anarchiwum Medialab Warszawa, 1-2.10.2011 INTERNET WPŁYWA NA TO, W JAKI SPOSÓB DEFINIUJEMY DZIEDZICTWO I JAK Z NIEGO KORZYSTAMY Archiwum na nowo Jacques Derrida w Archive Fever przekonuje, że naturę archiwum od początku determinują dwa pierwiastki: moc definiowania tego, co należy do przeszłości (historii), oraz zasad, na jakiej ona funkcjonuje. Tradycyjne archiwum gromadzi tylko te zasoby, jakim samo przyznaje historyczny charakter. Ma także władzę ich usuwania czy ograniczania do nich dostępu. Nadaje im także znaczenie - narzędziem tego może być system opisu (metadane) czy polityka udostępniania. Czy archiwum w formie cyfrowej traci ten dualistyczny charakter? Czy obecność zasobów historycznych w cyfrowej przestrzeni wpływa na osłabienie siły i pozycji archiwum w społeczeństwie jeśli chodzi o władzę definiowania tego, co należy do historii?
Folksonomie uzupełniają system opisu zasobów archiwalnych, dając większe prawa użytkownikom, dotąd skazanym na korzystanie z odgórnie przygotowanych katalogów. Możliwość niemal totalnej replikacji podważa samą ideę oryginału i unikalności. Dekontekstualizacjia zbiorów - usuwanie odniesień do instytucji, która je pierwotnie udostępnia - niemożliwa do obejścia przy nieograniczonej replikacji, wpływa na znaczenie treści. Internet i cyfrowe technologie pozwalają na oddolne budowanie archiwów, których koncepcja oparta jest na opozycji wobec dominujących wizji historii, modeli jej opisywania, na opozycji wobec tradycyjnej postaci dziedzictwa. Tego typu projekty - określone na użytek medialabu anarchiwami - mogą - mimo swojej z reguły niewielkiej skali i nieformalnej organizacji - realnie konkurować z obecnymi w internecie zasobami instytucji państwowych. Jest to możliwe dzięki istnieniu wspólnego i dominującego interfejsu wyszukiwania - indeksu i wyszukiwarki Google, która umożliwia powszechny dostęp do treści poza instytucjonalnymi podziałami (przeszukujemy zasoby po słowach kluczowych, a wyniki wyszukiwania pokazywane są bez względu na ich formalną przynależność do określonej witryny czy instytucji). James MacDevitt nazywa to agregowanymi reprezentacjami danych (aggregated data representations). Opozycyjne projekty archiwalne budowane być mogą także dzięki dostępności darmowej infrastruktury o atrakcyjnych możliwościach. Przykładowo Google Maps czy Flickr.com pozwala na łatwe przypisywanie fotografii do miejsc na mapie, systemy wiki pozwalają na budowanie archiwów otwartych na aktywność użytkowników, YouTube umożliwia budowanie katalogów materiałów audiowizualnych itp. Partycypacja i oddolność W medialabowym projekcie (o niewielkiej skali ze względu na ograniczony czas działania i dostępne środki) staraliśmy się wypracować model archiwum fotograficznego Saskiej Kępy, które pokazywałoby tę dzielnicę z perspektywy niezależnej od dominujących wyobrażeń na jej temat (których źródłem mogą być przewodniki, media, powszechne przekonania itp). Niezależne definiowanie tego, co jest/lub powinno być zabytkiem, co warto zarchiwizować, zobaczyć, udokumentować, nowe opisywanie przestrzeni możliwe jest dzięki internetowi i technologiom cyfrowym (powszechna dostępność aparatów cyfrowych, kamer, narzędzi do geolokalizacji itp). Wspólny interfejs wyszukiwania (indeks Google) pozwala na wprowadzenie tego typu treści do powszechnego internetowego obiegu na zasadach identycznych z tymi, jak obecne są tam zasoby instytucji państwowych i mediów komercyjnych.
