewy czerwonej). Największe zachwaszczenie i udział gatunków obcych odnotowano w mieszankach Ł-3 i 7

Ł-4 (uproszczonej i wzorcowej), najkorzystniej wypadły mieszanki zaprojektowane (Ł-1) i (P-1), zarówno łąkowa jak i pastwiskowa. Plony mieszanek łąkowych zarówno Biebrzy jak i Falentach były największe w I pokosie, i jedynie w tym pokosie ich różnice były statystycznie istotne; w warunkach Biebrzy znacznie lepiej plonowały mieszanki zaprojektowana (podobnie w 2008 r.) i uproszczona niż handlowa i wzorcowa, natomiast w Falentach największe plony świeżej i suchej masy dała mieszanka uproszczona Ł-III (statystycznie istotne tylko dla plonów świeżej masy) z dużym udziałem obcych gatunków traw i zachwaszczona (prawie 35%) tab. 4. Tabela 4. Plony mieszanek łąkowych i pastwiskowych w Biebrzy (rok 2009) Sucha masa (t z ha) w pokosie Symbol mieszanki Mieszanki łąkowe Mieszanki pastwiskowe 1. 2. 3. razem 1 2 3 4 5 razem 1 Ł I/ P I 3,02 2,55 2,11 7,68 0,40 0,83 1,74 2,09 0,56 5,62 2 Ł II/ P II 2,29 2,33 1,80 6,42 0,38 0,87 1,86 2,10 0,53 5,74 3 Ł III/ P III 2,71 2,53 1,79 7,03 0,41 0,74 1,92 2,01 0,54 5,62 4 Ł IV/ P IV p 2,04 1,94 1,79 5,77 0,27 0,79 1,51 1,96 0,52 5,05 Obiekt Średnia 2,51 2,34 1,87 6,72 0,36 0,81 1,76 2,04 0,54 NRI = 0,01 0,347 0,491 0,443 0,124 0,261 0,276 0,196 0,146 Grupowanie obiektów - istotność różnic II 2. 4. r.n r.n r.n r.n 4. r.n I 1. 3. r.n r.n r.n r.n 3. 2. 1 r.n r.n r.n r.n różnice nieistotne Wśród mieszanek pastwiskowych różnice istotne statystycznie wystąpiły tylko w pokosie 3., na korzyść mieszanek uproszczonej i handlowej. W pozostałych pokosach plony były wyrównane, ale z wyraźnym wskazaniem na przewagę mieszanki zaprojektowanej. Plonowanie i jakość pasz oraz środowiskowe skutki nawożenia łąk nawozami naturalnymi: na doświadczeniu w Falentach w kolejnych latach badań na wszystkich obiektach nawozowych uzyskiwano wysokie plony s.m., a głównie na obiektach obornik z podsiewem koniczyny i gnojówka z podsiewem (tab. 5). Najmniejsze plony, uzyskiwano na obiekcie z samym obornikiem. W Biebrzy, na glebie organicznej, największe plony sm., uzyskiwano na obu obiektach nawożonych nawozami naturalnymi, najmniejsze zaś na obiekcie PK. Tabela 5. Zestawienie rocznych plonów suchej masy (t. ha -1 ) z doświadczeń w Falentach i w Biebrzy Poziom nawożenia Falenty 2006 2007 2008 2009 Razem PK 6,44 7,46 7,85 9,77 31,52 PK+ wsiewka koniczyny 7,09 8,58 9,31 11,76 36,74 Obornik (O) 6,77 5,68 6,92 7,64 27,01 O+wsiewka koniczyny 6,88 7,01 9,88 14,55 38,32 Gnojówka (G) 7,05 6,95 7,50 9,64 31,14 N-60 kg. ha -1 G+wsiewka koniczyny 8,85 9,36 9,76 10,87 38,84 Kontrola NPK 7,10 6,95 7,50 10,49 32,04 Biebrza PK 6,69 5,97 7,21 6,17 26,04 N-60 kg Obornik 7,87 7,39 8,10 9,03 32,39 ha -1 Gnojowica 8,14 8,25 8,70 6,97 32,06 Kontrola NPK 7,49 7,24 7,60 6,13 28,46 8

