Szanse i zagrożenia wejścia Polski do strefy euro

Uniwersytet Łódzki Wydział Ekonomiczno-Socjologiczny Studia podyplomowe Mechanizmy Funkcjonowania Strefy Euro Monika Andrzejewska, Irena Górczyńska Szanse i zagrożenia wejścia Polski do strefy euro Praca dyplomowa napisana pod kierunkiem naukowym prof. zw. dra hab. Janusza Bilskiego w Katedrze Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych Łódź 2015

Spis treści Wstęp... 3 Rozdział 1 Warunki przyjęcia euro...... 5 1.1 Etapy tworzenia unii gospodarczej i walutowej... 5 1.2 Kryteria konwergencji nominalnej......... 9 Rozdział 2 Ścieżka dochodzenia do strefy euro - sytuacja Polski... 15 2.1 Stopień spełnienia kryteriów konwergencji...... 15 Rozdział 3 Korzyści i koszty związane z przystąpieniem do strefy euro.. 26 3.1 Korzyści i szanse związane z uczestnictwem w strefie euro... 26 3.1.1 Korzyści krótkookresowe (bezpośrednie)... 27 3.1.2. Korzyści długookresowe (pośrednie)... 30 3.2 Koszty i zagrożenia związane z przystąpieniem do strefy euro... 32 3.2.1 Koszty długo i średnio okresowe... 34 3.2.2 Koszty krótkookresowe (bezpośrednie)... 37 Podsumowanie 40 Bibliografia.. 42 Spis tabel....... 43 Spis wykresów... 43 Spis rysunków... 43 2

Wstęp Przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej - 01.05.2004r. było sukcesem i zwieńczeniem wieloletniego wysiłku na rzecz integracji. Na sukces integracyjny złożyła się ciężka praca i zaangażowanie ogromnej rzeszy osób i instytucji, których nie sposób wymienić. Jest to efekt konsekwentnej polityki polskich władz i wielkiej determinacji społeczeństwa. Przed przystąpieniem istniała obawa, czy uczestnictwo w tak dużym i różnorodnym organizmie jakim jest Unia przyniesie Polsce korzyści, czy może większe straty. Istniała niepewność i obawa o konsekwencje niedostatecznego przygotowania do członkostwa, a świadomość o nieuchronnych skutkach sprzyjała postawom niepewności, niekiedy zwątpienia. Oprócz obaw istniały też szanse np. na znaczne wzmocnienie pozycji politycznej i gospodarczej na arenie międzynarodowej i możliwość oddziaływania na politykę Wspólnotową. Po dziesięciu latach uczestnictwa w Unii Europejskiej nadszedł czas rozważania pełnego uczestnictwa Polski w strefie euro. Znów pojawia się obawa i pytania: Czy Polska powinna wejść do strefy euro? Jeżeli tak to kiedy? Czy przyjęcie wspólnej waluty jest dla Polski korzystne? Przedmiotem naszej pracy jest przedstawienie problematyki wstąpienia Polski do strefy euro oraz przedstawienie szans i zagrożeń związanych z akcesją. W pierwszym rozdziale przedstawimy podstawowe etapy procesu integracji gospodarczej. W tej części pracy zostaną wskazane Traktaty, na mocy których nakłada się na państwa członkowskie, w tym również Polskę, obowiązek uczestnictwa w unii walutowej. Zwrócimy również uwagę na warunki pełnego uczestnictwa Polski w strefie euro poprzez wskazanie kryteriów konwergencji określonych Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, które muszą zostać spełnione. Celem drugiego rozdziału jest przedstawienie ścieżki prowadzącej do strefy euro. Postaramy się w nim ocenić stopień spełnienia przez Polskę kryteriów, a następnie oszacować stopień synchronizacji cyklu koniunkturalnego i podatność polskiej gospodarki na szoki asymetryczne. Celem rozdziału trzeciego jest omówienie poszczególnych kategorii korzyści i kosztów wynikających z członkostwa Polski w strefie euro oraz mechanizmy prowadzące do ich powstania. W rozdziale tym na podstawie literatury i publikacji przedstawimy także 3

w sposób syntetyczny aspekty ekonomiczne akcesji, natomiast aspekty polityczne i społeczne jedynie zasygnalizujemy. W podsumowaniu podejmiemy próbę oceny, czy korzyści i koszty się bilansują? Czy Polska powinna wejść do strefy euro? 4

Rozdział 1 Warunki przyjęcia euro 1.1 Etapy tworzenia unii gospodarczej i walutowej Integracja walutowa i gospodarcza jest ze sobą ściśle powiązana. Dlatego też chcąc dokonać opisu historycznej ścieżki dojścia Europy do wspólnej waluty, nie można pominąć podstawowych etapów procesu integracji gospodarczej. Proces ten zapoczątkował w 1950 r. Robert Schuman, ówczesny minister spraw zagranicznych Francji. Zaproponował on plan utworzenia wspólnoty węgla i stali. 18 kwietnia 1951r. Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i Włochy na podstawie tego planu podpisały w Paryżu Traktat ustanawiający Europejską Wspólnotę Węgla i Stali (EWWiS). W 1957r. te same państwa podpisały dwa traktaty- Traktaty Rzymskie. Na mocy tych traktatów powołano Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EWEA) oraz Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG), która miała doprowadzić do powstania unii celnej oraz wspólnego rynku towarów, usług, siły roboczej i kapitału. Na tym etapie nie rozważano jeszcze koncepcji wspólnej waluty. W tym czasie funkcjonował międzynarodowy system walutowy z Bretton Woods, w ramach którego kursy walut, za pomocą stałych parytetów względem dolara amerykańskiego, utrzymywane były na względnie stabilnym poziomie. System z Bretton Woods ulegał jednak stopniowemu załamaniu (przełom lat 60. i 70). Coraz częstsze zmiany kursów postrzegane były jako sprzeczne z postępującą wewnątrz europejską integracją gospodarczą. W związku z tym, na szczycie w Hadze w 1969r. liderzy państw EWG oficjalnie zadeklarowali, iż unia gospodarcza i walutowa należy do długoterminowych celów Wspólnoty 1. Zespół ekspertów pod przewodnictwem Pierre'a Wernera, ówczesnego premiera i ministra finansów Luksemburga, w październiku 1970r. zaprezentował tzw. Plan Wernera. Zakładał on utworzenie unii gospodarczej i walutowej do końca 1980r., w kilku etapach. W 1972r. państwa członkowskie EWG rozpoczęły realizację wspólnej polityki kursowej. Zwana ona była "wężem 1 K. Kwapień, C. Wójcik, "Euro. Wspólna waluta europejska", Ministerstwo Spraw Zagranicznych 2011, www.msz.gov.pl, str.3 5