Przykładem otwartego projektu archiwalnego, które może być jakimś wyjściowym modelem anarchiwum, jest archiwum cyfrowe Saari Manor. Opisał je w 2008 roku a czasopiśmie Archival Science Isto Huvila. Cechy charakteryzujące takie archiwum to: Decentralizacja zarządzania (decentralised curation) odpowiedzialność za organizację systemu informacji o archiwum i opisy poszczególnych dokumentów dzielona jest pomiędzy archiwistów pracujących w określonej instytucji a użytkowników archiwaliów, którzy mają najlepszą wiedzę na temat przedmiotu swoich badań. Radykalna orientacja na użytkownika (radical user orientation) archiwum koncentruje się na potrzebach użytkowników, użyteczność (usability) staje się jego główną cechą. Nie chodzi tutaj wyłącznie o problem odpowiedniej infrastruktury i interfejsu dostępu do zasobów, ale o głębsze relacje z użytkownikami, którzy mają rzeczywisty udział w działaniu archiwum. Nowe konteksty zasobów i procesu archiwalnego (contextualisation of both records and the entire archival process) znaczenie dokumentów udostępnianych w archiwum opiera się nie tylko na ich relacji do samej instytucji (an archive as the context of a record), lecz ważny jest także kontekst nadawany przez ich wytwórców i użytkowników (participatory archive also acknowledges the importance of other than archival and organisational contexts of records, such as those of their originators, curators and users). Anarchiwum w działaniu: Fading Community - projekt Pawła Grzyba (studenta kierunku Time Based Art & Digital Film w szkockim University of Dundee), który stworzył wirtualne archiwum jednego z bloków w poprzemysłowym Dundee, bloku, który wkrótce ma zostać wyburzony (http://www.digitalmushroom.com/hilltown_movie.html). Autor rejestruje-archiwizuje codzienność mieszkańców wypełniającą przestrzeń ponurej konstrukcji. The Great War Archive (http://www.oucs.ox.ac.uk/ww1lit/gwa/). Ogólny model kolekcji archiwalnej kształtowany był tu co prawda przez organizatorów, jednak to od użytkowników zależało, jaka treść wypełni archiwum. Oprócz efektu w postaci interesujących i oryginalnych dokumentów The Great War Archive można uznać za przestrzeń upamiętniania, miejsce pamięci. Projekt trwa nadal dzięki wykorzystaniu Flickr.com, gdzie każdy może zgłaszać swoje materiały związane z historią I Wojny Światowej. Puszka.waw.pl Serwis dokumentuje, opisuje i prezentuje warszawski street art i sztukę publiczną. Każdy może zgłosić własne zdjęcie dokumentujące określony obiekt (vlepkę, mural, szablon itp.) ich katalog dostępny jest na interaktywnej mapie Warszawy. To próba zarchiwizowania obiektów niezwykle efemerycznych i pozostających na marginesie zainteresowań tradycyjnych instytucji pamięci. 1
YouArchives (http://yourarchives.nationalarchives.gov.uk) to meta-archiwum gromadzące materiały na temat interesujących zasobów w archiwach brytyjskich. W serwisie zbudowanym w modelu wiki publikowane są fragmenty katalogów oraz skany wybranych dokumentów. Dostępne są także informacje praktyczne ułatwiające korzystanie z oferty archiwalnej. Każdy może w prosty sposób uzupełniać ofertę serwisu. Prace wspomniane w tekście: Isto Huvila, Participatory archive: towards decentralised curation, radical user orientation, and broader contextualisation of records management, Archival Science, 8/1, 2008, s. 15-36. Jacques Derrida, Archive Fever: A Freudian Impression, Chicago 1998. James MacDevitt, The User-Archivist and Collective (In)Voluntary Memory: Read/Writing the Networked Digital Archive, [w:] Revisualizing Visual Culture, red. Chris Bailey, Hazel Gardiner, 2010, s. 109-123. Najważniejsze