W Falentach na obiektach PK oraz wszystkich z podsiewem koniczyny na poziomie N-60 stwierdzono znaczny wzrost udziału roślin motylkowatych w runi kosztem grupy ziół i chwastów (tab. 6). Nawożenie gnojówką, podobnie jak nawożenie NPK zwiększyło udział grupy traw kosztem udziału roślin motylkowatych oraz ziół i chwastów. Na doświadczeniu w Biebrzy nawożenie obornikiem oraz kontrolne NPK, spowodowało znaczne zmniejszenie grupy traw i motylkowatych i wyraźny wzrost udziału roślin z grupy ziół i chwastów (tab. 7). Nawożenie PK oraz gnojowicą powodowało niewielkie zmniejszenie udziału grupy traw, a wyraźny wzrost ziół i chwastów. Tabela 6. Skład botaniczny runi łąkowej w 2006 i 2009 r. - doświadczenie Falenty Grupa roślin PK PK + k O O + k G (gnojówka) G + k NPK 2006 2009 2006 2009 2006 2009 2006 2009 2006 2009 2006 2009 2006 2009 Trawy 74,7 86,0 79,7 72,0 82,0 83,0 88,3 65,0 71,0 90,0 79,7 78,0 64,6 95,0 Motylkowate 4,0 10,0 9,0 26,0 1,7 4,0 0,7 30,0 4,0 5,0 1,3 14,0 2,8 2,0 Zioła i chwasty 21,3 4,0 11,3 2,0 16,3 13,0 11,0 5,0 25,0 5,0 19,0 8,0 32,6 3,0 Tabela 7. Skład botaniczny runi łąkowej w 2006 i 2009 r. - doświadczenie Biebrza Grupa roślin PK O G (gnojowica) NPK 2006 2009 2006 2009 2006 2009 2006 2009 Trawy 82,2 74,0 91,7 71,0 80,3 76,0 90,7 70,0 Motylkowate- 1,0 6,0 4,8 4,0 8,3 3,0 6,0 3,0 Zioła i chwasty 16,1 19,0 3,5 25,0 11,0 21,0 3,0 27,0 Turzyce, sity, skrzypy 0,7 1,0 0,3 0,3 0,0 Tabela 8. Procentowe zawartości azotu, fosforu i potasu w runi łąkowej - średnio z trzech pokosów - Falenty Skład PK PK+k NPK O O+k G G+k nik 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 N 2,36 2,62 2,17 2,64 2,33 2,44 2,41 2,63 2,59 2,63 2,58 2,34 2,78 2,52 P 0,30 0,40 0,27 0,35 0,30 0,39 0,31 0,44 0,31 0,40 0,29 0,36 0,31 0,40 K 2,36 1,64 2,26 1,95 1,70 2,01 2,27 3,09 2,07 2,74 2,74 2,33 2,45 2,26 Tabela 9. Procentowe zawartości azotu, fosforu i potasu w runi łąkowej - średnio z trzech pokosów - Biebrza Skład PK NPK O G -nik 2006 2007 2006 2007 2006 2007 2006 2007 N 2,95 3,29 2,57 3,20 2,74 3,30 2,66 3,01 P 0,20 0,40 0,17 0,35 0,18 0,43 0,16 0,36 K 1,66 1,89 1,78 2,12 1,92 1,75 1,77 2,57 Stosowane nawożenie wyłącznie PK oraz pełne NPK niezależnie od formy, na większości obiektów obu doświadczeń, spowodowało wzrost zawartości w runi azotu, fosforu i potasu w drugim roku badań tab. 8, 9. Zawartości badanych form azotu w glebie w okresie 2006-2009, głównie azotu azotanowego, były bardzo zróżnicowane w warstwie 0-10 cm, zmniejszając się w kolejnych latach (od około 30 do ok. 1mg dm -3 ), na glebie mineralnej wielokrotnie więcej niż na glebie torfowomurszowej. Podobnie zawartości azotu amonowego (N-NH 4 ) - głównie w warstwie 0-10 cm - również zmniejszały się w kolejnych latach, bardziej w glebie mineralnej w Falentach (od 2,90 do 16,05 mg dm -3 ) niż torfowo-murszowej w Biebrzy (od 1,30 do 4,39 mg dm -3 ). 9

Zawartości mineralnych form fosforu ulegały mniejszym zmianom w kolejnych latach, były to tendencje do ich zmniejszania się na poszczególnych obiektach w glebie mineralnej, i niewielkim wzroście w glebie torfowo-murszowej. W badaniach wpływu obornika na wartość pokarmową runi z dużym udziałem motylkowatych i jej przydatność do zakiszania stwierdzono, że ruń nawożona obornikiem charakteryzowała się średnio wyższą zawartością białka ogólnego, popiołu surowego i frakcji włókna ADL oraz niższą