w tunelu". Zakładano, że wzajemne kursy walut państw członkowskich mogą się zmieniać tylko w ramach przedziału wahań o szerokości 2,25%. Dopuszczalny przedział wahań między każdymi dwiema walutami państw członkowskich EWG stanowił "węża wijącego się w tunelu" z 4,5 % pasmem wahań 2. Rok później utworzono Europejski Fundusz Współpracy Walutowej (EFWW), jako zalążek przyszłej organizacji banków centralnych wspólnoty. W 1973r. ostatecznie załamał się system z Bretton Woods. W obliczu kryzysu naftowego Europa odstąpiła od realizacji Planu Wernera. Różne wyniki makroekonomiczne państw członkowskich uniemożliwiły wypracowanie wspólnej strategii antykryzysowej. Państwa europejskie skupiały się wówczas na wewnętrznych problemach gospodarczych takich jak wysoka inflacja, rosnące bezrobocie, a nie na pogłębianiu integracji. Perspektywa przekazania suwerennych atrybutów polityki monetarnej takich jak kurs walutowy czy stopy procentowe natrafiła na silny opór społeczny. Europejscy decydenci wiedzieli, że w obliczu rosnącego bezrobocia i rosnących kosztów życia decyzje takie generować będą określone koszty polityczne. W 1977 r. odstąpiono od realizacji planu Wernera. W marcu 1979r. utworzono Europejski System Walutowy (ESW) i tym samym wznowiono proces integracji walutowej. Istotę ESW stanowiły Europejski Mechanizm Kursowy (ERM) oraz europejska jednostka pieniężna - ECU. ECU nie była samodzielną walutą, stanowiła jedynie jednostkę rozrachunkową. Wartość jej wyznaczano na podstawie koszyka walut, w którego skład wchodziły waluty państw członkowskich EWG. W ramach mechanizmu kursowego ERM dla walut państw systemu ustalono parytety centralne w relacji do ECU o dopuszczalnym paśmie wahań kursowych wynoszący ±2,25 % lub wyjątkowo ±6 %. W związku z kryzysem walutowym, który miał miejsce w 1993 roku, Wspólnota postanowiła 1 sierpnia 1993r. poszerzyć marże wahań do ±15%. Była to ogromna różnica. Można powiedzieć, że w Unii zaczęły funkcjonować praktycznie kursy płynne. Kolejnym krokiem w kierunku pełnej integracji gospodarczej i walutowej było uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego (JAE). Wszedł on w życie w lipcu 1987r. i przewidywał utworzenie do końca 1992r. jednolitego rynku, który miał funkcjonować na podstawie czterech swobód: przepływu osób, towarów, usług i kapitału. W okresie tym coraz silniej odczuwano potrzebę utworzenia unii 2 J. Bilski, "Międzynarodowy system walutowy", PWE, Warszawa 2006, str.159-160 6

walutowej. Uważano, że wspólny rynek w pełni wykorzysta swój potencjał kiedy wyeliminuje się koszty transakcyjne związane z wymianą walut oraz po redukcji wahań kursowych. 3 W okresie funkcjonowania ESW stworzono solidne podstawy dla unii gospodarczej i walutowej. Można było zauważyć coraz większą autonomię walutową Wspólnoty. W okresie tym powołano specjalny komitet pod przewodnictwem Jacquesa Delorsa, ówczesnego przewodniczącego Komisji Europejskiej, który miał przygotować plan utworzenia unii walutowej i gospodarczej we Wspólnocie. W związku z istotną rolą Raportu Delorsa, gdyż stał się on podstawą oficjalnego planu podpisanego w lutym 1992r. (traktat z Maastricht) omówimy go bardziej szczegółowo. Według Raportu Delorsa unia walutowa występuje, gdzie istnieje: - pełna i nieodwracalna wymienialność walut, - całkowita swoboda przepływów kapitałów oraz integracja rynku finansowego, - wyeliminowanie marż wahań kursów walutowych i nieodwracalne usztywnienie relacji kursowych. Raport Delorsa nie zakładał konieczności wprowadzenia wspólnego pieniądza. Jednak wspólny pieniądz świadczyłby o determinacji politycznej i nieodwracalności procesu integracji walutowej. Raport Delorsa określał też unię gospodarczą. Miała ona polegać na: utworzeniu jednolitego rynku z pełną swobodą przepływu towarów, kapitałów, usług i siły roboczej, prowadzeniu na szczeblu Wspólnoty polityki konkurencji bez odmiennego traktowania produktów z różnych państw członkowskich, prowadzeniu polityki regionalnej zapobiegającej pogłębianiu się dysproporcji w rozwoju różnych obszarów, koordynacji polityki makroekonomicznej w celu zapobiegania tworzenia się nadmiernych deficytów budżetowych w krajach członkowskich. 4 W listopadzie 1993r. wszedł w życie Traktat o Unii Europejskiej (TUE) tzw. traktat z Maastricht, w ramach którego określono trzy kolejne etapy tworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej. Etap pierwszy trwał od 1 lipca 1990r. do 31 grudnia 1993r. Celem tego etapu było: wprowadzenie swobody przepływu kapitału z dniem 1 lipca 1990r., 3 K. Kwapień, C. Wójcik, "Euro. Wspólna waluta...", op. cit. str. 4-5 4 J. Bilski, "Międzynarodowy system...",. op. cit. str.172 7

rozpoczęcie tworzenia wspólnego obszaru finansowego, na którym banki, firmy ubezpieczeniowe i inne instytucja finansowe mają swobodę funkcjonowania, wzmocnienie koordynacji polityk gospodarczych państw członkowskich i współpracy banków centralnych w celu zbliżenia polityki monetarnej, utworzenie projektu traktatu o utworzeniu Unii Europejskiej. Miał być on przygotowany do końca 1990r., jednak stało się to o rok później. Traktat ten miał tworzyć formalną podstawę do tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Etap drugi - od 1 stycznia 1994r. do 31.12.1998r. Zakładał on: utworzenie podstawowych instytucji i struktur organizacyjnych m.in. Europejskiego Instytutu Walutowego (EIW), którego zadaniem miała być organizacja przygotowań do emisji wspólnego pieniądza i utworzenia Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESCB) na czele z ponadnarodowym Europejskim Bankiem Centralnym. Instytut ten w lipcu 1998r. przekształcił się w Europejski Bank Centralny (ECB), wprowadzenie swobody wymienialności walut i płatności transgranicznych, wprowadzenie zakazu zaciągania pożyczek na pokrycie deficytu budżetowego przez władze centralne i lokalne w bankach centralnych i ECB, zniesienie uprzywilejowanego dostępu przedsiębiorstw oraz instytucji publicznych do kredytów z banków centralnych, zapewnienie, iż banki centralne są niezależne od rządów, spełnienie kryteriów konwergencji tj. klasyfikacja krajów członkowskich UE do unii gospodarczej i walutowej, Komisja Europejska została upoważniona do nadzoru nad krajami członkowskimi UE w zakresie dyscypliny budżetowej i długu publicznego. Etap trzeci rozpoczął się 1 stycznia 1999r. i trwał do 2002r. Przewidywał on: utworzenie Europejskiego Banku Centralnego i Europejskiego Systemu Banków Centralnych - 1 stycznia 1999r. usztywnienie centralnych kursów wymiany walut krajów członkowskich względem siebie i w stosunku do ECU, wprowadzono euro do obiegu bezgotówkowego - styczeń 1999r., 8

