Seria wydawnicza Instytutu Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Redaktorzy naukowi serii: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska prof. dr hab. Elżbieta Hornowska Recenzja: prof. dr hab. Barbara Bokus Redaktor prowadząca: Anna Raciborska Redakcja i korekta: Anna Kaniewska Projekt okładki: Marta Kurczewska ISBN 978-83-7383-722-5 Copyright 2014 by Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. Publikacja dofinansowana ze środków projektu Adaptacja narzędzi do diagnozy jakości otoczenia fizycznego i społecznego dzieci w wieku od 6. do 36. miesiąca życia Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego (NN 106 0588 37); kierownik grantu E. Hornowska Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa tel./fax 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63 dział handlowy: jak wyżej w. 105, 108 e-mail: info@scholar.com.pl www.scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Stanisław Beczek) Druk i oprawa: BookPress.eu, Olsztyn
Spis treści Wprowadzenie.................................. 9 Część I. Metody stosowane w badaniach małych dzieci Rozdział 1 Badania psychologiczne z udziałem dzieci................ 15 Wprowadzenie................................... 15 Podejście parcjalne vs holistyczne......................... 18 Podejście statyczne vs podejście dynamiczne.................. 19 Diagnoza negatywna vs diagnoza pozytywna.................. 19 Rodzaje badań z udziałem dzieci......................... 20 Rola dziecka w badaniu psychologicznym.................... 28 Specyfika relacji: badacz psycholog dziecko jako osoba badana....... 28 Udział psychologa specjalisty a udział innych osób w procesie badawczym... 31 Podsumowanie................................... 34 Rozdział 2 Metody badania psychologicznego stosowane w ocenie rozwoju małego dziecka................................ 35 Wprowadzenie................................... 35 Początki badań nad rozwojem małych dzieci (szkic historyczny)......... 36 Typy metod stosowane współcześnie w badaniach małych dzieci........ 40 Rozmowa psychologiczna/wywiad........................ 40 Obserwacyjne metody badania dziecka...................... 41 Metody eksperymentalne............................. 44 Testowanie (testy inteligencji i zdolności, skale rozwojowe, kwestionariusze).. 45 Zalety i ograniczenia metod badawczych stosowanych w badaniach małych dzieci............................ 50 Praktyka stosowania metod testowych w badaniach małych dzieci w Polsce... 52 W stronę zintegrowanego (wieloaspektowego) podejścia do badań diagnostycznych metoda triangulacji.............. 54 Triangulacja jako strategia metodologiczna................... 55 Triangulacja w badaniach własnych....................... 57 Podsumowanie................................... 60 5
Rozdział 3 Standardy etyczne w badaniach z udziałem dzieci jako osób uczestniczących w badaniach naukowych................. 61 Wprowadzenie................................... 61 Badania z udziałem dzieci nowa perspektywa?................ 61 Standardy etyczne w badaniach z udziałem dzieci................ 64 Stosunek korzyści do ryzyka........................... 65 Przygotowanie informacji dla dzieci biorących udział w badaniu......... 66 Uzyskanie zgody dziecka na udział w badaniu (tzw. zgoda świadoma, oparta na wiedzy; informed consent)...................... 67 Przygotowanie informacji dla osoby wyrażającej zgodę na udział dziecka w badaniu................................... 67 Uzyskanie zgody opartej na wiedzy od rodziców lub prawnych opiekunów dziecka....................... 68 Cofnięcie zgody przez dziecko i/lub rodziców dziecka............. 69 Kwestia poufności i anonimowości....................... 70 Podsumowanie.................................. 71 Część II. Rola środowiska w procesie rozwoju Rozdział 4 Kiedy środowisko wspiera rozwój dziecka?............... 75 Wprowadzenie.................................. 75 Teoria ofert Jamesa Gibsona........................... 75 Czy badania empiryczne potwierdzają koncepcję ofert?............ 80 Czy oferty wspierają rozwój?.......................... 81 Nabywanie kompetencji w korzystaniu z ofert środowiska jako wyznacznik rozwoju małego dziecka.......................... 84 Podsumowanie.................................. 86 Część III. Rola środowiska w procesie rozwoju: wyniki badań polskich Rozdział 5 Rola środowiska w procesie rozwoju: program badań......... 89 Wprowadzenie.................................. 89 Założenia teoretyczne badań........................... 90 Problemy badawcze............................... 92 Narzędzia badawcze............................... 92 Kwestionariusz AHEMD/PL (Affordances in the Home Environment and Motor Development in Children w polskiej adaptacji)................. 93 Inwentarz IT-HOME (Infant/Toddler Home Observation for Measurement of the Environment)................................. 99 Badana grupa.................................. 107 Podsumowanie.................................. 110 6
Rozdział 6 Organizacja fizycznego i społecznego środowiska uczenia się dziecka: układ ryzyka rozwojowego i układ pomyślnego rozwoju. 111 Wprowadzenie.................................. 111 Związki pomiędzy wymiarami kwestionariusza AHEMD/PL.......... 111 Związki między skalami inwentarza IT-HOME/PL............... 114 Związki między wymiarami kwestionariusza AHEMD/PL i inwentarza IT-HOME/PL......................... 116 Typy środowiska rodzinnego.......................... 116 Podsumowanie.................................. 133 Część IV. Rekomendacje dla psychologów, pedagogów, lekarzy, nauczycieli i rodziców Rozdział 7 Rekomendacje i wskazówki......................... 137 Wprowadzenie.................................. 137 Konsekwencje przyjęcia koncepcji ofert: nowe pytania, nowe problemy.... 138 Przyjęte założenia a adresaci rekomendacji................... 139 Najważniejsze rekomendacje.......................... 141 Wskazówki i rekomendacje dla praktyki.................... 141 Wskazówki i rekomendacje dla przyszłych badań............... 144 Podsumowanie.................................. 145 Zakończenie.................................. 146 Literatura................................... 149 Dodatek A Podstawowe informacje o rozwoju dziecka we wczesnym dzieciństwie.......................... 164 Dodatek B Opis narzędzi stosowanych w badaniach małych dzieci na świecie 191 Dodatek C Polecana literatura............................. 199