Rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce i w Unii Europejskiej

Rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce i w Unii Europejskiej (argumenty za zwiększeniem kwoty produkcyjnej na skrobię ziemniaczaną dla Polski) Opracował: Wiesław Dzwonkowski

Spis treści: PODSUMOWANIE... 3 1. Rola, znaczenie i zastosowanie skrobi ziemniaczanej... 4 2. Rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce... 6 2.1. Regulacje rynku skrobi... 7 2.2. Potencjał produkcyjny... 11 2.3. Produkcja skrobi i produktów skrobiowych... 12 2.4. Handel zagraniczny skrobią i produktami skrobiowymi... 16 2.5. Zapotrzebowanie na skrobie i produkty skrobiowe... 19 2.6. Znaczenie uprawy ziemniaków w Polsce oraz znaczenie produkcji skrobi ziemniaczanej... 22 2.7. Wpływ braku interwencji na rynku żyta na sytuację finansową gospodarstw prowadzących działalność rolniczą na słabych glebach... 26 3. Rynek skrobi w UE... 27 3.1. Znaczenie skrobi ziemniaczanej w produkcji skrobi ogółem... 28 3 2. Ocena wykorzystania kwot na produkcję skrobi ziemniaczanej w UE... 30 3.3. Produkcja ziemniaków, znaczenie przetwórstwa na skrobię w zagospodarowaniu zbiorów ziemniaków... 34 3.4. Eksport produktów skrobiowych... 36 3.5. Kierunki użytkowania produktów skrobiowych w UE... 37 Aneks... 40 2

PODSUMOWANIE Postulaty Polski w sprawie zwiększenie kwoty na skrobię ziemniaczaną z obecnych 145 tys. ton do 180 tys., ton są w pełni uzasadnione ponieważ: wynegocjowana i zapisana w traktacie akcesyjnym kwota 145 tys. ton była zbyt niska stosunku do potencjału produkcyjnego i zapotrzebowania rynku (do wyliczenia kwoty przyjęto niekorzystne dla Polski zasady), wzrost zapotrzebowania na produkty skrobiowe w Polsce szacuje się na ok. 7% w skali roku (wzrost z ok. 450 tys. ton w 2001 r. do 630 tys. ton w 2006 r.), w wyniku ograniczeń produkcyjnych i wzrostu zapotrzebowania pogłębia się deficyt w obrotach handlu zagranicznego skrobią i produktami skrobiowymi (w 2006 r. import produktów skrobiowych może wynieść nawet 240 tys. ton, a ujemne saldo obrotów 115 tys. ton ), niewykorzystany olbrzymi potencjał surowcowy (w Polsce przerób ziemniaków na skrobię stanowi 6-7% zagospodarowania zbiorów, w krajach UE ok. 30%, a w Danii nawet 60%), niewykorzystany potencjał przemysłu skrobiowego (zdolności produkcyjne oceniane są na ok. 220 tys. ton, z możliwością ich zwiększenia przy niewielkich nakładach inwestycyjnych do ok. 260 tys. ton), wzrost kwoty przyczyniłby się do rozwoju sektora i poprawy sytuacji finansowej sektora (wzrost przychodów, obniżka jednostkowych kosztów produkcji, poprawa rentowności, itd.), wyższa kwota to dodatkowa produkcja i przerób ok. 200 tys. ton ziemniaków skrobiowych, co przełoży się na poprawę sytuacji dochodowej przynajmniej kilku tysięcy plantatorów ziemniaków skrobiowych oraz wygeneruje dodatkowe miejsca pracy w przemyśle skrobiowym, z uwagi na systematyczny brak wykorzystania kwot przez większość krajów UE podwyższenie limitu dla Polski prawdopodobnie nie spowoduje przekroczenia Wspólnotowej kwoty produkcji. 3

1. Rola, znaczenie i zastosowanie skrobi ziemniaczanej Skrobia jest naturalnym odnawialnym biopolimerem, występującym w przyrodzie w wielu roślinach, ale przede wszystkim w bulwach ziemniaków i w zbożach. Z technologicznego punktu widzenia najlepszym surowcem wyjściowym do produkcji produktów skrobiowych jest skrobia ziemniaczana. Budowa fizyczna i chemiczna czyni ją podatną na modyfikację różnymi czynnikami, fizycznymi i chemicznymi. Podatność na różne modyfikacje czyni skrobię bardzo interesującym surowcem, dodatkiem lub komponentem w wielu zastosowaniach przemysłowych. Należy jednak pamiętać, że skrobia zbożowa jest konkurencyjnym i praktycznie w pełni zastępowalnym produktem w stosunku do skrobi ziemniaczanej Główne zastosowania skrobi ziemniaczanej i jej modyfikatów można podzielić na dwie zasadnicze grupy: - przemysłowe techniczne, - w przemyśle spożywczym. Do grupy przemysłowe techniczne zalicza się głównie zastosowanie skrobi w produkcji papieru, w celu uzyskania właściwej gładkości powierzchni, zadrukowalności, bieli, wytrzymałości mechanicznej papieru, a także zmniejszenia uciążliwości ścieków poprodukcyjnych. Zużycie skrobi w produkcji papieru wynosi ok. 10% masy papieru, w produkcji tektury falistej stanowi to ok. 3%. Powoduje to, że przemysł papierniczy jest jednym z największych odbiorców skrobi i produktów skrobiowych. W przemyśle włókienniczym skrobia stosowana jest jako klejonka do przędzy w celu umożliwienia jej podania na krosna. W procesie oklejania skrobia nadaje przędzy odporność na strzępienie i odpowiednią wytrzymałość mechaniczną. Do tego stosuje się modyfikaty takie jak: skrobie utlenione, skrobie hydrolizowane, estry i etery skrobiowe, dekstryny, a także kompozycje wyżej wymienionych modyfikatów. W przemyśle hutniczym w odlewnictwie niezbędnym środkiem wiążącym masy formierskie są priodektsryny o różnym stopniu degradacji. Stosując jako surowiec takie modyfikaty skrobiowe takie jak: dekstryny, skrobie utlenione, skrobie estryfikowane i eteryfikowane, skrobie hydrolizowane, a także hydrolizaty skrobiowe można otrzymać szeroką gamę biodegradowalnych klejów stosowanych do sklejania papierów i tektur, naklejania etykiet, powlekania taśm klejących, produkcji worków papierowych i innych. Skrobie modyfikowane stosowane są również jako koloid ochronny w 4

płuczkach wiertniczych, pełniąc funkcje chłodziwa wiertła przy jednoczesnym zapobieganiu filtracji wody do wykonywanego odwiertu i zapewniając jednocześnie wynoszenie urobku na powierzchnię. Jeszcze szersze zastosowanie ma skrobia i jej pochodne w przemyśle spożywczym i w farmacji. Wykorzystuje się jej naturalne właściwości tworzenia żeli i zagęszczania i używa się jej w postaci natywnej (nieprzetworzonej). W większości jednak przypadków stosowana jest w postaci przetworzonej. W przemyśle spożywczym i w farmacji skrobia jest stosowana do nadawania produktom odpowiedniej tekstury, wyglądu, wilgotności konsystencji i trwałości podczas przechowywania. Dodatek skrobi lub preparatu skrobiowego pozwala na osiągnięcie przeciwstawnych celów takich jak np. wiązanie i dezintegracja, pulchność i zagęszczanie, klarowność i mętność: utworzona tekstura może być krótka lub długa, gładka lub papkowata, miękka lub krucha. Preparaty skrobiowe mogą być zarówno emulgatorami, jak i środkami mającymi cechy olejoodporności, a ponadto mogą być używane w tak nietypowych zastosowaniach jak opakowania, smary lub środki wiążące wilgoć. Taka ogromna różnorodność celów jest osiągana w części przez skrobię natywną, ale przede wszystkim przez jej modyfikaty (uzyskiwane poprzez obróbkę chemiczną lub fizyczną). W przemyśle spożywczym skrobie modyfikowane stosuje się do: - produkcji budyniów, kisieli, deserów owocowych, lodów, kremów, puddingów, twarożków terminowanych, koncentratów spożywczych, kaw cappuccino i gorących kubków - jako zagęstnik do sosów oraz w przetwórstwie mięsnym jako środek wiążący wyciek cieplny podczas parzenia wędlin, - jako zagęstnik w sosach sałatkowych, konserwach i sosach warzywnych, keczupach, majonezach i deserach mlecznych, - do produkcji produktów typu instant, do produkcji galanterii cukierniczej oraz zagęszczania klarownych sosów przyprawowych W wymienionych przykładowych zastosowaniach służą one do modelowania tekstury produktu spożywczego, zarówno w procesach technologicznych, wymagających obróbki cieplnej, jak i procesach na zimno, na przykład w mieszankach deserów typu instant. Osobną grupą produktów spożywczych otrzymywanych ze skrobi są jej hydrolizaty. W tej grupie podstawowymi produktami są syropy skrobiowe (glukozowe, maltozowe) oraz 5