strawnością suchej masy i masy organicznej i cukrów niż ruń łąkowa z obiektu nawożonego nawozami w formie mineralnej (tab. 10). Niekorzystny był również stosunek cukrów do białka, co wskazuje na gorszą przydatność tego materiału roślinnego do zakiszania. Przyjmuje się bowiem, że dobrą jakość kiszonki uzyskujemy z zielonek, w których stosunek ten wynosi co najmniej 0,7. W badanych zielonkach wartość tego wskaźnika wahała się od 0,75 do 2,44. Wynikało to ze znacznego, wynoszącego około 30% udziału koniczyny łąkowej w runi obiektu nawożonego obornikiem i zastosowanym rok wcześniej podsiewem koniczyną. Tabela 10. Skład chemiczny runi łąkowej nawożonej obornikiem i nawozami mineralnymi Obiekt / Zawartość (% sm) Strawność pokos białko og. włókno sur. popiół sur. NDF ADF ADL cukry cukry/białko MO (%) NPK I 9,37 27,67 7,04 50,00 32,06 3,79 17,95 1,92 56,25 II 6,40 31,96 7,27 57,03 36,12 4,47 15,47 2,44 44,76 III 10,46 26,14 9,23 48,54 30,90 3,32 17,17 1,65 60,32 Obornik I 13,79 29,55 8,63 51,21 34,30 4,73 10,19 0,75 50,74 II 12,68 30,77 9,18 50,59 36,07 5,29 9,62 0,77 45,58 III 13,21 26,22 9,34 46,30 31,12 3,95 14,13 1,08 57,93 Nawożenie obornikiem nie wpłynęło niekorzystnie na ocenę mikrobiologiczną zakiszanej runi łąkowej. Ogólna liczba drobnoustrojów tlenowych i liczebność drożdży była na tym samym poziomie, a liczebność Enterobacteriaceae i pleśni wykazywała nawet tendencję malejącą. Natomiast wskaźniki oceny chemicznej kiszonki z runi nawożonej obornikiem były gorsze niż kiszonek z runi nawożonej mineralnie NPK (tab. 11). Zastosowanie dodatku bakteryjnego do zakiszanej runi z obiektu nawożonego obornikiem ukierunkowało proces zakiszania i jakość kiszonki istotnie poprawiła się (tab. 12). Kiszonki sporządzone z runi łąkowej z dodatkiem preparatu bakteryjnego charakteryzowały się: niższym ph, mniejszym udziałem amoniaku w azocie ogólnym, większą zawartością kwasu mlekowego i mniejszą zawartością lotnych kwasów tłuszczowych niż kiszonka kontrolna. Ostatecznie uzyskały one ocenę bardzo dobrą w skali Fliega-Zimmera. Dodatek bakteryjny nie zmienił istotnie parametrów oceny mikrobiologicznej kiszonek. Obie kiszonki charakteryzowały się podobną liczebnością drobnoustrojów tlenowych, Enterobacteriaceae, drożdży i grzybów pleśniowych oraz porównywalną zawartością mykotoksyn (aflatoksyna B1) tab. 13. Tabela 11. Wpływ nawożenia na zawartość (% sm.) składników pokarmowych w kiszonce (I pokos 2009) Obiekt Białko ogólne surowy surowy Popiół Tłuszcz NDF ADF ADL Cukry NPK 13,05a 7,80 3,69 47,63 31,37 5,06 8,16 Obornik 15,29b 7,30 3,77 49,62 31,82 4,99 8,22 Istotność różnic * ni ni ni ni ni ni ni nie istotne; *,** - istotność różnic na poziomach istotności p<0,05 i p<0,01 10