cechy modelu anarchiwum Oddolność - anarchiwum powstaje jako wynik oddolnej inicjatywy lub współpracy instytucji z lokalną społecznością. Anarchiwum nie musi mieć formalnej formy, chociaż istnienie i rozwój projektu wymagać może odpowiedniego zaplecza organizacyjnego i finansowego; Subiektywność - archiwum nie musi być neutralne, może eksplorować przestrzeń, zasoby historyczne, tematy z subiektywnej perspektywy i na podstawie metodologii opartej o subiektywne założenia; Interwencyjność - anarchiwum może wypełniać konkretne szczegółowe zadania, być narzędziem interwencji; Otwartość - anarchiwum jest przestrzenią otwartą, tzn. przynajmniej dostęp do jego zasobów jest otwarty dla każdego. Otwartość może dotyczyć także partycypacji lokalnej społeczności w projektowaniu archiwum (i na każdym etapie jego działania) czy udostępniania treści archiwum na wolnych licencjach; DYI (Do it Yourself) - anarchiwum zostaje zaprojektowane i jest realizowane w oparciu o powszechnie dostępne i darmowe oprogramowanie/usługi. Niebezpieczeństwa dla projektów działających w modelu anarchiwum: tymczasowość (efemeryczność), brak koordynacji i chaos organizacyjny, niewypełnianie podstawowych standardów archiwalnych (opis, katalog, zabezpieczanie zasobów), brak finansowania, prawa autorskie (w perspektywie udostępniania zasobów), wyważanie otwartych drzwi (powielanie działań podejmowanych już przez instytucje). 1
Anna Rogozińska Idea anarchiwum interesuje mnie od strony animacyjnej, medialnej i historycznej. Animacja kultury zachęca ludzi do aktywnego uczestnictwa w kulturze. Jak jednak przebić się przez przekonanie, że kultura to wyłącznie kultura wysoka, że moja interpretacje są interpretacjami nieuprawnionymi bądź niegodnymi uwagi, że brak mi umiejętności, by swoje poglądy wyrazić przy użyciu rozmaitych mediów (także w sposób artystyczny)? Animatorzy często wychodzą od pojęcia lokalności i subiektywnego, usytuowanego postrzegania historii i miejsca. Stąd wiele projektów w rodzaju Subiektywna mapa miejsca, Subiektywny przewodnik, projekty oparte na historii oralnej i dialogu międzypokoleniowym (młodzi ludzie zbierający opowieści lub uczący się od starszych kobiet należących do jakiejś społeczności tradycji kulinarnych, rękodzielniczych itp.), tworzenie społecznościowych, subiektywnych i rodzinnych archiwów. Podważeniu ulega tu podział na artystę i amatora, kuratora i odbiorcę wystawy, archiwistę i oglądającego archiwum. Od strony medialnej, ciekawe wydaje mi się zamieszczanie w internecie podobnego, wspólnie stworzonego (an)archiwum stanowiącego połączenie mapy, fotografii, tekstu oraz możliwości interakcji - społecznościowego uzupełniania, komentowania, oznaczania zamieszczonych treści tak, że pozostają w ciągłym ruchu i podlegają ciągłemu odczytywaniu i nad/dopisywaniu. Pozwala to na kolejne przesunięcie władzy - od instytucji historii i sztuki do wspólnotowego decydowania o przekazie (kontencie). Taka wersja historii - bliska codzienności, otwarta na szczegół, łącząca historię wydarzeniową, kulturową i przestrzenną - wydaje mi się najbardziej otwarta i zachęcająca do interakcji. Ze względu na formę, ale przede wszystkim obalenie ścisłych autorytetów zamykających drogę do swobodniejszej interpretacji i twórczości lub narzucających jeden tylko ich sposób. Daria Kubiak Większość domów znajdujących się na Saskiej Kępie jest dokładnie opisana, ich historia jest zbadana. Stawianie siebie w roli eksperta bez przygotowania architektonicznego wydawało się niemożliwe. Ale ciekawe może być spojrzenie laika. Poszukiwanie interesujących miejsc, nietypowych dla innych części Warszawy albo wywołujących uśmiech na naszych twarzach ma szansę wzbogacić dostępne materiały. Fotografowaliśmy nieruchomości i ruchomości próbując uchwycić klimat Saskiej Kępy, który może być dostępny miejskiemu turyście, spacerowiczowi, flanerowi. Oddech Saskiej Kępy. 2