glukoza. Stosowane są one jako komponenty mas cukierkowych, dodatki do pieczywa oraz środki słodzące i pomocnicze w produkcji żywności. W chwili obecnej mają one największe znaczenie, również wzrost zapotrzebowania w tej grupie produktów jest największy. Syntetyczny obraz potrzeb jakie zaspakajają produkty skrobiowe w odniesieniu do klientów docelowych i konkurencji przedstawia poniższy rysunek. Potrzeby klientów WŁ. WYBIELAJĄCE WŁ. WIĄŻĄCE WŁ. STABILIZUJĄCE WŁ. WYPEŁNIANIAJĄCE Alternatywne technologie GUMA GUAR MĄCZKA CHLEBA ŚW. ŻELATYNA PEKTYNY SACHAROZA KARAGEN WŁ. SŁODZĄCE Grupy klientów PRZ. SPOŻYWCZY PRZ. MIĘSNY PRZ. PAPIERNICZY PRZ. FARMACEUTYCZNY PRZ. CUKIERNICZY PRZ. TEKSTYLNY HANDEL 2. Rynek skrobi ziemniaczanej w Polsce W Polsce rynek skrobi ziemniaczanej został zorganizowany na wzór unijny już kilka lat przed akcesją. Dzięki zabiegom i naciskom przedstawicieli tego sektora uchwalono w 2001 r. Ustawę skrobiową, która została opracowana na podstawie regulacji obowiązujących w krajach UE, z tym ż poziom wsparcia plantatorów i przetwórców ziemniaków skrobiowych był dużo niższy niż w krajach Wspólnoty. Wprowadzono też, na wzór unijny, kwotowanie produkcji skrobi ziemniaczanej. Wielkość kwot została ustalona na: 200, 220 i 242 tys. ton odpowiednio w latach 2002/03, 2003/04, 2004/05. Po 1 maja 2004 r. Ustawa skrobiowa przestał obowiązywać, gdyż Polska, w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, musiała podporządkować się regulacjom unijnym i zapisom Traktatu Akcesyjnego. Nie spowodowało to istotnych zmian w regulacjach tego rynku, z 6

wyjątkiem kwoty produkcyjnej na skrobię ziemniaczaną, która została obniżona do niespełna 145 tys. ton. 2.1. Regulacje rynku skrobi Podstawowymi instrumentami umożliwiającymi stabilizację rynku skrobi są: kwoty (kontyngenty) skrobi ziemniaczanej, ceny minimalne ziemniaków skrobiowych, dopłaty kompensacyjne dla producentów ziemniaków skrobiowych wypłacanych rolnikom jako rekompensata niższych cen minimalnych za ziemniaki, dopłaty produkcyjne dla producentów skrobi ziemniaczanej, regulacje handlowe, w tym system licencji importowych i eksportowych oraz zwroty eksportowe, subwencje do skrobi zużywanej do dalszego przerobu na obszarze UE. Kwoty produkcyjne Celem wprowadzenia kwot było ustabilizowanie rynku skrobi, przy ograniczeniu produkcji skrobi ziemniaczanej do wysokości zaplanowanych kwot. Ogólną wielkość produkcji dla każdego kraju członkowskiego określa Komisja Europejska. Administracyjnie wyznacza ona dla każdego kraju granice gwarancji dochodów producentów ziemniaków skrobiowych, możliwości stabilizacji rynku skrobi oraz poziom niezbędnych wydatków budżetowych. Ze względu na duże wahania plonów ziemniaków, dopuszczono możliwość przekroczenia w danym sezonie przyznanej kwoty o 5%, kosztem kwoty z roku następnego. Zasady rozdziału kwot indywidualnych producentom skrobi regulują przepisy krajowe określone przez instytucję odpowiedzialną za administrowanie systemem kwot. W Polsce rozdziału kwoty dla poszczególnych producentów dokonuje Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w formie rozporządzenia. Ceny minimalne Ceny minimalne ziemniaków, ustalane są przez Radę Unii i stanowią odpowiednik cen interwencyjnych zbóż. Ceny te wraz z dopłatami kompensacyjnymi gwarantują producentom ziemniaków skrobiowych osiąganie zadowalającego i stabilnego poziomu dochodów. Otrzymanie dopłaty kompensacyjnej prze producenta skrobi, jest uzależnione udokumentowaniem zapłacenia plantatorom ceny co najmniej minimalnej. Cena minimalna wypłacana jest rolnikowi za ziemniaki zdrowe, spełniające handlowe normy jakości, 7

zawierające nie mniej niż 13% skrobi oraz dostarczone w ramach zawartych kontraktów. Cenę minimalną 1 tony skrobi przelicza się na ciężar dostarczonych ziemniaków w zależności od rzeczywistej zawartości skrobi. Od 1 lipca 1995 r. do 30 czerwca 2000 r. cena minimalna skrobi ziemniaczanej wynosiła 209,78 Euro/t. Zgodnie z Agendą 2000 została ona obniżona do: - 194,05 Euro/t skrobi w sezonie 2000/01, - 178,31 Euro/t skrobi w sezonie 2001/02 i następnych. Decyzje o dalszych ewentualnych redukcjach ceny minimalnych będą podjęte w zależności od sytuacji na rynku zbóż i ewentualnej obniżki ceny interwencyjnej. W Polsce w sezonie 2003/04 obowiązywała cena minimalna w wysokości 0,808 zł za kg skrobi. Przy ówczesnym kursie EUR ok. 4,5 zł był to poziom ceny o ok. 20% niższy niż we Wspólnocie. W sezonie 2004/05 i 21005/06 spadek kursu EUR do ok. 4 zł spowodował spadek cen ziemniaków skrobiowych przynajmniej o 10-15%. Dopłaty kompensacyjne dla producentów ziemniaków skrobiowych Wyrównują one rolnikom utratę dochodów z tytułu obniżania cen minimalnych. Dopłaty mogą być przyznane jedynie za ziemniaki dostarczone w ramach umowy kontraktacyjnej, zawartej pomiędzy producentem ziemniaków a przedsiębiorstwem produkującym skrobię. Są gwarantowane za ziemniaki odpowiadające normom jakości zawartym w umowie, dostarczone w ramach indywidualnych kwot. W krajach UE-15 do ziemniaków o najniższej dopuszczalnej zawartości skrobi wynoszącej 13,0% płatność kompensacyjna wynosi 16,92 EUR/t i systematycznie zwiększa się dochodząc do 27,25 EUR za tonę skrobi przy 23,0 % zawartości skrobi w ziemniakach. Dopłata za ziemniaki niezbędne do wyprodukowania jednej tony skrobi jest stała i wynosi 110,54 EUR 1. Przed akcesją (w latach 2002/03-2003/04) producenci ziemniaków skrobiowych, na wzór unijny także otrzymywali płatności kompensacyjne. Po akcesji do UE Polska przyjęła uproszczony systemu dopłat bezpośrednich. W ramach tego systemu dopłat plantatorzy ziemniaków (w tym również i skrobiowych) otrzymują tylko płatność podstawową która w sezonie 2005/06 wynosiła 225 zł/ha (211 zł/ha w sezonie 2004/05). Ponadto plantatorzy 1 Reforma WPR na rynku ziemniaków skrobiowych (w części krajów obowiązuje UE od sezonu 2005/06) wprowadziła zmiany w tych płatnościach polegające na podzieleniu dotychczasowych płatności kompensacyjnych: w 40% na zryczałtowaną płatność bezpośrednią na gospodarstwo, a pozostałe 60% pozostanie w formie płatności za zawartość skrobi w dostarczanych ziemniakach. Pozostałe elementy regulacji pozostaną bez zmian. Polska musi wprowadzić zmiany w zakresie obecnych płatności najpóźniej w 2009 r. 8