wprowadzenie banknotów i monet euro równolegle do walut narodowych do 1 stycznia 2002r. 1 lipca 2002r. ostateczne wycofanie walut narodowych na rzecz euro, ujednolicenie polityki monetarnej - przeniesienie jej na ponadnarodowy szczebel Europejskiego Banku Centralnego, koordynowanie polityki gospodarczej, wprowadzenie zasad Paktu na Rzecz Stabilizacji i Wzrostu dotyczącego przestrzegania przez kraje wchodzące w skład unii gospodarczej i walutowej dozwolonego pułapu deficytu budżetowego, utworzenie mechanizmu kursowego ERM II w miejsce ERM dla krajów UE nie zakwalifikowanych do unii gospodarczej i walutowej. 5 1.2. Kryteria konwergencji nominalnej Strefa euro rozszerza się w miarę, jak państwa członkowskie UE nie należące do strefy euro spełnią odpowiednie warunki. Zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE), wszystkie państwa członkowskie UE muszą przystąpić do strefy euro z chwilą spełnienia niezbędnych warunków, poza Danią i Wielką Brytanią, które wynegocjowały klauzulę "opt-out", umożliwiającą im pozostanie poza tą strefą 6. Zgodnie z tą klauzulą kraje, na mocy TFUE, mogą samodzielnie decydować o tym, czy i kiedy przystąpią do strefy euro. Państwa, które nie przyjęły jeszcze wspólnej waluty euro, ale są zobowiązane podejmować wszelkie działania w tym kierunku zwane są Państwami Członkowskimi objętymi derogacją. Traktat nie wyznacza jakiejkolwiek daty przystąpienia do strefy euro. W praktyce więc w krajach z derogacją wybór momentu przyjęcia euro pozostaje w rękach ich rządów 7. Państwo, które chce dołączyć do UE, musi dostosować wiele aspektów społecznych, ekonomicznych i politycznych do standardów obowiązujących w Unii. Dostosowanie to ma zagwarantować powodzenie działania tego państwa w obrębie unijnego jednolitego rynku towarów, usług, kapitału i pracy. Bardziej zaawansowany proces integracji stanowi przyjęcie euro i przystąpienie do strefy euro. Jest to bardziej intensywna integracja gospodarcza z pozostałymi członkami 5 J. Kowalski, Z. Ślusarczyk, "Unia Europejska", Warszawa-Poznań, PWP, 2006, str. 84-85 6 "Przyjęcie euro - Komisja Europejska", www.ec.europa.eu, 25.04.2014r. 7 K. Kwapień, C. Wójcik, "Euro. Wspólna waluta...", op. cit. str. 29 9

strefy euro, która wymaga długich przygotowań. Dlatego też zanim państwo członkowskie będzie mogło przyjąć euro, musi spełnić pewne kryteria gospodarcze (nominalne) i prawne, zwane kryteriami konwergencji, kryteriami zbieżności (podział kryteriów przedstawia poniższy schemat). Kryteria gospodarcze zostały określone w Traktacie o funkcjonowaniu Unii Europejskiej, w artykule 140 oraz w Protokole nr 13 w sprawie kryteriów konwergencji (Dz. U. UE nr 2010/C 83/01). Kryterium konwergencji prawnej wymaga zgodności przepisów krajowych poszczególnych państw członkowskich z artykułami 130 i 131 TFUE oraz Statutem Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego. Schemat 1 Podział kryteriów konwergencji Źródło: opracowanie własne na podstawie T. Nieborak, "Znaczenie i uzasadnienie kryteriów konwergencji nominalnej z Maastricht. Kryteria z Maastricht a Pakt Stabilności i Wzrostu", Wydział Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, Katedra Prawa Finansowego, www.prawo.uni.opole.pl, 07.04.2015r. W rozdziale tym skupimy uwagę na kryteriach konwergencji gospodarczej. Zaczniemy od omawiania kryteriów monetarnych. Kryterium stabilności cen jest określone w artykule 140 ustęp 1 tiret pierwsze. Oznacza, że Państwo Członkowskie ma trwały poziom stabilności cen, a średnia stopa inflacji, odnotowana w tym państwie w ciągu jednego roku 10

poprzedzającego badanie, nie przekracza o więcej niż 1,5 punktu procentowego inflacji trzech Państw Członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Inflacja mierzona jest za pomocą wskaźnika cen artykułów konsumpcyjnych na porównywalnych podstawach. Uwzględnia się tutaj różnice w definicjach krajowych 8. Średnią stopę inflacji oblicza się jako zmianę ostatniej dostępnej 12-miesięcznej średniej zharmonizowanego wskaźnika cen konsumpcyjnych (HICP) w relacji do średniej za poprzednie 12 miesięcy. Wskaźnik HICP obliczany jest jednakowo we wszystkich krajach Unii na podstawie obserwacji zmian cen konsumpcyjnych odpowiednich reprezentantów towarów i usług oraz przy zastosowaniu systemu wag, zgodnie ze strukturą spożycia indywidualnego w gospodarstwach domowych według danych sprzed 2 lat. Natomiast "trzy Państwa Członkowskie o najbardziej stabilnych cenach" określa się wykorzystując nieważoną średnią arytmetyczną stóp inflacji trzech państw członkowskich o najniższym nieujemnym poziomie inflacji, chyba że stanowią one obserwacje odstające tzn. jeżeli stopa inflacji w danym kraju jest znacznie niższa od stóp inflacji pozostałych państw członkowskich z powodu kumulacji różnych czynników specyficznych dla tego kraju. Ujemna bowiem inflacja - deflacja jest dowodem braku stabilności cen 9. Kryterium konwergencji stóp procentowych określone w artykule 140 ustęp 1 tiret czwarte wspomnianego Traktatu. Oznacza ono, iż w ciągu jednego roku przed badaniem Państwo Członkowskie musi posiadać średnią nominalną długoterminową stopę procentową nie przekraczającą więcej niż o dwa punkty procentowe stopy procentowej trzech Państw Członkowskich o najbardziej stabilnych cenach. Stopy procentowe oblicza się na podstawie długoterminowych obligacji państwowych lub porównywalnych papierów wartościowych. Tu również uwzględnia się różnice w definicjach krajowych 10. Średnią nominalną stopę procentową oblicza się jako średnią arytmetyczną za ostatnie 12 miesięcy, za które dostępne są dane o inflacji HICP. W zastosowaniu koncepcji trzech państw członkowskich o najbardziej stabilnych cenach, przyjętej do zdefiniowania wartości referencyjnej, wykorzystuje się nieważoną średnią arytmetyczną 8 "Protokół (nr 13) w sprawie kryteriów konwergencji" Dz. U. C 326 z 26.10.2012, www.ecb.europa.eu, str.281 9 P. Boguszewski, "Konwergencja nominalna i realna a integracja walutowa w kryzysie", w: "Mechanizmy funkcjonowania strefy euro",red. P.Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, NBP, Warszawa 2014, str.265 10 "Protokół (nr 13) w sprawie kryteriów...", op. cit. str. 281-282 11