Agnieszka Dragon W anarchiwum chciałabym skupić się na sztuce ulicznej, często pomijanej w dyskusjach o miejskiej tkance. Myślę, że to właśnie ten wycinek sztuki, jak żaden inny, najlepiej pokazuje nastroje danego czasu i miejsca. Jest również nośnikiem spontanicznie wyrażonych emocji. Na przykładach subiektywnie pojętego street artu chcę pokazać Saską Kępę od tej drugiej, mniej popularnej i mniej grzecznej strony. Do sztuki ulicznej znajdującej się na Saskiej Kępie zaliczam zarówno "wandalizujące" graffiti, wlepki czy szablony, jak również detal architektoniczny i instalację (przypadkową i nie). Poprzez zupełnie subiektywny wybór różnych obiektów nie chcę wchodzić w etykę samego graffiti, chcę natomiast ująć Saską Kępę od zupełnie innej strony i zaproponować jej zwiedzanie tym właśnie szlakiem. Przykładem ciekawej platformy dokumentującej sztukę uliczną jest Warszawska Puszka (www.puszka.org.pl) na którą możemy się zarejestrować i dodawać zdjęcia poszczególnych obiektów, czy projekt Vlep Kronika (vlepkronika.blogspot.com) będący dokumentacją historii warszawskiej vlepki, realizowany dzięki dofinansowaniu ze środków M.St. Warszawy. Malgorzata Wronkowska Idea Anarchiwum jest bardzo interesująca i mogłaby być rozszerzona na inne miasta i dzielnice. Rozwiązać jednak należałoby wiele kwestii technicznych, prawnych i organizacyjnych, aby taka idea mogła być udziałem wielu ludzi. Wśród kwestii technicznych pojawia sie problem wyboru jednolitej aplikacji dostępowej, bezpieczeństwa i hostowania dużych zbiorów danych. Można oczywiście korzystać z ogólnie dostępnych narzędzi (np. tych oferowanych przez Google), jednak wówczas pojawić się mogą problemy związane ze statusem własności udostępnianych materiałów. Odpowiedzieć należy również na pytanie, czy tego typu narzędzie służyć ma rozrywce czy raczej mieć zastosowania profesjonalne. Większość uczestników warsztatów skłania się ku zastosowaniom bliskim rozrywce, integracji ludzi, aspektom turystycznym etc. Jednak w dniu wczorajszym gościliśmy architekta i naukowca, który mówił o potrzebach profesjonalnych poszukiwań dokumentacji i wiedzy na temat Saskiej Kępy. Można sobie wyobrazić wiele celów profesjonalnych - dziennikarstwo, prace historyczne, tworzenie filmów etc. w których pojawiają się potrzeby dostępu do profesjonalnych źródeł informacji. W takim przypadku w jasny sposób powinny być rozwiązane zagadnienia praw autorskich, zweryfikowana poprawność danych oraz rozwiązane kwestie techniczne - zabezpieczenia danych przed nieuprawnionym dostępem i zniszczeniem. Wymagałoby to pewnych nakładów, co już każe pytać o kwestie finansowania takiego przedsięwzięcia. 1
Andrzej Szewczyk Anarchiwum to patchwork [patrz-work?], którego ściegi mogą przebiegać w poprzek zakorzenionych struktur, ukazywać istniejące powiązania w innym świetle lub łączyć obiekty, przedmioty, postaci na nowo, w sposób nietypowy, choć być może zupełnie prosty. A taki patchwork można oczywiście łatwo przeszyć, przesunąć fastrygi, ułożyć w nowy wzór. To działanie w sieci, które chce się wyrwać z sieci (upraszczającej struktury). Idea anarchiwum wydaje mi się atrakcyjna szczególnie ze względu łączenie różnych środków przekazu tekstu, obrazu, filmu, dźwięku. To umożliwia obserwowanie historii na różnych poziomach, budowanie własnej narracji, zachęca do