ziemniaków skrobiowych otrzymują płatności uzupełniające, które w przeliczeniu na hektar są obecnie dużo wyższe niż przed akcesją. Płatności dla plantatorów ziemniaków skrobiowych przyznawane są w ramach umów kontraktacyjnych na dostawę ziemniaków z autoryzowanymi producentami skrobi. Ich wysokość zależy od ilości skrobi zawartej w dostarczonych ziemniakach, która nie może być mniejsza niż 13%. Stawki te określa rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 września 2004 r. w sprawie stawek płatności dla producentów ziemniaków skrobiowych oraz terminu ich wypłaty. Płatność uzupełniająca dla producentów ziemniaków skrobiowych w sezonie 2004/05 wynosiła 250,82 zł w przeliczeniu na tonę skrobi. W sezonie 2005/06, ze względu na obniżenie kursu Euro, płatność ta obniżyła się do 220,28 zł/t skrobi. W sezonie poprzedzającym akcesję 2003/04 płatność ta była kilkukrotnie niższa, gdyż kształtowała się na poziomie 104 zł za tonę skrobi zawartej w dostarczonych ziemniakach. Dopłaty produkcyjne dla producentów skrobi ziemniaczanej Premie wypłacane producentom skrobi ziemniaczanej mają zapewnić zrównanie warunków konkurencji na rynku skrobi ziemniaczanej i zbożowej. Wynosi ona obecnie 22,25 EUR/t skrobi. Dodatkowe wsparcie produkcji skrobi ziemniaczanej w postaci dopłat produkcyjnych wypłacane jest tym producentom, którzy: - wyprodukowali skrobię w danej kampanii z ziemniaków spełniających wymagania jakościowe określone w przepisach, zakupionych wyłącznie w ramach kontraktów zawartych do wysokości posiadanego indywidualnego kontyngentu, - zapłacili rolnikom co najmniej ceną minimalną W Polsce w sezonie 2003/04 wysokość dopłaty kompensacyjnej do produkcji skrobi ziemniaczanej wynosiła 74 zł. za 1 tonę skrobi. Obecna ich wysokość to ok. 90 zł/tonę (22,5 EUR x 4 zł kurs EUR), jest niewiele wyższa niż przed akcesją. Subwencje do skrobi zużywanej do dalszego przerobu na obszarze UE Refundacje dla przedsiębiorstw wykorzystujących skrobię na cele niespożywcze mają stymulować sprzedaż skrobi na rynku Unii Europejskiej. Refundacje te umożliwiają krajowym przetwórcom zaopatrywanie się w skrobię ziemniaczaną po cenach rynku światowego. Wielkość subwencji ustalana jest jako różnica między ceną rynkową kukurydzy w UE, a jej cenami w imporcie, pomnożona przez współczynnik techniczny 1,6 odpowiadający zużyciu kukurydzy na 1 tonę skrobi. 9

Przed akcesją w Polsce, ze względu na brak zainteresowania, nie uruchomiono tych dopłat. Również po akcesji było i jest ono bardzo niewielkie, gdyż dopłaty są stosunkowo niskie, a przez pewne okresy wynoszą wręcz 0. Podobnie jak w przypadku refundacji eksportowych, ich wysokość jest zmienna i określa ją przynajmniej raz miesiącu Komisja Europejska w odpowiednim rozporządzeniu. W I półroczu 2006 r. wynosiły one ok. 20 EUR/t skrobi. Zainteresowanie tą formą wsparcia przetwórstwa skrobi jest jak dotąd niewielkie. W kampanii 2005/06 ARR autoryzowała jednego przetwórcę skrobi i wydała 3 świadectwa uprawniające do uzyskania dopłaty do 668 ton skrobi (z tego 228 ton skrobi ziemniaczanej i 440 ton skrobi kukurydzianej. Regulacje handlowe Podstawowymi elementami służącymi ochronie rynku wewnętrznego przed nadmiernym napływem skrobi z zagranicy są opłaty celne oraz licencje importowe. Jednocześnie prowadzona jest polityka stymulowania eksportu przy pomocy refundacji eksportowych. Zmierza ona do zrównywania cen wewnętrznych UE z cenami światowymi. Handel zbożami i produktami ich przerobu oraz skrobią podlega licencjonowaniu i jest monitorowany. Uzyskania licencji wymaga zarówno import, jak i eksport skrobi i produktów skrobiowych. W Polsce już przed akcesją Zmieni się również system dopłat do eksportu skrobi. Obecnie odbywa się to w formie przetargów na eksport dopłatami, a po akcesji refundacje w przypadku eksportu skrobi poza teren Wspólnoty będą odbywać się w formie zwrotów eksportowych. Zwroty eksportowe mają za zadanie rekompensować różnicę między cenami skrobi ziemniaczanej, względnie produktów otrzymywanych z jej przetworzenia, występującymi na rynku światowym i ich cenami w UE. Przyznane zwroty eksportowe muszą jednak pozostawać w zgodzie z treścią umów zawartych przez UE z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi. Wysokość zwrotów eksportowych do skrobi eksportowanej w ramach przyznanych kontyngentów obliczana jest jako różnica cen rynku światowego dla kukurydzy (FOB Zatoka Meksykańska), a reprezentatywną ceną kukurydzy we Wspólnocie (FOB porty Bordeux, Bayonne). Średni poziom zwrotów eksportowych w ostatnich latach to ok. 50-70 EUR/t. Przed akcesją Polska miała możliwość eksportu z dopłatami 34,1 tys. ton skrobi ziemniaczanej (kontyngent WTO), a wielkość dopłat do eksportu skrobi w Polsce wahała się 10