Tabela 12. Wpływ nawożenia runi łąkowej nawożonej NPK i obornikiem na jakość kiszonki (I pokos 2009) Obiekt Lotne kwasy Suma produktów sm Amoniak Kwas mlekowy Udział kw. mlekowego ph tłuszczowe fermentacji (%) (% N og) (g/kg sm) w sumie kwasów (%) (g/kg sm) (g/kg sm) NPK 39,83 4,33 7,33a 43,58 34,96a 78,54 54,71b Obornik 39,92 4,53 11,19b 33,06 49,37b 82,42 40,00a Istotność różnic ni ni * ni ** ni * ni nie istotne; *,** - istotność różnic na poziomach istotności P<0,05 i P<0,01 Tabela 13. Wpływ dodatku bakteryjnego na wybrane parametry mikrobiologiczne kiszonek 2009 r. Dodatek bakteryjny (A) Pokos (B) Istotność różnic Badane parametry + - I II III A B Ogólna liczba drobnoustrojów (log10 cfu g -1 św.m.) 7,25 7,03 6,08a 6,84a 8,49b ni ** Enterobacteriaceae (log10 cfu g -1 św. masy) 3,97 3,32 2,71a 2,35a 5,87b ni ** Drożdże (log10 cfu g -1 św. masy) 1,87 2,14 1,25a 2,34b 2,42b ni ** Pleśnie (log10 cfu g -1 św. masy) 3,65 3,76 4,43 3,70 2,99 ni ni Aflatoksyna B1 [ppb] 5,71 5,03 6,57b 3,62a 5,91b ni ** ni nie istotne; *,** - istotność różnic na poziomach istotności p<0,05 i p<0,01 W ocenie skuteczności renowacji zdegradowanego pastwiska dla bydła metodą podsiewu bezpośredniego w darń badano 3 mieszanki motylkowo-trawiaste: dwie komercyjne i jedną opracowaną w ITP (d. IMUZ) (życica trwała (rajgras angielski) Maja 20%, kupkówka pospolita Amera 10%; kostrzewa łąkowa Pasja 30%; tymotka łąkowa Kaba 15%; koniczyna biała Hajfa 20%; życica wielokwiatowa Turtetra 5%). W runi podsianej mieszanką IMUZ zidentyfikowano wszystkie wysiane komponenty, natomiast z mieszanek handlowych ustąpiły: kostrzewa trzcinowa i prawie tymotka łąkowa (mieszanka SMAKOWITA ), oraz kostrzewa trzcinowa i owcza, koniczyna łąkowa i lucerna siewna (mieszanka KRASULA ). Największe roczne plony (4,6 t sm ha -1 ) uzyskano z runi pastwiska podsianego mieszanką SMAKOWITA, a następnie mieszanką IMUZ. Na podstawie analiz chemicznych stwierdzono brak równowagi jonowej: wysoką zawartość potasu oraz niedobór sodu i zbyt szeroki stosunek Na do K. Zawartość wapnia i fosforu w runi, z uwagi na duży udział koniczyny białej, ziół i chwastów, jest optymalna; natomiast zawartość magnezu bardzo niska. Wyrażony w milirównoważnikach stosunek K:(Ca+Mg) waha się od 3,8 do 4,7 wskazując na możliwość wystąpienia zagrożenia tężyczką pastwiskową u zwierząt, ponieważ prawidłowy - nie powinien być wyższy niż - 2,2. 4. Podsumowanie 1. Przeprowadzone badania ankietowe wykazały ogólnie wyższą obsadę zwierząt w gospodarstwach ekologicznych niż w województwach, największą w gospodarstwach z grupy obszarowej 10-20 ha. Jednakże prawie w połowie z nich obsada ta nie przekracza 0,60 DJP/ha. Nie zapewnia więc pożądanej ilości nawozów i z czasem prowadzi do zubożenia gleby. Gospodarka pastwiskowa jest na ogół poprawna, ale potrzebna jest jej dalsza racjonalizacja, podobnie jak w przypadku technologii zakiszania, gdyż jakość kiszonek z runi łąkowej w tych gospodarstwach nie zawsze jest najlepsza. 2. W okresie 6 lat badań wyniki ekonomiczne badanych gospodarstw średnio charakteryzowały się tendencją wzrostową. Bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na wyniki ekonomiczne są dopłaty. Stanowiły w 2009 r. średnio 44,3% nadwyżki bezpośredniej. Możliwe jest 11