nowych działań (różnego typu: artystycznych, dokumentacyjnych, itp.). Ale za anarchiwistyczną ideą czai się ogromny worek, nieopanowany żywioł informacji, strumień danych, których przeszukiwanie (mimo wielu sprawnych narzędzi) może okazać się trudne albo prowadzić na manowce (bo rodzi pytanie o wartość takiego zbioru skrojonego z spontanicznej, przypadkowej segregacji). To może być atutem, bo wreszcie każda interpretacja staje się równouprawniona, nie spada na margines, może opierać się na spojrzeniu niewprawnym, dyletanckim, więc spontanicznym i dostrzegającym szczegóły umykające innym. Ale może też okazać się wyważaniem otwartych drzwi. Idea zbierania danych w anarchiwum wydaje się inspirująca, zwłaszcza jeśli za działaniami w sieci, wirtualnym poznawaniem dziedzictwa idą działania w realu, zainteresowanie ulicą, dzielnicą, miastem, regionem i ich historią (tą bardziej oficjalną i oficjalną mniej). I taką inspiracją mogą być warsztaty Medialabu. Katarzyna Banul Zwiewne parasolki, kolorowe krowy, zdezelowane trabanty, archaiczne anteny i zardzewiałe rury. To ciekawe, że po wysłuchaniu - skądinąd niezwykle interesującego i trafiającego w mój gust poznawczy - wykładu o modernistycznej architekturze Saskiej Kępy, materiału do pomedialabowego archiwum nie chciałam szukać wśród eleganckich budynków ulic o międzynarodowych nazwach. Miałam wrażenie, że dzisiejszy użytkownik cyfrowego archiwum nie szuka w nim wyłącznie informacji o tym, co najpiękniejsze i najbardziej uznane. Mój/Nasz przewodnik-archiwum po Saskiej Kępie ma ukazać wielopoziomowość doświadczeń - zachwyt na balkonowym życiem Kępiam, natrętne śledzenie saskich zakazów parkowania czy typograficznych śladów po wlepkarzach i graficiarzach. Ja - zagorzała fanka zakurzonych katalogów, kilometrowych regałów bibliotecznych, starych rękopisów, gazet, fotografii i naukowych metod opisu - zostałam ANARCHIWISTKĄ! 1
Archiwum teraźniejszości stworzone poza instytucją, ograniczone jedynie moją fantazją i wymogami narzędzia, okazało się dla mnie sposobem nie tylko na zapamiętanie, ale również na poznanie. Wspólna wyprawa z aparatami po tych kilku ulicach, pokazała bogactwo spojrzeń i interpretacji przestrzeni. To, co ulotne, okazało się równie ważne, jak to, co wieloletnie. Śmieci, tabliczki ostrzegawcze, zdezelowane samochody, modernistyczne budynki są dla nas równie atrakcyjnymi obiektami turystycznego oglądu. Oczywiście można zadać pytanie o wartość takiego archiwum. Czy w Sieci nie krąży wystarczająco dużo zdjęć? Czy tradycyjne archiwa nie są przepełnione cenniejszymi materiałami, których nikt dotąd nie oglądał? Można się też zastanowić, czym są dla nas ludzi XXI wieku nowe technologie? Jako miłośniczce XIX-wiecznych rękopisów, ciężko mi to przyznać, ale te wszystkie facebooki, google, twittery i inne to nasze pergaminy, kartki zalane atramentowymi plamami. Podobnie jak dziś szukamy odzwierciedleni dawnych czasów w manuskryptach, tak za dziesiątki lat - kto wie nasze Anarchiwum okaże się cennym źródłem wiedzy o I nie my pierwsi uwieczniamy obok tego, co bezcenne, to, co codzienne. 2
Ul. Zwycięzców, Radio Maryja pozdrawia Zwycięzców, fot. Daria Kubiak. 3
Ul. Saska 50: Telefonujesz pragnienie rośnie, fot. Daria Kubiak. 4
Ul. Berezyńska, Bo Saska Kępa była kiedyś wyspą, na którą trzeba było się dostać okrętem, fot. Anna Rogozińska. Ul. Lipska, Szablon, fot. Agnieszka Dragon. 5
Ul. Walecznych 3, Dziura w ekranie dźwiękowym to my decydujemy, gdzie chodzimy, nie narzucona nam architektura, fot. Daria Kubiak. 6
Ul. Łotewska, Bo lokatorzy pewnie starzeją się, jak i ta tabliczka, fot. Anna Rogozińska 7