wówczas w przedziale 80-100 EUR/t. Agencją płatniczą, odpowiedzialną za realizację dopłat do eksportu (zarówno przed, jak i po akcesji) jest Agencja Rynku Rolnego. 2.2. Potencjał produkcyjny Polski przemysł skrobiowy skupia 13 przedsiębiorstw produkujących skrobię ziemniaczaną i ich pochodne, które rocznie w ciągu 100-dniowej (optymalny ekonomicznie czasokres) kampanii jesiennej mogą przerobić 1,0-1,01 mln ton ziemniaków. Przy średniej zawartości skrobi 18,5% można uzyskać z takiego przerobu 200-220 tys. ton skrobi ziemniaczanej. Tabela 1 Zdolności produkcyjne a kwoty i ich wykorzystanie Nazwa przedsiębiorstwa Zdolności* produkcyjne w tys. ton Kwota 2004/05-2006/07 wykorzystanie zdolności produkcyjnych (%) 1. Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego w Bronisławiu 37,5 25,0 66,8 2. Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego w Iławie 19,6 13,2 67,2 3. 4. Wiekopolskie Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego S.A. w Luboniu 19,1 12,5 65,6 Przedsiębiorstwo Przemysłu Spożywczego,,PEPEES,, S.A. w Łomży 13,3 8,9 66,4 5.,,IKEDA,, Sp. z o.o. w Namysłowie 7,0 5,1 72,5 6. 7. 8. 9. 10. Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego S.A. w Niechlowie 50,2 34,7 69,3 Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego,,Nowamyl,, w Łobzie 32,7 22,5 68,6 Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego,, ZETPEZET,, Sp. z o.o. w Pile 15,6 9,0 57,7 Zakłady Przemysłu Ziemniaczanego,, ZETPEZET,, Sp. z o.o. we Wronkach 10,8 6,8 62,8 Przedsiębiorstwo Przemysłu Ziemniaczanego,,Trzemeszno,, w Trzemesznie 4,5 2,3 51,7 11. Zakład Przetwórstwa Ziemniaczanego,,BEST,, w Przewłoce 1,9 2,2 114,8 12. Spółka z o. o.,,elipsa,, w Kątach Wrocławskich 2,8 1,7 61,9 13. Przedsiębiorstwo Przerobu Ziemniaków w Radomicach 5,0 1,1 22,6 Razem 220,0 145,0 65,9 *Przyjęto, że zdolności produkcyjne dla poszczególnych zakładów stanowią równowartość kwot, jakie były przyznane zakładom na sezon 2003/04 Źródło: MRiRW Wydłużenie jesiennej kampanii o 10 dni przez wcześniejsze jej rozpoczynanie (w II dekadzie sierpnia) to dodatkowy przerób około 100 tys. ton ziemniaków (w ostatnich latach nie było takiej potrzeby). Przerób rzędu 150-200 tys. ton ziemniaków w okresie wiosennym 11

to dodatkowo 27-37 tys. ton skrobi. Uwzględniając powyższe uwarunkowania, jeżeli zaistniałaby taka potrzeba, zakłady przetwórcze mogłyby przerobić nawet 1,4 mln ton ziemniaków skrobiowych, co pozwoliłoby uzyskać 250-260 tys. ton skrobi. Polski przemysł skrobiowy jest rozdrobniony, a jedynie pięć największych krochmalni, znajdujących się w Łomży, Luboniu, Trzemesznie, Pile i Łobzie posiada zdolności przerobowe około 1000 2400 ton ziemniaków na dobę. I to one dominują na polskim rynku, mając około 70% udziału. Pozostałe krochmalnie są małe i są zdolne do przerobu dobowego około 300 800 ton ziemniaków na dobę. Przedsiębiorstwom o małych zdolnościach produkcyjnych bardzo trudno jest konkurować z przedsiębiorstwami z Unii Europejskiej, gdzie krochmalnie przerabiają 3000 5000 ton ziemniaków na dobę 2. W Polsce produkcją skrobi z pszenicy (stanowiącą surowiec wyjściowy do produkcji skrobi modyfikowanych i syropów skrobiowych) prawdopodobnie zajmuje się tylko jedna firma CARGILL. Zdolności produkcyjne największego zakładu tej firmy, zlokalizowanego w okolicach Wrocławia, kilka lat temu oceniane były na ok. 200 tys. ton. Od tego czasu firma ta nie udziela żadnych informacji na temat swojej działalności. 2.3. Produkcja skrobi i produktów skrobiowych Skrobia ziemniaczana Polska od dziesięcioleci była i jest liczącym się producentem i eksporterem skrobi ziemniaczanej. Przed urynkowieniem gospodarki rocznie produkowała 140-150 tys. ton skrobi, z czego ok. 50 tys. ton eksportowała. Na początku lat dziewięćdziesiątych nastąpił głęboki regres w produkcji skrobi ziemniaczanej, która zmniejszyła się do zaledwie 41-74 tys. ton. W latach następnych, pod wpływem rosnącego popytu krajowego, wyższej ochrony rynku i subsydiów eksportowych, produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce ponownie wzrosła do 155-160 tys. ton, a w 2003 r. osiągnęła nawet poziom 178 tys. ton. Wzrost produkcji skrobi do tego poziomu był możliwy dzięki wsparciu sektora z budżetu w ramach uchwalonej w 2001 r. Ustawy Skrobiowej, która zorganizowała ten rynek na wzór unijny. Konsekwencją przyznania Polsce niższej kwoty na skrobię niż ta, która obowiązywała bezpośrednio przed akcesją, jak również o kilkadziesiąt tysięcy ton niższej od jej produkcji w latach 2002-2003, było obniżenie jej produkcji po akcesji. 2 Ziemniak Polski 1, IHAR, Bonin 2004. 12

W 2004 r. spadek ten nie był aż tak znaczący, gdyż m.in. na skutek wysokich plonów ziemniaków skrobiowych produkcja skrobi przekroczyła przyznany Polsce kontyngent o ponad 9% i wyniosła 158,6 tys. ton (z tego do 150,4 tys. ton wypłacono premie produkcyjne w wysokości 22,5 EUR/t skrobi, a 8,2 tys. ton krochmalnie musiały wyeksportować bez refundacji poza obszar Wspólnoty). Wykres 1 Produkcja skrobi ziemniaczanej w Polsce (w tys. ton) 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1998/99 1999/00 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 2006/07 prognoza Źródło: Obliczenie własne na podstawie danych CIHZ i MF W sezonie 2005/06, ze względu na suszę, plantatorzy ziemniaków nie zawsze byli w stanie wywiązać się z zobowiązań kontraktacyjnych, a skup pozakontraktacyjny nie był prowadzony i był nieopłacalny (krochmalnie otrzymują premie produkcyjne tylko za skrobię wytworzoną z ziemniaków zakupionych w ramach wcześniej zawartych umów kontraktacyjnych). W sezonie 2005/06 kwota na produkcję skrobi ziemniaczanej nie została wykorzystana. Największe zakłady wykorzystały przyznane im kwoty produkcyjne zaledwie w 75-85%. W niektórych mniejszych zakładach kwoty produkcyjne zostały przekroczone, ale ogólna produkcja skrobi w sezonie 2005/06 była niższa o ok. 10% od kontyngentu i wyniosła ok. 131 tys. ton. Mimo spadku produkcji w sezonie 2005/06 wystąpiło pozytywne zjawisko polegające na wzroście produkcji wyrobów skrobiowych o wyższym stopniu przetworzenia, tj. syropu skrobiowego, krochmali modyfikowanych, klejów, dekstryn, glukozy, itp. Zakłady produkujące skrobię ziemniaczaną, szukając dodatkowych źródeł dochodów poszerzają asortyment swoich produktów nie ograniczając się wyłącznie do skrobi natywnej (surowej). 13

Również w części zakładów pozyskiwane jest białko ziemniaczane, stanowiące do niedawna zagrożenie dla środowiska. Jest to wysokowartościowy komponent mieszanek paszowych, w ok. 40% eksportowany na rynki Wspólnoty (głównie do Niemiec). W sezonie 2006/07 przewidywano, że produkcja skrobi będzie kształtować się na poziomie przyznanej Polsce kwoty i wyniosłaby ok. 145 tys. ton. Jednak ze względu na spowodowany przez suszę duży spadek plonów ziemniaków, należy te prognozy zweryfikować w dół do ubiegłorocznego poziomu, tj. do ok. 130 tys. ton. Skrobia zbożowe i inne produkty skrobiowe Od 1996 r. w Polsce rozwija się produkcja skrobi ze zbóż, która jest konkurencyjnym i praktycznie w pełni zastępowalnym produktem w stosunku do skrobi ziemniaczanej. Początkowo były to stosunkowo niewielkie ilości skrobi i produktów skrobiowych z pszenicy, ale począwszy od 2001 r. ich znaczenie jest coraz większe. Jedynym źródłem informacji na temat produkcji skrobi i produktów skrobiowych ze zbóż są dane GUS. Są one jednak niejednoznaczne, niekompletne i często niespójne (ponieważ na rynku jest jedyny producent skrobi ze zbóż, w związku z tym, ze względu na tajemnice handlowe informacje na temat jego produkcji nie są szczegółowe podawane). Według tych informacji w 2003 r. produkcja skrobi z pszenicy wyniosła prawie 154 tys. ton, glukozy ponad 122 tys. ton, a izoglukozy ponad 60 tys. ton. W 2004 r., ze względu obniżenie po akcesji kwoty produkcyjnej na izoglukozę w wysokości nieco ponad 26 tys. ton, jej produkcja obniżyła się ponad 2-krotnie. Dane GUS za 2004 r. wykazały też drastyczny spadek produkcji skrobi z pszenicy, przy jednoczesnym dużym wzroście produkcji glukozy i syropu glukozowego (która nie jest objęta ograniczeniami produkcyjnymi). 14