długoterminowych stóp procentowych tych samych państw członkowskich, co przy obliczaniu wartości referencyjnej dla kryteriów stabilności cen. Stopy procentowe mierzy się na podstawie zharmonizowanych długoterminowych stóp procentowych - wskaźnika opracowanego na potrzeby oceny konwergencji 11. W art. 140 ust. 1 tiret trzecie Traktatu wymienione zostało kryterium kursu walutowego tj. kryterium udziału w mechanizmie kursów walut Europejskiego Systemu Walutowego. Kryterium to oznacza, że Państwo Członkowskie stosowało normalne granice wahań, które są przewidziane w mechanizmie kursów walut Europejskiego Systemu Walutowego, bez poważnych napięć przynajmniej przez dwa lata przed badaniem. Państwo Członkowskie nie może zdewaluować dwustronnego centralnego kursu swojej waluty wobec euro z własnej inicjatywy przez ten sam okres 12. Europejski Mechanizm Kursowy (ERM II) polega na utrzymywaniu wahań kursu waluty względem euro w określonych granicach ±15% wokół pewnej ustalonej wartości tzw. parytetu centralnego. W tym okresie nie może być dokonana dewaluacja parytetu centralnego w stosunku do euro na własny wniosek państwa członkowskiego. Kryteria fiskalne to inaczej mówiąc kryteria sytuacji finansów publicznych. Kryterium to określone jest w art. 140 ust.1 tiret drugie Protokołu w sprawie kryteriów konwergencji. Oznacza to, że w czasie badania Państwo Członkowskie nie jest objęte decyzją Rady, zgodnie z artykułem 126 ustęp 6 wspomnianego Traktatu, stwierdzającą istnienie nadmiernego deficytu 13. Mówiąc inaczej procedurę nadmiernego deficytu stosuje się kiedy stosunek planowanego lub faktycznego deficytu sektora finansów publicznych do PKB przekracza wartość odniesienia tj. 3% PKB, chyba że: - stosunek ten znacznie i stale się zmniejszał i osiągnął poziom bliski wartości odniesienia lub - przekroczenie wartości odniesienia ma charakter wyjątkowy i tymczasowy, a stosunek ten pozostaje bliski wartości odniesienia; oraz kiedy stosunek długu publicznego do PKB przekracza wartość odniesienia tj. 60 % PKB, chyba że stosunek ten zmniejsza się dostatecznie i zbliża 11 "Kryteria konwergencji", www.ecb.europa.eu/ecb/orga/escb/html/convergence-criteria.pl.html 12 "Protokół (nr 13) w sprawie kryteriów...", op. cit. str.281 13 "Ibidem", str.281 12

do wartości odniesienia w zadowalającym tempie 14. Państwo członkowskie kandydujące do strefy euro musi mieć dobrą sytuację finansów publicznych, to znaczy budżet nie może mieć zbyt dużego deficytu. Zobaczmy jak kształtowały się wskaźniki konwergencji z chwilą, gdy Komisja Europejska 25 maja 1998r. rekomendowała 11 państw do przejścia do trzeciego etapu realizacji tworzenia unii gospodarczej i walutowej. Do UG i W nie przystąpiły Wielka Brytania, Dania - z uwagi na wcześniej już wspomniane prawo "opt-out" oraz Grecja i Szwecja - z uwagi na nie spełnienie kryteriów konwergencji 15. Grecja dołączyła do strefy euro w 2001r., w 2007r. Słowenia, w 2008r. Cypr i Malta, w 2009r. Słowacja, w 2011r. Estonia i w 2015r. Litwa. Tabela 1 Realizacja kryteriów określonych w traktacie z Maastricht Kraje Kryteria Roczny wskaźnik inflacji (w %) Deficyt budżetowy (w % PKB) Dług publiczny (w % PKB) Długoterminowa stopa procentowa 1997 1998 1997 1998 1997 1998 1998 Przynależność do ERM Maastricht 3,2 3,0 60,0 7,7 tak Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Luksemburg Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy 1,1 1,4 1,9 1,3 1,2 5,2 1,8 1,8 1,2 1,4 1,4 1,8 1,9 1,8 1,8 1,5 1,3 2,1 2,0 1,0 4,5 2,2 2,3 3,3 1,6 1,7 2,2 1,5 2,3 2,1 2,5 2,1-0,7 1,1 3,0 4,0 2,6 1,4-0,9-1,7 2,7 2,5 0,8 1,9 2,7 2,3 1,7-1,1-0,3 2,9 2,2 2,2 1,6-1,1-1,0 2,5 2,2-0,5 0,6 2,5 66,1 122,2 65,1 53,6 58,0 108,7 68,8 72,1 66,3 6,7 61,3 62,0 76,6 53,4 121,6 64,7 118,1 59,1 53,6 58,1 107,7 67,4 70,0 59,5 7,1 61,2 60,0 74,1 53,0 118,1 Polska 13,0 11,8 2,7 2,8 49,8 43,7 - - Źródło: J. Bilski, "Międzynarodowy system walutowy", Warszawa, PWE, 2006 14 "Kryteria konwergencji", www.ecb.eu...op. cit. 15 J. Bilski, "Międzynarodowy system...", op. cit. str. 174-175 5,6 5,7 6,3 5,9 5,5 9,8 6,3 5,5 6,2 5,6 5,6 6,2 6,5 7,0 6,7 tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak tak nie nie tak 13

Jak wynika z tabeli 1 osiągnięcie trzech wskaźników tj. deficytu budżetowego, długoterminowej stopy procentowej oraz stopy inflacji nie przysporzyło krajom członkowskim większych problemów. Jedynie w niewielkim stopniu, bo o 0,1 % stopę inflacji przekroczyła Irlandia. Problem natomiast miały państwa z utrzymaniem długu publicznego na poziomie poniżej 60% PKB. Dług publiczny mógł przekroczyć poziom 60% PKB, ale musiał mieć tendencje zmniejszającą i zbliżać się w zadowalającym tempie do wartości odniesienia. Analizując dane zamieszczone w tabeli można by polemizować, czy aby na pewno dług publiczny Belgii i Włoch zbliża się w zadowalającym tempie do wartości kryterium konwergencji. Jeżeli zaś chodzi o przynależność krajów członkowskich do ERM II, widać że jedynie Szwecja i Wielka Brytania nie przystąpiły do tego systemu. Uważa się, iż Szwecja celowo nie przystąpiła do ERM II, bo była to jedyna szansa na pozostanie poza UG i W, pozostałe wskaźniki konwergencji zostały przez Szwecję spełnione. Dla porównania w tabeli umieszczono wartości inflacji, deficytu budżetowego i długu publicznego Polski. W okresie tym widać, że Polska miała jedynie problemy z poziomem inflacji. O Polsce i przygotowaniu jej do wejścia do strefy euro więcej w następnym rozdziale. Rada Unii Europejskiej sprawdza, czy państwo członkowskie ubiegające się o przystąpienie do strefy euro, spełnia wszystkie kryteria konwergencji. Jeśli tak, Rada podejmuje decyzję upoważniającą państwo członkowskie do przyjęcia euro i przedstawia wyniki kontroli tych kryteriów. Przynajmniej co dwa lata Komisja Europejska i Bank Centralny sporządzają raport z konwergencji tych państw członkowskich. Raporty te opisują postępy poczynione przez państwa członkowskie w kwestii przestrzegania kryteriów konwergencji 16. 16 "Wprowadzenie euro: kryteria konwergencji", www.europa.eu, 15.10.2010r. 14