więc prowadzenie ekologicznej produkcji żywności w łąkarskich gospodarstwach pod warunkiem jednak określonego poziomu subwencji. Jednakże nie wszystkie badane gospodarstwa ekologiczne mają szansę dalszego rozwoju. W 2009 r było ich ok. 66%, w 2008 r. - 69% badanych gospodarstw. Najkorzystniejsze wyniki ekonomiczne uzyskiwały gospodarstwa nastawione na produkcję bydła mlecznego i opas młodego bydła, zwłaszcza utrzymujące powyżej 25 krów. Nadwyżka bezpośrednia była skorelowana z wiekiem właścicieli gospodarstw: w zł/ha UR najwyższą uzyskiwali rolnicy najstarsi, wykorzystujący nabyte z wiekiem doświadczenie w prowadzeniu gospodarstwa rolnego, a w przeliczeniu na osobę stale zatrudnioną najwyższą uzyskiwali rolnicy najmłodsi. 3. Przeprowadzone w latach 2004-2009 badania ankietowe jednoznacznie wykazały, że duży udział TUZ w strukturze UR nie musi stanowić istotnej przeszkody w intensyfikacji produkcji. Uzyskane wyniki w części gospodarstw to potwierdzają. 4. Podsiew koniczyny łąkowej znacznie zwiększył potencjał produkcyjny łąki poprzez wykorzystanie zdolności koniczyny do wiązania azotu, czyli wykorzystanie odnawialnych źródeł w jego pozyskaniu z korzyścią dla środowiska. Nawożenie nawozami naturalnymi zgodne z wymogami technologicznymi (stosowanie obornika przefermentowanego, rozdrobnionego i równomiernie rozprowadzonego na powierzchni łąki, a gnojówki doglebowo), powodowało wzrost udziału w runi traw a zmniejszenie roślinności z grupy ziół i chwastów. Natomiast stosowanie obornika mało przefermentowanego i gnojowicy metodą rozbryzgową zmniejszało udział traw w runi łąkowej na korzyść wielogatunkowego zbiorowiska roślinności z grupy ziół i chwastów. Malejące zawartości azotu azotanowego w kolejnych latach w górnych warstwach obu gleb wskazuje na jego wyczerpywanie przez wysoko plonującą ruń łąkową. 5. Nawożenie łąk obornikiem sprzyja wyższej wartości pokarmowej wyprodukowanych pasz objętościowych (kiszonki). Obornik stosowany w zalecanym terminie i dawce nie pogarsza jakości mikrobiologicznej pozyskiwanych pasz. Jednakże zielonki z takiej łąki są gorszym materiałem kiszonkarskim (niekorzystny stosunek cukry/białko), stąd zalecane jest ich wstępne podsuszenie i stosowanie dodatków ułatwiających proces zakiszania, dopuszczonych w systemie rolnictwa ekologicznego. 6. Renowacja pastwisk na glebach mineralnych za pomocą podsiewu bezpośredniego w darń dała pozytywne wyniki i może być w tych warunkach powszechnie zalecana. Można do tego zalecać wstępnie mieszankę handlową SMAKOWITA i mieszankę IMUZ. Na udanie się podsiewu istotny wpływ ma odczyn gleby, i warto pamiętać że większości gleb TUZ w Polsce wymaga wapnowania. W badaniach mieszanek odmian traw i motylkowatych przydatnych do rolnictwa ekologicznego stwierdzono, że pod względem większości ocenianych cech korzystniej wypadły mieszanki zaprojektowane do ekologicznego sposobu użytkowania. Charakteryzowały się m.in. lepszym stanem po zimie, bardziej wyrównana energią odrastania po skoszeniu, mniejszym zakresem zmian składu gatunkowego (większą trwałością), chociaż niekorzystnie zmalał udział motylkowatych. Plony mieszanek łąkowych były dosyć wyrównane na ogół ze wskazaniem na przewagę mieszanki zaprojektowanej (statystycznie nieistotnie). 12