Tabela 2 Symbol PKWIU Produkcja skrobi i produktów skrobiowych (w tys. ton) Nazwa wyrobu 2001 2002 2003 2004 2005 * 2006 ** 1562 Skrobia i produkty skrobiowe 343,6 482,1 600,4 488,5 510,0 530,0 1562211020 1562212030 1562213000 Izoglukoza zawierająca nie mniej niż 20%, ale poniżej 50% fruktozy Izoglukoza zawierająca nie mniej niż 50% fruktozy Maltodekstryna i syrop maltodekstrynowy. 32,2 37,7 34,2 25,0 25,0. 8,2 22,7 8,9 2,0 2,0. 4,5 4,7 4,2 5,0 5,5 1562215000 Karmel na bazie skrobi. 1,5 1,5 1,3 1,5 1,7 1562211030 1562211040 15622190 Glukoza i syrop glukozowy zawierające poniżej 20% fruktozy, pozostałe Glukoza i syrop glukozowy zawierające nie mniej niż 20% ale poniżej 50% fruktozy,pozostałe Cukry pozostałe, osobno nie wymienione (m. in. cukier inwertowany i jego przetwory) 115,3 95,7 122,3 166,4 240,0 241,0. 5,6 8,8 20,9 28,0 30,0 1,8 1,9 1,6 1,4 1,6 1,8 1562219022 Miód sztuczny pozostały 1,1 1,5 1,4 1,2 1,4 1,5 15622211 Skrobia pszenna 47,9 111,8 153,6 26,1.. 1562221300 Skrobia kukurydziana 0,0 0,0 0,9 0,7 0,6 0,7 15622215 Skrobia ziemniaczana 109,9 144,4 150,5 140,9 120,0 132,0 15622215000 1562221990 Skrobia ziemniaczana ogółem (krochmal surowy nieodwodniony w przeliczeniu na 80% suchej masy) Skrobie pozostałe osobno nie wymienione 65,0 139,0 157,7 142,4 116,0 127,6. 0,0 0,3 0,6 0,5 0,6 1562225000 Gluten pszenny, suszony lub nie. 18,0 25,8 25,0 26,0 27,0 15622270 Dekstryna i pozostałe skrobie modyfikowane Pozostałości z produkcji skrobi i podobne pozostałości (z kukurydzy, zbóż, 15623000 ziemniaków itp.) *szacunek, ** prognoza Źródło: Niepublikowane dane GUS 20,7 21,1 16,9 12,9 12,0 13,2.. 3,4 3,2 3,9 4,0 Za 2005 r. GUS w ogóle nie wykazuje produkcji skrobi z pszenicy, a jedynie produkty przetwórstwa skrobi, (izoglukoza, glukoza i syrop glukozowy, maltodektryny, dekstryny, gluten, itd.). Stąd też nie jest możliwe przy tak funkcjonującej statystyce jednoznaczne określenie produkcji skrobi, w rozbiciu na skrobię ziemniaczaną i skrobie ze zbóż. Do podjętej w dalszej części opracowania, próby sporządzenia bilansu skrobi i produktów skrobiowych przyjęto produkcję skrobi i produktów skrobiowych ogółem (według GUS - kod PKWiU 1562). 15

2.4. Handel zagraniczny skrobią i produktami skrobiowymi Przed urynkowieniem gospodarki Polska była liczącym się producentem i eksporterem skrobi ziemniaczanej i produktów jej przerobu. W latach dziewięćdziesiątych, na skutek kryzysu w wielu gałęziach przemysłu, nastąpił głęboki spadek produkcji skrobi. Jednocześnie coraz większy udział w zaspokajaniu kurczącego się popytu miał rosnący import. Ochrona rynku wewnętrznego przed zbyt tanim subsydiowanym importem była mało skuteczna. Jednocześnie odejście od subsydiowania eksportu spowodowało, że polska skrobia nie była w stanie konkurować na rynkach krajów trzecich z wysoko subsydiowaną skrobią z UE. Począwszy od drugiej połowy lat dziewięćdziesiątych popyt na produkty skrobiowe ze strony przemysłu zaczął wzrastać, ale w jego zaspokajaniu kluczową rolę odgrywał import, w 95% realizowany w Unii Europejskiej. W strukturze importu przeważały skrobie modyfikowane i syropy skrobiowe, natomiast eksport dotyczył przede wszystkim skrobi natywnej i w mniejszym stopniu skrobi modyfikowanej (obecna struktura tych obrotów obecnie ma podobny charakter). Wykres 2 Handel zagraniczny produktami skrobiowymi (w tys. ton) 240 200 160 120 80 40 0 1996 1997 1998 1999 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Eksport Import prognoza Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych CIHZ i MF Dopiero uruchomienie w Polsce produkcji syropów skrobiowych wytwarzanych ze skrobi pszennej, spełniających wysokie wymagania jakościowe oraz konkurencyjnych cenowo, umożliwiło skuteczne konkurowanie z produktami importowanymi. Wraz ze wzrostem produkcji skrobi ziemniaczanej, pozwoliło to zahamować i ustabilizować import 16

produktów skrobiowych na poziomie ok. 80-85 tys. ton rocznie, mimo systematycznego wzrostu zapotrzebowania rynku krajowego na te produkty. Sytuacja ta uległa zmianie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej Po akcesji został uwolniony handel z krajami członkowskimi. Zmniejszyła się również ochrona polskiego rynku przed napływem towarów spoza Wspólnego Rynku. Miało to znaczący wpływ na wzrost obrotów handlowych produktami skrobiowymi między Polską a krajami członkowskimi, który wystąpił już od pierwszych miesięcy naszego członkostwa w UE. Wzrost ten dotyczył przede wszystkim importu, ale wyższe obroty nastąpiły również w eksporcie produktów skrobiowych. Tabela 3 Import produktów skrobiowych (w tys. ton) 2004 2005 2006 Wyszczególnienie 2002 2003 Ogółem I półr. Ogółem I półr. progn. Skrobia i mąka ziemniaczana 0,7 0,1 1,6 0,1 7,0 3,1 5,0 Skrobie pozostałe 4,7 4,6 13,9 3,1 29,7 14,6 32,0 Syropy skrobiowe 6,5 6,6 43,8 11,0 94,7 44,3 100,0 Dekstryny 46,8 47,2 53,4 22,9 64,6 29,4 68,0 Preparaty wykańczalnicze na bazie skrobi 24,0 29,2 30,1 14,9 15,9 7,9 16,0 Pozostałości z produkcji skrobi 9,8 9,3 12,9 6,3 18,9 10,0 19,0 Razem import 92,5 97,0 155,7 58,3 230,7 109,3 240,0 Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF W 2004 r. import produktów skrobiowych wyniósł 155,5 tys. ton, wobec 97,2 tys. ton w 2003 r., a w roku 2005 zwiększył się do 230,7 tys. ton. Najbardziej wzrósł przywóz syropów skrobiowych, których w 2005 r. sprowadzono aż 94,7 tys. ton, wobec 47,4 tys. ton w 2004 r. (przed akcesją import wynosił 6-7 tys. ton rocznie). Zwiększył się również przywóz skrobi nieprzetworzonych, których łącznie zaimportowano 36,7 tys. ton, tj. ponad 2-krotnie więcej niż w 2004 r. (zdecydowaną większość, bo 26,0 tys. ton stanowiła skrobia kukurydziana, ale duży był również import skrobi ziemniaczanej i z pszenicy, których sprowadzono odpowiednio: 6,2 i 2,9 tys. ton). Stosunkowo niewielki był wzrost przywozu skrobi modyfikowanych (zaliczono tu dekstryny i preparaty wykańczalnicze na bazie skrobi), gdyż w 2004 r. wyniósł 83,5 tys. to, wobec 76,4 tys. ton w 2003 r., a w 2005 r. nawet obniżył się do 80,4 tys. ton. Wzrósł natomiast przywóz białka ziemniaczanego. 17