Rozdział 2 Ścieżka dochodzenia do strefy euro - sytuacja Polski 2.1 Stopień spełnienia kryteriów konwergencji Polska jest członkiem Unii Europejskiej od 01 maja 2004r. i tym samym jest członkiem Unii Gospodarczej i Walutowej. Nie jest to jednak na razie pełne członkostwo. Polska objęta jest derogacją co oznacza, że zobowiązana jest do spełnienia kryteriów konwergencji i przyjęcia wspólnej europejskiej waluty - euro, w przyszłości 17. Miernikami stopnia przygotowania danego kraju do przystąpienia do strefy euro są kryteria konwergencji nominalnej (omówione szczegółowo w poprzednim rozdziale) i prawnej. Istnieje również szereg innych warunków do spełnienia przez dany kraj, aby odnieść korzyści z uczestnictwa w strefie euro. Łączą się one z kryteriami konwergencji nominalnej, bowiem od nich zależy trwałość spełnienia tych kryteriów. Określają one stan konwergencji realnej i są to m. in. wielkość PKB, poziom zatrudnienia, stan bilansu płatniczego 18. Trwałość konwergencji nominalnej mogą zapewnić też: wysoki stopień podobieństwa struktur gospodarczych między Polską a państwami strefy euro, duża intensywność powiązań handlowych, a także wysoka synchronizacja cykli koniunkturalnych 19. W rozdziale tym omówimy stan wyjściowy gospodarki polskiej skupiając szczególną uwagę na spełnianiu przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej w latach 2004-2014. Dokonamy tego na podstawie Raportów o konwergencji przygotowywanych przez EBC oraz Komisję Europejską co najmniej co dwa lata, lub na wniosek któregoś z państw członkowskich z derogacją. Raporty te mają na celu kontrolę stopnia spełnienia kryteriów zbieżności oraz warunków prawnych uczestnictwa w strefie euro przez dany kraj i są przedkładane Radzie UE. Dane, które zostaną umieszczone w tabelach pochodzić będą z Raportów o konwergencji. Będą one obejmować co drugi rok i odnosić się do różnych 17 K. Kwapień, C. Wójcik, "Euro. Wspólna waluta...", op. cit. str. 30 18 K. Sum, "Stopień przygotowania Polski do przystąpienia do strefy euro", Instytut Gospodarki Światowej, Warszawa 2006, str.3 19 "Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej", NBP, Warszawa 2011, str.37 15

okresów tj. od kwietnia, maja, września, października ubiegłego roku odpowiednio za rok, czyli do marca, kwietnia, sierpnia i października roku danego. Dotyczy to wskaźnika inflacji i długoterminowych stóp procentowych. Natomiast zadłużenia brutto instytucji rządowych i samorządowych wystąpią jako procent PKB i projekcja Służb Komisji Europejskiej na dany rok. Jeżeli zaś chodzi o kurs wymiany waluty względem euro, obliczany jest on jako zmiana w procentach średniej wartości za okres od stycznia do kwietnia lub maja danego roku w porównaniu do średniej z roku poprzedniego. Według Raportu o konwergencji z 2004 roku, który po raz pierwszy dotyczył również Polski, warunkami osiągnięcia wysokiego poziomu trwałej konwergencji w Polsce są: wejście na ścieżkę trwałej i wiarygodnej konsolidacji budżetu; wyraźna poprawa sytuacji budżetowej kraju; wzmocnienie polityki krajowej ukierunkowanej na zwiększenie konkurencyjności na rynkach produktów; przyspieszenie prywatyzacji; podniesienie wydajności pracy oraz poprawa funkcjonowania rynku pracy celem utrzymania warunków ekonomicznych sprzyjających stabilności cen 20. Kryterium stabilności cen w 2004 roku nie zostało spełnione. Jego wartość referencyjna została przekroczona w niewielkim stopniu. Raport o konwergencji 2004 przewidywał wzrost stopy inflacji w latach 2004-2005 roku. Miała ona osiągnąć poziom pomiędzy 3,00% a 4,00%. Uważano, że ryzyko wzrostu jest związane z brakiem równowagi budżetowej, dalszym umacnianiem się popytu krajowego oraz zmianami płac na skutek wzrostu cen żywności, ropy naftowej i podatków związanych z przystąpieniem do UE. Zobaczmy jak przedstawiała się inflacja (HICP) w Polsce z wartościami referencyjnymi od momentu wstąpienia Polski do Unii Europejskiej do 2014 roku. 20 "Raport o konwergencji 2004", EBC, 2004, www.ecb.europa.eu, str. 46 16

Tabela 2 Inflacja (HICP) i wartości referencyjne zgodne z 121 art. TFUE w % 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Stopa inflacji w 2,5 1,2 3,2 3,9 4,0 0,6 Polsce Wartość referencyjna 2,4 2,8 3,2 1,0 3,1 1,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC Wykres 1 Inflacja (HICP) i wartości referencyjne zgodne z 121 art. TFUE w % 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Stopa inflacji w Polsce Wartość referencyjna Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC W 2005 roku nastąpił spadek inflacji, który wynikał głównie z ustania czynników proinflacyjnych związanych z przystąpieniem Polski do UE, widocznych w okresie przedakcesyjnym oraz w pierwszych miesiącach członkostwa. Duże znaczenie dla redukcji wzrostu cen odegrała aprecjacja kursu złotego. W 2005 roku wskaźnik HICP wyniósł 2,2% zaś średnia inflacja w trzech państwach UE o najniższej jej wartości 1,0%, co oznaczało że Polska spełniła kryterium konwergencji w danym roku. 21 W połowie 2006 roku inflacja zmalała do 1,2% i była znacznie poniżej wartości referencyjnej 2,8%. Jednakże od końca 2006 roku inflacja zaczęła rosnąć. Zostało to spowodowane głównie dużym wzrostem cen żywności, 21 K. Sum, "Stopień przygotowania Polski...", op. cit. str. 8 17

a w mniejszym stopniu umiarkowanymi wzrostami cen energii. 22 W latach 2008-2009 inflacja była wysoka tzn. oscylowała wokół 4%. Inflacja zaczęła się stopniowo obniżać w marcu 2010 roku. W 2011 roku nastąpił ponowny wzrost inflacji. Przyczynił się do niego skok światowych cen żywności, deprecjacja nominalnego kursu walutowego oraz podwyżka VAT w warunkach silnego popytu krajowego. Znaczne osłabienie się krajowej aktywności gospodarczej, które rozpoczęło się w 2012 roku, razem ze zmianami światowych cen surowców, przyczyniły się w 2013 roku do gwałtownego spadku inflacji do 0,2% (w czerwcu 2013r.). 23 W grudniu 2014 roku Polska wypełniała kryterium stabilności cen. Średnie 12 - miesięczne tempo wzrostu indeksu HICP wyniosło 0,1% i osiągnęło historycznie najniższy poziom. Wartość referencyjna wynosiła 1,3%. Według prognoz Komisji Europejskiej Polska będzie spełniać kryterium stabilności cen przez cały okres objęty prognozą tj. do IV kwartału 2016 roku. 24 Jak przedstawiało się kryterium stóp procentowych, przedstawia poniższa tabela oraz wykres. Tabela 3 Długoterminowa stopa procentowa i wartości referencyjne w % 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Długoterminowa stopa 6,9 5,2 5,7 6,1 5,8 4,2 procentowa Wartość referencyjna 6,4 6,2 6,5 6,0 5,8 6,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC 22 "Raport o konwergencji Maj 2008", EBC, 2008, www.ecb.europa.eu, str.52 23 "Raport o konwergencji Czerwiec 2014", EBC, 2014, www.ecb.europa.eu, str. 91 24 "Monitor Konwergencji Nominalnej", Ministerstwo Finansów, luty 2015,www.mf.gov.pl, str. 1 18