Wykaz publikacji z 2009 r., powstałych w związku z realizowanymi badaniami 1. Jankowska-Huflejt H., Wróbel B., Barszczewski J., 2009. Ocena wartości pokarmowej pasz z użytków zielonych na tle zasobności gleb i bilansu składników N, P, K w wybranych gospodarstwach ekologicznych. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering vol. 54 (3) s. 95-103. 2. Prokopowicz J., Jankowska-Huflejt H., 2009. Ocena ekonomiczna gospodarstw ekologicznych badanych w latach 2004-2008, z uwzględnieniem subwencji UE. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering vol. 54 (4) s. 55-61. 3. Jankowska-Huflejt H., Wróbel B., 2009. Ocena zawartości makroelementów w paszach z użytków zielonych oraz zasobności gleb w te składniki w badanych gospodarstwach ekologicznych. Zeszyty Edukacyjne 12/2009 s. 81-94. 4. Nazaruk M., Jankowska-Huflejt H., Wróbel B., 2009. Ocena wartości pokarmowej pasz z trwałych użytków zielonych w badanych gospodarstwach ekologicznych. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 9 z.1 (25) s. 61-76. 5. Jankowska-Huflejt H., Wróbel B., 2009. The quality of forages from grasslands in organic farms in Poland. In: Integrated research gor the sustainability of mountain pastures. Proceeding of the 15 th Meeting of the FAO CIHEAM Mountain Pastures Network, October, 7-9, 2009, Les Diablerets, Switzerland. Edited by Agroscope Changins-Wädenswil Research Station ACW, Switzerland, p. 105-106 6. Jankowska-Huflejt H., Prokopowicz J., 2009. Economic results of mountain organic farms in Poland. Proceeding of the 15 th Meeting of the FAO CIHEAM Mountain Pastures Network, October, 7-9, 2009, Les Diablerets, Switzerland. Edited by Agroscope Changins-Wädenswil Research Station ACW, Switzerland, p. 45-46. 7. Wróbel B., Jankowska-Huflejt H., 2009. The effect of natural fertilization of grasslands on silage quality in organic farming system. In: More Sustainability in Agriculture :New Fertilizers and Fertilization Management. 18 th symposium of the International Scientific Centre of Fertilizers.8-12 November 2009 Rome, Italy. Book of Abstracts ciec, p. 106. 8. Barszczewski J., Jankowska-Huflejt H., Szatyłowicz M., 2009. Economic and environmental effect of low input fertilization manners of permanent meadow. In: More Sustainability in Agriculture :New Fertilizers and Fertilization Management. 18 th symposium of the International Scientific Centre of Fertilizers.8-12 November 2009 Rome, Italy. Book of Abstracts ciec, p. 79. 9. Jankowska-Huflejt H., 2009. Odnawianie łąk w gospodarstwach ekologicznych. Poradnik Gospodarski nr 7-8 s. 52-55. 10. Jankowska-Huflejt H., 2009. Wytyczne nawożenia łąk w gospodarstwach ekologicznych. Poradnik Gospodarski nr 3 s. 24-26. 11. Jankowska H., Prokopowicz J., 2010. Rola subwencji europejskich i innych czynników w rozwoju produkcji łąkarskich gospodarstw ekologicznych. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie (w druku) Sprawozdanie z badań realizowanych w 2009 r. znajduje się na stronie internetowej - www.imuz.edu.pl Kontakt: H.Jankowska@imuz.edu.pl, halinajankowska@domenet.pl ; tel. 0-22-72 00 598. 13