Po akcesji wzrost obrotów wystąpił również i w eksporcie produktów skrobiowych. Znacząco zwiększyła się sprzedaż na rynki zagraniczne skrobi i mąki ziemniaczanej. Dynamiczny wzrost wystąpił w eksporcie syropów skrobiowych i skrobi modyfikowanych (głównie dekstryn). Natomiast wyraźnie maleje wywóz pozostałości z produkcji skrobi. Eksport skrobi i mąki ziemniaczanej w latach 2004-05 wynosił odpowiednio 65,8 i 63,7 tys. ton, wobec 50,5 tys. ton w 2003 r. Sprzedaż syropów skrobiowych zwiększyła się z zaledwie 0,1 tys. ton w 2003 r. do 12 tys. ton w pierwszym roku integracji i do 44,7 tys. ton w 2005 r. Również wzrósł eksport dekstryn z ok. 3, tys. ton do 113,7 i 9,5 tys. ton w pierwszych dwóch latach po akcesji. Tabela 4 Eksport produktów skrobiowych (w tys. ton) 2004 2005 2006 Wyszczególnienie 2002 2003 Ogółem I półr. Ogółem I półr. progn. Skrobia i mąka ziemniaczana 50,1 46,3 65,7 36,8 63,7 25,8 55,0 Skrobie pozostałe 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 Syropy skrobiowe 0,0 0,1 11,5 0,9 44,7 19,6 47,0 Dekstryny 5,5 3,6 10,0 1,4 4,3 2,6 4,0 Preparaty wykańczalnicze na bazie skrobi 0,3 0,0 3,2 0,7 5,2 2,1 5,0 Pozostałości z produkcji skrobi 27,5 27,1 28,6 16,0 15,7 7,1 14,0 Razem eksport 83,4 77,1 119,0 55,8 133,6 57,2 125,0 Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF Do akcesji eksport skrobi ziemniaczanej był również wysoki, gdyż stosowano dopłaty do jej eksportu, realizowane przez Agencję Rynku Rolnego, w ramach kwoty WTO (34,1 tys. ton). Po akcesji eksport ten jest również wspierany, ale na zupełnie innych zasadach (w formie refundacji eksportowych, dla których punktem wyjścia do określania wysokości refundacji są zmiany cen kukurydzy na świecie i reprezentatywnej ceny kukurydzy w Unii Europejskiej). Po akcesji stawka refundacji kształtowała się w przedziale 60-75 euro/t. Przed akcesją średni poziom dopłat do eksportu był wyższy niż obecnie, gdyż wynosił średnio 90-100 euro/t. W 2005 r. z dopłatami wyeksportowano 40,3 tys. ton skrobi ziemniaczanej, a w okresie -1 styycznia-15 sierpnia 2006 r. 40,9 tys. ton. 18

Tabela 5 Saldo obrotów handlu zagranicznego produktami skrobiowymi (w tys. ton) Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 Ogółem I półr. Ogółem I półr. progn. Skrobia i mąka ziemniaczana 49,4 46,2 64,1 36,7 56,7 22,7 50,0 Skrobie pozostałe -4,7-4,6-13,9-3,1-29,6-14,6-32,0 Syropy skrobiowe -6,5-6,5-32,3-10,1-50 -24,7-53,0 Dekstryny -41,3-43,6-43,4-21,5-60,3-26,8-64,0 Preparaty wykańczalnicze na bazie skrobi -23,7-29,2-26,9-14,2-10,7-5,8-11,0 Pozostałości z produkcji skrobi 17,7 17,8 15,7 9,7-3,2-2,9-5,0 Razem saldo -9,1-19,9-36,7-2,5-97,1-52,1-115,0 Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF W najbliższych latach, wraz z dalszym systematycznym wzrostem zapotrzebowania na produkty skrobiowe, będzie wzrastać import produktów skrobiowych, co będzie skutkować systematycznym pogarszaniem się bilansu obrotów handlowych w tym sektorze. 2.5. Zapotrzebowanie na skrobie i produkty skrobiowe Dynamiczny rozwój gałęzi przemysłu będących największymi użytkownikami produktów skrobiowych (przemysł spożywczy, a w tym przede wszystkim cukierniczy, koncentratów spożywczych, soków i napojów, piekarniczy, farmaceutyczny i korzystający głównie z dostaw z importu przemysł papierniczy) powodował bardzo duży wzrost zapotrzebowania na skrobię i produkty skrobiowe. Zużycie tych produktów w Polsce w połowie lat dziewięćdziesiątych było oceniane na ok. 200 tys. ton, w 2000 r. było już 2-krotnie wyższe, a 2005 r. osiągnęło poziom ok. 600 tys. ton. Oznacza to, że w ostatnich pięciu latach średnioroczne tempo wzrostu zapotrzebowania na produkty skrobiowe wynosiło ok. 7%. W 2006 r. obserwuje się dalszy wzrost zapotrzebowania na skrobie i produkty skrobiowe, do ok. 630 tys. ton, tj. o ok. 5% w stosunku do roku poprzedniego. Wraz ze wzrostem gospodarczym będzie następować dalszy rozwój gałęzi przemysłu wykorzystujących skrobię i produkty skrobiowe. Ponadto wykorzystanie tych produktów na większą skalę w nowych zastosowaniach, takich jak: możliwość zastąpienia żelatyn preparatami skrobiowymi, częściowego zastąpienia mączek mięsnych białkiem ziemniaczanym i nowe technologie opakowań biodegradowalnych pozwalają sondować dalszy wzrost zapotrzebowania na skrobię do 19