Wykres 2 Długoterminowa stopa procentowa i wartości referencyjne w % 8 7 6 5 4 3 Długoterminowa stopa procentowaw Polsce Wartość referencyjna 2 1 0 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC W latach 2003-2004 w Polsce wysokość długoterminowych stóp procentowych wynosiła 6,9%. Oznaczało to przekroczenie wartości referencyjnej 6,4%. 25 Jak widać z danych w tabeli oraz na wykresie, zmieniło się to w latach 2006-2008. Wówczas średni poziom długoterminowych stóp procentowych kształtował się poniżej wartości referencyjnej dla kryterium stopy procentowej. Średnia długoterminowa stopa procentowa za okres referencyjny od kwietnia 2009 roku do marca 2010 roku była minimalnie powyżej wartości referencyjnej dla tego kryterium, bo o 0,1%. W latach tych długoterminowa stopa procentowa w Polsce wzrosła z uwagi na dużą niechęć inwestorów do podejmowania ryzyka i niepewność perspektyw gospodarczych. 26 W 2010 roku stopa procentowa ponownie spadła. Przyczynił się do tego rosnący popyt ze strony międzynarodowych inwestorów na polskie obligacje skarbowe. Pod koniec 2010 roku i na początku 2011 roku długoterminowa stopa procentowa w związku z powszechnymi napięciami na rynkach finansowych nieco wzrosła. Zaś od połowy 2011 roku do połowy 2013 roku stopa ta wykazywała tendencję spadkową, a potem nieco wzrosła. 27 W grudniu 2014 roku polska wypełniała 25 K. Sum, "Stopień przygotowania Polski...", op. cit. str.14 26 "Raport o konwergencji Maj 2010", EBC, 2010, www.ecb.europa.eu, str. 50 27 "Raport o konwergencji Czerwiec 2014", EBC, 2014,... op. cit. str. 93 19

kryterium stóp procentowych. Jej średnia długoterminowa stopa procentowa za ostatnie 12 miesięcy wyniosła 3,5% i ukształtowała się o 1,8% poniżej wartości referencyjnej, która wyniosła 5,3% 28. Kryterium kursu walutowego nie zostało spełnione, gdyż Polska dotychczas nie uczestniczy w ERM II. Kurs walutowy złotego kształtuje się wedle płynnego kursu walutowego od 2000 roku, i od tego czasu obserwuje się dużą zmienność nominalnego kursu złotego 29. Poniżej został przedstawiona tabela oraz wykres z kursem wymiany złotego względem euro za okres od 2006 roku do 2014, przy czym wartość dodatnia oznacza aprecjację, zaś wartość ujemna - deprecjację względem euro. Tabela 4 Kurs wymiany złotego względem euro w latach 2006-2014. 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kurs wymiany złotego 3,2 2,9 7,2-23,2 7,7-3,2-1,6-0,3 0,3 względem euro Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2008-2014 EBC Wykres 3 Kurs wymiany złotego względem euro w latach 2006-2014. 10 Kurs wymiany złotego względem euro 5 0-5 -10 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Kurs wymiany złotego względem euro -15-20 -25 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2008-2014 EBC 28 "Monitor Konwergencji Nominalnej",...op. cit. str. 1 29 P. Krajewski, "Gospodarka Polski w perspektywie wstąpienia do strefy euro. Ujęcie ilościowe", PWE, Warszawa 2012, str. 57 20

W okresie referencyjnym pierwszego raportu konwergencji, w którym uczestniczyła Polska tj. w 2004 roku, kurs złotego utrzymywał się na niższym poziomie niż kurs średni wobec euro w październiku 2002 roku. Przedział wahań liczony na podstawie okresów 10-dniowych wynosił +2,5%/ -20,9%. Słabość polskiej waluty wynikała ze znacznej zbieżności stóp procentowych w Polsce i strefie euro oraz niepewnością sytuacji politycznej i budżetowej w Polsce (wokół kształtu polityki fiskalnej) 30. W okresie od listopada 2004 roku do października 2006 roku kurs złotego wobec euro utrzymywał się na poziomie znacznie wyższym niż w listopadzie 2004 roku, przez większą część tego okresu wykazywał wysoki poziom zmienności 31. Później następowała stopniowa aprecjacja złotego w stosunku do euro, która podtrzymywana była przez czynniki fundamentalne jak: duży wzrost gospodarczy, ograniczona nierównowaga zewnętrzna, dynamiczny eksport. Zasadniczo kurs złotego w okresie od 19 kwietnia 2006 roku do 18 kwietnia 2008 roku kształtował się powyżej średniego poziomu kursu z kwietnia 2006 roku 32. Następnie między sierpniem 2008 roku a lutym 2009 roku nastąpiła gwałtowna deprecjacja złotego. Złoty osłabił się w stosunku do euro o 30%. Takie zmiany utrudniają i hamują rozwój działalności gospodarczej 33. Wówczas, gdy na rynkach finansowych zmalała niechęć do podejmowania ryzyka złoty się umocnił. Na początku 2010 roku realny kurs złotego był zbliżony do średnich dziesięcioletnich 34. Druga połowa 2010 roku to okres, w którym złoty uległ umiarkowanej aprecjacji, zaś pierwsza połowa 2011 roku to okres, w którym złoty był stabilny. Zmiana nastąpiła w drugiej połowie 2011 roku. W związku z deprecjacją złotego Narodowy Bank Polski (NBP) musiał w okresie między wrześniem a grudniem 2011 roku kilka razy interweniować na rynku walutowym. Później złoty odrobił część strat wobec euro 35. Kurs złotego wobec euro w okresie od sierpnia 2012 roku do połowy 2013 roku wykazywał dużą zmienność. Najpierw następowała stopniowa aprecjacja złotego, później zaś deprecjacja połączona ze wzmożonymi wahaniami. Następnie, do czerwca 2014 roku złoty stopniowo zaczął się umacniać. Pod koniec 2008 roku NBP i EBC zawarły porozumienie 30 K. Sum, "Stopień przygotowania Polski..." op. cit., str. 13 31 "Raport o konwergencji Grudzień 2006", EBC,2006, www.ecb.europa.eu, str. 53 32 "Raport o konwergencji Maj 2008", EBC, 2008,... op. cit., str. 53 33 P. Krajewski, "Gospodarka Polski...", op. cit. str., 57 34 "Raport o konwergencji Maj 2010", EBC, 2010,... op. cit., str. 50 35 "Raport o konwergencji Maj 2012", EBC, 2012, www.ecb.europa.eu, str. 68 21

w sprawie transakcji repo. Transakcja repo jest transakcją, w ramach której jedna ze stron (sprzedający) zobowiązuje się wobec drugiej strony do przeniesienia w dniu nabycia własności zbywanych papierów wartościowych w zamian za zapłatę przez kupującego kwoty nabycia. Kupujący zaś zobowiązuje się wobec sprzedającego do przeniesienia w dniu odkupu własności równoważnych papierów wartościowych w zamian za zapłatę kwoty odkupu 36. Zgodnie z tym porozumieniem NBP uzyskał limit kredytowy w wysokości 10 mld EUR. Oprócz tego od połowy 2009 roku dostępna jest elastyczna linia kredytowa z Międzynarodowym Funduszem Walutowym (MFW). Była ona dwukrotnie przedłużona w 2011 i 2013 roku. Ma ona zaspokoić potrzeby kredytowe związane z zapobieganiem kryzysom i łagodzeniem ich skutków. Polska dotychczas nie dokonała żadnych wypłat w ramach tej linii. Porozumienia te pomogły w zmniejszeniu ryzyka związanego z brakiem odporności finansowej, w związku z tym mogły też przyczynić się do złagodzenia presji na kurs walutowy 37. Ostatnie kryterium konwergencji to kryterium fiskalne tj. deficytu budżetowego i długu publicznego. Jak na przestrzeni lat członkostwa Polski w Unii Europejskiej kształtowały się wielkości deficytu budżetowego i długu publicznego, zobaczmy w poniższych tabelach. Tabela 5 Deficyt budżetowy w Polsce w latach 2004-2014 w % Nadwyżka (+) lub deficyt (-) instytucji rządowych i samorządowych w %. 2004 2006 2008 2010 2012 2014-5,6-2,2-2,5-7,3-3,0 5,7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC Tabela 6 Wysokość długu publicznego w Polsce w latach 2004-2014 w % 2004 2006 2008 2010 2012 2014 Dług publiczny 47,2 42,4 44,5 53,9 55,0 49,2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportów o konwergencji 2004-2014 EBC 36 "Instrukcja wypełniania formularzy sprawozdawczych M0001-M0017" www.nbp.pl/statystyka/sprawozdawczosc/form/instrukcjam0001- M0017.pdf, 05.07.2010 37 "Raport o konwergencji Czerwiec 2014", EBC, 2014,... op. cit., str. 92-93 22