wielkości 650-670 tys. ton w latach 2007-2008. Popyt na produkty skrobiowe będzie rósł również i w dalszej perspektywie, przy czym dynamika tego wzrostu nie będzie już tak wysoka jak obecnie, ale nie powinna być mniejsza niż ok. 3% w skali roku. Tabela 6 Uproszczony bilans skrobi i produktów skrobiowych (w tys. ton) Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006* 2007* 2008* Produkcja 344 482 600 489 510 515 530 550 Import 84 92 97 156 231 240 250 250 Zasoby 428 574 697 644 741 755 780 800 Eksport 67 71 82 120 134 125 130 135 Zużycie (zasoby eksport) 394 493 548 582 587 629 648 668 Zużycie krajowe skorygowane** 447 485 530 568 605 630 650 665 Zużycie w kg na osobę 11,7 12,7 13,9 14,9 15,8 16,5 17,0 17,4 *prognoza, **zużycie roczne skorygowano o możliwe zmiany zapasów Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF Mimo rosnącego zapotrzebowania rynku krajowego na skrobie i produkty skrobiowe oraz praktycznie nieograniczonych zasobów surowcowych, dużych tradycji produkcyjnych i eksportowych, sektor skrobiowy, w tym zwłaszcza skrobi ziemniaczanej, nie rozwija się lub rozwija się w niewystarczającym stopniu. Polska jest coraz większym importerem netto produktów skrobiowych, przy niewykorzystanym potencjale produkcyjnym rolnictwa, przemysłu ziemniaczanego i rosnących trudnościach ze sprzedażą surowców rolniczych, w tym zwłaszcza ziemniaków, ale także i zbóż. Przemysł skrobiowy w Polsce jest w stanie wyprodukować praktycznie wszystkie rodzaje produktów, na które zgłasza zapotrzebowanie rynek krajowy. Dotyczy to zarówno hydrolizatów skrobiowych, jaki i skrobi modyfikowanych. Polskie produkty skrobiowe są w stanie zaspokajać potrzeby krajowe i zastępować produkty importowane, Są też w stanie konkurować jakością na rynkach zagranicznych. Nowe perspektywy dla rozwoju produkcji skrobi w Polsce (i na świecie) stwarza silne dążenie do stosowania produktów bezpiecznych z punktu widzenia środowiska. Skrobia jako surowiec odnawialny i do tego, wraz z jej pochodnymi biodegradowalnych, może być i jest coraz szerzej wykorzystywana jako surowiec w procesach biotechnologicznych i przemyśle chemicznym dla otrzymywania wyrobów zastępujących produkty pochodzenia petrochemicznego. Wzrastać będzie również wykorzystanie skrobi do syntezy nowych składników o nowych właściwościach. 20

Grupa związków organicznych możliwych do otrzymania z użyciem skrobi w procesach biotechnologicznych jest bardzo duża i obejmuje: alkohole, ketony, kwasy karboksylowe, aminokwasy, antybiotyki, witaminy, hormony, wielocukry i enzymy. Pochodne skrobiowe można stosować do otrzymywania syntetycznych polimerów uzyskując zarówno nowe właściwości użytkowe, jak i nadając tworzywom podatność na rozkład biologiczny. Najczęściej stosowanym składnikami skrobiowymi składnikami reaktywnymi używanymi do wprowadzania do polimerów syntetycznych są alkohole wielowodorotlenowe otrzymywane ze skrobi (poliole) jak: glukoza, maltoza, fruktoza, sorbitol, erytrytol, itp. Pochodne skrobiowe mogą być używane do otrzymywania środków powierzchniowo czynnych o niskim działaniu na środowisko, szeroko stosowanych w przemyśle środków piorących. Przemysłowe wykorzystanie skrobi do ww. celów ma w Polsce dotychczas ograniczony zakres. Należy jednak zakładać, że w najbliższym czasie wzrastać będzie zapotrzebowanie na skrobię wykorzystywaną i w tych obszarach. Według szacunków autora zużycie skrobi produktów skrobiowych w Polsce w przeliczeniu na jednego mieszkańca według danych bilansowych w 2005 r. wyniosło niespełna 16 kg/ osobę i było o blisko 4 kg większe niż w 2001 r. W 2006 r. i w następnych latach konsumpcja tych produktów będzie systematycznie rosła i w perspektywie najwyżej 5-7 lat osiągnie poziom ok. 20 kg/osobę, tj. tyle, ile pod koniec lat dziewięćdziesiątych wynosiło zużycie skrobi i produktów skrobiowych w krajach UE-15. Tabela 7 Produkcja i udział skrobi ziemniaczanej w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem (w tys. ton) Wyszczególnienie 2001 2002 2003 2004 2005 2006* Produkcja produktów skrobiowych (według GUS) 344 482 600 489 510 530 Produkcja skrobi ziemniaczanej (dane 135 165 178 159 131 130 IERiGŻ) Udział skrobi ziemniaczanej w produkcji ogółem ( %) 39,2 34,2 29,7 32,5 25,7 24,5 Zużycie produktów skrobiowych ogółem 447 485 530 568 605 630 Udział produkcji skrobi ziemniaczanej w zużyciu ogółem( %) 30,2 34,0 33,6 28,0 21,7 20,6 *prognoza, Źródło: obliczenia i szacunki własne na podstawie danych GUS, CIHZ, MF W krajach starej Unii również obserwuje się systematyczny wzrost zapotrzebowania na produkty skrobiowe, ale dynamika tego wzrostu nie jest jak tak duża jak w Polsce. W 21

latach 1995-2000 wynosiła ona ok. 3% rocznie, a w ostatnim pięcioleciu zmalała do nieco ponad 2%. W ostatnim pięcioleciu, przy systematycznym wzroście produkcji skrobi i syropów skrobiowych z pszenicy i ograniczeniu kwotowym produkcji skrobi z ziemniaków, coraz mniejsze znaczenie w zaspokajaniu popytu krajowego na produkty skrobiowe ma skrobia ziemniaczana. Jej udział w produkcji wyrobów skrobiowych ogółem zmniejszył się z prawie 40% w 2001 r. do ok. 25% w 2005 r. Jeszcze bardziej niekorzystnie kształtuje się relacja produkcji skrobi ziemniaczanej do zużycia produktów skrobiowych ogółem. Jeśli w takich kalkulacjach uwzględnić fakt, że w polskim eksporcie produktów skrobiowych przynajmniej 50% stanowi skrobia ziemniaczana, okazałoby się, że jej faktyczne zużycie na rynku krajowym wynosi niewiele ponad 100 tys. ton, co stanowiłoby mniej niż 20%. W krajach UE- 15 w bilansie skrobiowym skrobia ziemniaczana dotychczas stanowiła ok. 25%. W ostatnim roku, na skutek spadku produkcji skrobi ziemniaczanej i przy wzroście produkcji skrobi ze zbóż udział ten zapewne obniżył się do ok. 20%. Nie powinno to w żaden sposób sugerować, że spadek, czy też stabilizacja produkcji skrobi z ziemniaków w Polsce jest procesem naturalnym, zachodzącym również w innych krajach Unii Europejskiej. Należy pamiętać, że jeszcze zaledwie kilka lat temu pod uprawę ziemniaków w Polsce przeznaczano areał większy niż we wszystkich krajach UE-15 razem wziętych. 2.6. Znaczenie uprawy ziemniaków w Polsce oraz znaczenie produkcji skrobi ziemniaczanej W produkcji ziemniaków od początku lat 90-tych obserwuje się tendencję spadkową. Mimo to mają one nadal bardzo istotne znaczenie w polskim rolnictwie. Ich udział w strukturze zasiewów w 2005 r. wprawdzie spadł do 5,3% w 2005 r., ale jeszcze 4-5 lat temu przekraczał 10%. W 2005 r. w krajach UE-15 powierzchnia uprawy ziemniaków wyniosła 1,16 mln ha, a w całej UE-25 1,96 mln ha. Oznacza to, że areał zajmowany przez uprawę ziemniaków w Polsce stanowił więcej niż 50% ich uprawy w UE-15 i 30% powierzchni uprawy całej poszerzonej Wspólnoty. 22