Przypomnijmy, że aby spełnić kryterium fiskalne deficyt budżetowy nie może przekroczyć 3% PKB, zaś dług publiczny 60% PKB. Zgodnie z raportem konwergencji z 2004 roku, kiedy deficyt budżetowy wynosił 5,6%, Polska nie spełniała fiskalnego kryterium zbieżności. Wprawdzie wysokość długu publicznego wynosiła poniżej 60% PKB tj. prognozowano do 47,2% PKB w 2004 roku, jednakże EBC uznał, iż tendencje wpływające na sytuację budżetową uniemożliwiają utrzymanie tej wartości na poziomie poniżej 60%. EBC uznał, że konieczna jest dalsza, znacząca konsolidacja finansów publicznych w Polsce 38. W 2005 roku Polska odnotowała deficyt budżetowy na poziomie 2,5% PKB, a prognozowany na 2006 rok przez Komisję Europejską 2,2% PKB, czyli poniżej wartości referencyjnej. Dług publiczny nadal pozostawał poniżej wartości referencyjnej. Mimo wszystko Polska została objęta procedurą nadmiernego deficytu. EBC stwierdził, iż wymagana jest dalsza konsolidacja, aby deficyt budżetowy w Polsce spadł poniżej wartości referencyjnej 3% PKB, z wyłączeniem wpływu obowiązkowych kapitałowych systemów emerytalnych. W programie konwergencji ze stycznia 2006 roku, średniookresowy cel określony w Pakiecie Stabilności i Wzrostu, wynosi 1% PKB w ujęciu uwzględniającym zmiany cykliczne, po skorygowaniu o działania przejściowe. Dane liczbowe o deficycie oraz zadłużeniu Polski włączają obowiązkowe kapitałowe systemy emerytalne do sektora instytucji rządowych i samorządowych, co wpływa na obniżenie ich wartości. Szacuje się, że po wyłączeniu tych systemów wskaźnik deficytu w 2006 roku wzrósłby o 2,0 punkty procentowe, zaś długu publicznego o 6,9 punktu procentowego. 39 W kolejnych latach 2007-2014 Polska nadal objęta była decyzją Rady UE stwierdzającą istnienie nadmiernego deficytu. W 2007 i 2008 roku deficyt utrzymywał się na poziomie poniżej 3% PKB, dług publiczny poniżej 60% PKB, jednak EBC twierdził, że Polsce potrzebna jest dalsza konsolidacja w celu utrzymania wskaźnika deficytu poniżej wartości referencyjnej 40. Jak widać z tabeli nr 5 Polsce nie udało zmniejszyć się deficytu budżetowego, a wręcz przeciwnie. W 2010 roku miał on wynieść 7,3% PKB, czyli znacznie powyżej wartości referencyjnej 41. Deficyt budżetowy utrzymał się na wysokim poziomie do 2013 roku. Na 2014 rok Komisja Europejska 38 "Raport o konwergencji 2004", EBC, 2004,... op. cit., str. 47 39 "Raport o konwergencji Grudzień 2006", EBC,... op. cit., str. 52 40 "Raport o konwergencji Maj 2008", EBC, 2008,...op. cit., str. 52 41 "Raport o konwergencji Maj 2010" EBC, 2010,...op. cit., str. 50 23

prognozowała przejściową nadwyżkę budżetową w wysokości 5,7% PKB 42. Jednak z wypowiedzi Ministra Finansów Mateusza Szczurka z 08.01.2015 roku wynika, że deficyt budżetowy w 2014 roku oscylował w okolicach 3% PKB 43. Prognozuje się, że deficyt w 2015 roku wyniesie 2,7% PKB, natomiast w 2016 roku zredukowany zostanie do 2,3% PKB 44. Dług publiczny niezmiennie od 2004 roku pozostawał poniżej wartości referencyjnej 60% PKB, co widać w tabeli nr 6. W Raporcie o konwergencji z czerwca 2014 roku EBC wskazał, że ważne jest aby Polska trwale zmniejszała deficyt budżetowy, zgodnie z wymogami procedury w sprawie nadmiernego deficytu, a następnie zbliżała się do swojego celu średniookresowego, tj. deficytu strukturalnego w wysokości 1% PKB 45. Podsumowując spełnianie przez Polskę kryteriów konwergencji nominalnej na koniec 2014 roku Polska spełniała kryterium stabilności cen i kryterium stóp procentowych. Nie spełnione zaś zostały kryterium fiskalne i kryterium kursu walutowego. Nie spełnione są również kryteria konwergencji prawnej. Polskie prawo nie spełnia wszystkich wymagań, które dotyczą niezależności banku centralnego, poufności, zakazu finansowania ze środków banku centralnego oraz integracji prawnej z Eurosystemem. Przypomnijmy, że aby Polska mogła wejść do strefy euro musi w całości spełnić wymagania dostosowawcze określone w art, 131 Traktatu 46. Ministerstwo Finansów w 2005 roku przeprowadziło analizę, z której wynika, iż długość okresu od momentu podjęcia przez władze krajowe strategicznej decyzji o przystąpieniu do strefy euro do chwili przyjęcia wspólnej waluty wynosi około trzech lat 47. Szczegółowe etapy dochodzenia do członkostwa w strefie euro przedstawia poniższy schemat. 42 "Raport o konwergencji Czerwiec 2014", EBC, 2014,... op. cit., str. 92 43 "Szczurek: deficyt 17 mld zł niższy od zakładanego", www.forbes.pl, 08.01.2015r. 44 "Informacja o działaniach podjętych przez Polskę w celu realizacji rekomendacji rady w ramach procedury nadmiernego deficytu", Warszawa, kwiecień 2014, http://www.mf.gov.pl, str.21 45 "Raport o konwergencji Czerwiec 2014", EBC, 2014,... op. cit., str. 92 46 "Ibidem" str. 94 47 "Raport na temat pełnego uczestnictwa...", p. cit. str. 45 24

Schemat 2 Dochodzenie do członkostwa w strefie euro Źródło: "Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej", NBP, Warszawa 2011 Ekonomiści twierdzą, że Polska powinna przyjąć euro, ale jeszcze nie teraz. Powinno to nastąpić dopiero po wzmocnieniu gospodarki kraju. Uważają, że szybkie przyjęcie euro może spowodować gwałtowne pogorszenie się konkurencyjności polskiej gospodarki, która opiera się na niskich kosztach pracy i płacach, a wzrost cen może nie nadążyć za wzrostem płac 48. O kosztach i korzyściach ze wstąpienia Polski do strefy euro szczegółowo w następnym rozdziale. 48 "Polska w strefie euro. Powinniśmy przyjąć europejską walutę po wzmocnieniu polskiej gospodarki", www.money.pl, 08.04.2015r. 25