Wykres 3 Produkcja ziemniaków w Polsce 30 1400 25 1200 Zbiory mln ton 20 15 10 5 Zbiory mln ton Pow. uprawy 1000 800 600 400 200 Powierzchnia tys ha 0 1996 1998 2000 2002 2004 2006* 0 Źródło: GUS i szacunki własne Spadek produkcji ziemniaków w Polsce wynika przede wszystkim z coraz mniejszego zainteresowania ziemniakami jako paszą. Rosnące wymagania przemysłu mięsnego, mającego trudności ze sprzedażą tłustej wieprzowiny oraz czasochłonne i energochłonne przygotowywanie paszy ograniczają zużycie ziemniaków w żywieniu zwierząt. Brak jest także zainteresowania ziemniakami ze strony przemysłu spirytusowego. Malejącemu zapotrzebowaniu na ziemniaki ze strony tradycyjnych odbiorców towarzyszyć jednak będzie brak alternatywy dla tradycyjnego żytnio-ziemniaczanego tuczu świń w wielu drobnych gospodarstwach użytkujących słabe ziemie. Wprawdzie jednocześnie zwiększa się popyt na wysokiej jakości ziemniaki ze strony producentów przetworów spożywczych, ale wzrost popytu z tego tytułu tylko w minimalnym stopniu rekompensuje głęboki spadek zapotrzebowania na ziemniaki ze strony tradycyjnych odbiorców. Stąd systematyczny spadek produkcji ziemniaków. Po akcesji większość innych upraw jest objęta szerszym zakresem wsparcia finansowego, co stanowi dodatkowy bodziec do dalszego ograniczania areału uprawy ziemniaków na rzecz zbóż, strączkowych czy oleistych. Przyjęcie uproszczonego systemu dopłat bezpośrednich, znacząco zwiększyło przychody plantatorów uprawiających ziemniaki skrobiowe, gdyż płatności kompensacyjne w 23

przeliczeniu na hektar były dużo wyższe niż przed akcesją 3, natomiast dla producentów innych ziemniaków płatności w niewielkim stopniu wpłynęły na wysokość przychodów. Przy czym areał z przeznaczeniem na ziemniaki skrobiowe po akcesji wynosi ok. 25 tys. ha., tj. zaledwie ok. 4% powierzchni uprawy ziemniaków ogółem. W sezonie 2004/05 producenci ziemniaków z tytułu dopłat bezpośrednich otrzymali jedynie płatność podstawową, która wynosiła ok. 211 zł/ha i była o ponad 58% niższa niż w uprawie zbóż, oleistych, wysokobiałkowych, lnu i konopi włóknistych, roślin uprawianych na nasiona, strączkowych oraz łąk i pastwisk (ok. 503 zł/ha). W sezonie 2005/06 płatności te wynosiły odpowiednio: 225 zł/ha podstawowa i uzupełniająca 282,35 zł/ha (łącznie 507 zł/ha). Według wstępnych szacunków GUS powierzchnia uprawy ziemniaków w bieżącym roku zwiększyła się o ok. 20%, do poziomu ok. 700 tys. ha. Tabela 8 Bilans ziemniaków (tys. ton) Wyszczególnienie 2000/01 2001/02 2002/03 2003/04 2004/05 2005/06 szacunek 2006/07 prognoza Zbiory 24232 19379 15524 13731 13999 10370 10400 Import 40 71 30 36 89 90 120 Razem do dyspozycji 24232 19379 15554 13767 14088 10460 10520 Zużycie w gospodarstwach 17103 13118 9974 8437 8846 5800 5840 - sadzenie 2795 2050 1915 1775 1480 1600 1600 - spasanie 11638 8415 5459 4082 4816 1730 1820 - samozaopatrzenie 2670 2653 2600 2580 2550 2470 2420 Sprzedaż razem 3739 3331 3763 3740 3692 3560 3580 - na konsumpcję 2000 1907 1928 1890 1870 1820 1800 - na zaopatrz.przem. skrob. 862 659 923 979 760 650 650 - na zaopatrz. przem. spożywczego 625 615 685 676 930 990 1010 - na spirytus 168 131 87 86 102 80 100 - na eksport 84 19 140 109 30 20 20 Ubytki i straty 3390 2930 1817 1590 1550 1100 1100 * ziemniaki zużyte przez przemysł, bez względu na przeznaczenie Źródło: Dane GUS 3 Płatność uzupełniająca dla producentów ziemniaków skrobiowych w sezonie 2004/05 wynosiła 250,82 zł/ha w przeliczeniu na tonę skrobi. W sezonie 2005/06, ze względu na obniżenie kursu euro, płatność ta obniżyła się do 220,28 zł/t skrobi. Przyjmując, że średnie plony ziemniaków skrobiowych w ubiegłym roku kształtowały się w przedziale 25-30 t/ha, a zawartość skrobi w ziemniakach wynosiła ok. 19%, to płatność uzupełniająca w przeliczeniu na hektar uprawy wyniosła 1229-1475 zł. 24

Konsekwencją przyznania Polsce niskiej kwoty produkcyjnej było znaczące zmniejszenie przerobu ziemniaków na skrobię. W 2004 r., wzrost wykorzystania ziemniaków uległ gwałtownemu załamaniu, a ubiegłoroczny nieurodzaj tę sytuację jeszcze pogłębił. Wykres 4 Przemysłowy przerób ziemniaków (w tys. ton) 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1986/89 1995/96 1997/98 1999/00 '2001/02 '2003/04 '2005/06 na skrobię na spirytus na susze na frytki i chipsy Źródło: GUS i szacunki własne W konsekwencji również ilość dostawców ziemniaków skrobiowych została ograniczona. Krochmalnie zawarły umowy tylko z ok. 10 tys. plantatorów ziemniaków skrobiowych, podczas gdy przed akcesją było to o 30-50% więcej. Wpłynęło to zapewne negatywnie na sytuację dochodową rolników, z którymi zakłady przetwórcze po akcesji nie przedłużyły umów kontraktacyjnych. Udział ziemniaków przerabianych na skrobię jest jednak większy niż udział powierzchni ich uprawy. Wynika to faktu, że uprawa ziemniaków skrobiowych ma charakter intensywny, w związku z tym osiągane plony są dużo wyższe od średniej i wynoszą przynajmniej 250-300 dt/ha, wobec 170-190 dt/ha w uprawie ziemniaków w skali całego kraju. W sezonie 2005/06 udział ziemniaków przetworzonych na skrobię w bilansie ziemniaków ogółem stanowił ok. 7%. Średnio dla całej UE-15 wskaźnik ten wynosi ok. 20%, w krajach które są faktycznie producentami skrobi ziemniaczanej jest znacznie wyższy. 25

Wykres 5 Rozdysponowanie krajowych zbiorów ziemniaków w sezonie 2005/06 Przerób na skrobię 7% Ubytki i straty 12% Spasanie 21% Przerób pozostały 12% Sprzedaż na konsumpcję 21% Samozaopatrzenie 27% Źródło: GUS i szacunki własne 2.7. Wpływ braku interwencji na rynku żyta na sytuację finansową gospodarstw prowadzących działalność rolniczą na słabych glebach Przed akcesją skupem interwencyjnym było objęte 500-600 tys. ton żyta. Po akcesji ten gatunek zboża już nie podlega interwencji. Jednak, jak wynika badań Zakładu Rachunkowości Rolnej IERiGŻ-PIB, nie spowodowało to pogorszenia sytuacji dochodowej producentów żyta. Według tych badań, w gospodarstwach prowadzących rachunkowość rolną nadwyżka bezpośrednia uzyskana z 1 ha uprawy żyta w 2003 r. wyniosła ok. 750 zł/ha, a w latach 2004-2005 wzrosła odpowiednio do 1200 i 837 zł/ha 4 (kalkulacje w 2003 r. uwzględniają dopłaty stosowane w skupie prowadzonym przez ARR oraz dopłaty bezpośrednie w latach 2004-2005). Oczywiście gdyby była taka sytuacja, że po akcesji jest prowadzony skup interwencyjny na rynku żyta, wówczas cena uzyskiwana przez jego producentów byłaby znacznie wyższa niż obecnie, ale również i w stosunku do poziomu jego cen sprzed akcesji. Wówczas hipotetycznie zniesienie takiej interwencji odbiłoby się negatywnie na poziomie dochodów producentów żyta. Jednak takie kalkulacje wydają się być nieuprawnione, a do porównań dochodów sprzed akcesji i obecnie należy brać stan faktyczny, a ten jednak nie wskazuje na pogorszenie sytuacji dochodowej w uprawie żyta, chociaż cena 4 Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2002-2005, IERiGŻ - PIB, Warszawa 2006 r. 26