Rozdział 3 Korzyści i koszty przystąpienia Polski do strefy euro Przyjęcie wspólnej waluty euro w miejsce waluty narodowej jest niezwykle ważną i strategiczną decyzją powodującą daleko idące konsekwencje dla gospodarki, a także dla wszystkich uczestników rynku, dlatego wśród różnych grup społecznych budzi wiele emocji. Postawa taka jest zrozumiała, bo nie można stwierdzić jednoznacznie, co przeważy na szali plusów i minusów w procesie wprowadzenia wspólnej waluty, dlatego jedni przychylnie podchodzą do zmian, uważając proces ten za racjonalną konsekwencję przystąpienia do UE. Inni natomiast obawiają się następstw i wskazują na kraje mniej zamożne, które przystępując do strefy euro nie do końca poradziły sobie z nową rzeczywistością. Nastrojami społecznymi przed przystąpieniem do unii monetarnej kierować mogą poglądy polityczne, klasa społeczna i świadomość narodowa. Według sondaży najchętniej złotego na euro zamieniliby przedsiębiorcy, ludzie młodzi, z wyższym wykształceniem i osoby o stosunkowo wysokich dochodach 49. Ze względu na zróżnicowanie argumentów wyróżnić można zarówno korzyści jak i koszty związane z przystąpieniem do unii monetarnej. Poniżej postaramy się przedstawić korzyści i szanse wynikające z przyjęcia wspólnej waluty, a w dalszej części rozdziału omówimy koszty i zagrożenia o charakterze krótko i długookresowym związane z przyjęciem euro. 3.1. Korzyści i szanse związane z uczestnictwem w strefie euro Polska przystępując do struktur unijnych skorzystała w wielu obszarach, a przede wszystkim politycznym, gospodarczym i społecznym. Nasza obecność we Wspólnocie jest środkiem wzmocnienia pozycji państwa na arenie międzynarodowej, i środkiem wzmocnienia stabilności finansowej kraju. Nie da się ukryć, że w dziesiątym roku uczestnictwa Polski w UE bilans zysków i strat wypada pozytywnie. Przystąpienie Polski do strefy Euro również niesie wiele korzyści, ale nie są one już tak oczywiste jak w samym uczestnictwie w UE. Jednak należy zwrócić uwagę, że gospodarka osiąga duże korzyści już w trakcie przygotowań do strefy euro, ale potrzebna jest ogromna determinacja 49 Sondaż przeprowadzony w 2005r przez Instytut Badania Opinii Rynku Pentor 26

i zaangażowanie by spełnić kryteria formalne. Musi osiągnąć, rozważane już przez nas w drugim rozdziale pracy: zrównoważone finanse publiczne, stabilność podaży pieniądza kursu walutowego, stóp procentowych, niską inflację oraz konwergencję prawną 50. Z kolei mając te zasoby będzie zobowiązana do odpowiedniego ich wykorzystania. Celem niniejszego rozdziału będzie omówienie poszczególnych kategorii korzyści oraz mechanizmy prowadzące do ich powstania lecz ze względu na szczupłość pracy przedstawimy je w sposób syntetyczny. 3.1.1. Korzyści krótkookresowe (bezpośrednie) Pełne uczestnictwo w integracji monetarnej to ogromne wyzwanie i zmiany dla Polski, które będą miały globalny zasięg i dotyczyć będą wszystkich obywateli. Można wnioskować, że rezygnacja z waluty krajowej na rzecz waluty międzynarodowej przyniesie na wstępie liczne korzyści, gdyż specyfiką korzyści bezpośrednich jest to, że następują one niemal automatycznie w wyniku zamiany pieniądza krajowego na euro. Mają one trwały i kumulujący się w czasie charakter 51. Bezpośrednim skutkiem wejścia Polski w strefę euro będzie eliminacja bilateralnego kursu walutowego i związanych z jego istnieniem kosztów transakcyjnych ponoszonych przez osoby prywatne i przedsiębiorstwa. Powyższe koszty w literaturze zwykle występują w dwóch grupach: w pierwszej grupie występują koszty czysto finansowe, ponoszone przez gospodarstwa domowe i przedsiębiorstwa. Należą do nich bezpośrednie koszty np. tzw. spreadu, czyli różnicy między kursem kupna i sprzedaży obcej waluty, opłaty towarzyszące operacjom wymiany oraz koszty zabezpieczenia przed ryzykiem kursowym. Korzyści wynikające z eliminacji kosztów transakcyjnych należących do grupy drugiej to eliminacja kosztów administracyjnych ponoszonych przez podmioty gospodarcze w wyniku zaangażowania środków w działalność związaną z prowadzeniem operacji walutowych, monitorowaniem ryzyka kursowego, prowadzeniem dodatkowej księgowości czy wydłużeniem czasu realizacji płatności międzynarodowych 52. 50 P. Krajewski Gospodarka Polski...", op. cit. str. 65 51 Raport na temat pełnego uczestnictwa...", op. cit. str. 91 52 Wpływ przystąpienia do strefy euro na polską gospodarkę, www.polskawue.gov.pl., str.1 27

6-1-2008 7-1-2008 8-1-2008 9-1-2008 10-1-2008 11-1-2008 12-1-2008 1-1-2009 2-1-2009 3-1-2009 4-1-2009 5-1-2009 6-1-2009 7-1-2009 8-1-2009 9-1-2009 10-1-2009 11-1-2009 12-1-2009 1-1-2010 Kolejną bezpośrednią zmianą wynikającą z przystąpienia do unii monetarnej jest eliminacja ryzyka kursowego, która jest dużym problemem i utrudnia prowadzenie działalności gospodarczej. Ryzyko kursowe zwykle wiąże się z nieoczekiwaną zmianą, która może spowodować spadek wartości aktywów lub wzrost naszych zobowiązań. Poniżej przedstawiono wahania na przestrzeni prawie trzech lat, w którym to okresie złoty wielokrotnie umacniał się lub wielokrotnie się osłabiał. Wykres 4 Kurs EUR/PLN w okresie od czerwca 2008 r. do stycznia 2010 r. 5 4,8 4,6 4,4 4,2 4 3,8 3,6 3,4 3,2 Kurs EUR/PLN w okresie od czerwca 2008 do stycznia 2010. Źródło: Opracowanie na podstawie danych EBC Na podstawie tych danych można stwierdzić, że eliminacja ryzyka kursowego poprawi warunki prowadzenia działalności gospodarczej, zmniejszy niepewność przedsiębiorcom, jak również zmniejszy ryzyko inwestycyjne naszego kraju w oczach inwestorów zagranicznych. Reasumując można stwierdzić, że zmniejszenie ryzyka kursowego w wyniku pełnej integracji przynosi skutek w postaci dodatkowej akumulacji kapitału i zmniejsza przy tym ryzyko wystąpienia niezwykle trudnych do przewidzenia przepływów kapitałowych skutkujących np. spekulacjami, które nie są w żaden sposób związane z sytuacją ekonomiczną. 28