Tomasz Ładoń Polityczne podłoże zmian ustrojowych w Rzymie pod koniec lat siedemdziesiątych I wieku p.n.e. Studia Prawnoustrojowe nr 12,

Tomasz Ładoń Polityczne podłoże zmian ustrojowych w Rzymie pod koniec lat siedemdziesiątych I wieku p.n.e. Studia Prawnoustrojowe nr 12, 119-131 2010

UWM S tu d ia P raw n o u stro jo w e 12 2010 Tomasz Ładoń A k ad em ia im. J a n a D ługosza w C zęstochow ie Polityczne podłoże zmian ustrojowych w Rzymie pod koniec lat siedemdziesiątych I wieku p.n.e. W w y n ik u refo rm politycznych i ustro jo w y ch przep ro w ad zo n y ch w R e p u blice R zym skiej w o k resie d y k ta tu ry L u cju sza K o rn eliu sza S u lli (la ta 8 2-7 9 p.n.e.) s te r rządów w p a ń stw ie p rzeszedł w ręce olig arch ii se n a to rsk ie j1. W 78 p.n.e. próbę o b alen ia w prow adzonego p o rz ą d k u podjął dotychczasow y zw olennik d y k ta to ra M a re k E m iliu sz L ep id u s. P o w stanie, k tó re w yw ołał, zakończyło się je d n a k k lę sk ą 2. W k onsekw encji opozycja a n ty s u lla ń s k a zos ta ła ro zbita, rz ą d y o p ty m ató w u g ru n to w a n e, a szan se n a zm ian ę u stro ju w najbliższej przyszłości unicestw ione. O sta tn im p u n k te m oporu p o p u laró w b y ła H isz p a n ia. W okół m a ria ń s k ie go n a m ie s tn ik a ta m te jsz y c h prow incji, K w in tu sa S e rto riu sz a, sk u p ili się w rogow ie sy ste m u su llań sk ieg o, p o p arły go rów nież m iejscow e p lem io n a3. Jeszcze S u lla próbow ał zlikw idow ać n iebezpieczeństw o i w 80 p.n.e. w ysłał n a Płw. Ib ery jsk i M e te llu sa P iu sa, te n je d n a k nie p o trafił zw yciężyć tru d n eg o 1 O ustawodawstwie Sulli zob.: G. Rotondi, Leges publicae populi romani, Hildesheim 1962, s. 349-364; A. Keaveney, Sulla. The Last Republican, London - Canberra 1982, s. 169-189. O ocenie dyktatury: E. Badian, Lucius Sulla. The Deadly Reformer, Sydney 1969. 2 Na temat buntu patrz: T.R.S. Broughton, The Magistrates of the Roman Republic, t. II, New York 1952, s. 85, 89 (informacje źródłowe). N. Criniti, M. Aimilius Q.F.M.N. Lepidus ut ignis in stipula", ser. Memorie dell Istituto Lombardo - Accademia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere - Scienze morali e storiche, t. 30, Milano 1969, s. 319-460; L. Hayne, M. Lepidus (cos. 78): A Re - Appraisal, Historia 21 (1972), s. 661-668; L. Labruna, Il console sovversivo". Marco Emilio Lepido e la sua rivolta, Napoli 1976; N. Rogosz, Kwestia restytucji znaczenia trybunatu ludowego w programie politycznym Marka Emiliusza Lepidusa (78-77 r. p.n.e.), [w:] Studia z dziejów starożytnego Rzymu, red. A. Kunisz, Katowice 1988, s. 11-15. 3 Sall., Hist. I 94; Liv., fr. XCI; Flor. II 10; Plut., Sert. 6.8-9; 10.1; 11.1; 12.2; 14; 16.1; 17.7; App., B.C. I 108, 506. P.O. Spann, Quintus Sertorius and the Legacy of Sulla, Fayeteville 1987, s. 62-64; 79-82; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius. A Historical Commentary, Chapell Hill - London 1994, s. 116, 150 i n.; T. Ładoń, The Process of Romanization in the Spanish Provinces at the Time of the Sertorian War, [w:] The Ancient Rome. Politics and Money, ed. W. Kaczanowicz, Katowice 2008, s. 12-17.

120 Tomasz Ładoń i n ieuchw y tn ego p rzeciw n ik a4. Po buncie L e p id u sa do H isz p a n ii uciek li kolejn i w rogow ie sullańczyków, w ty m ta k ż e p o n addw u d ziesto ty sięczn a a rm ia, k tó ra pod w odzą M a rk a P e rp e rn y p rzeszła pod kom en d ę S e rto riu sz a 5. W zrost zag ro żen ia ze stro n y zbuntow anego m a ria ń c z y k a spow odow ał n a ty c h m ia sto w ą k o n tra k c ję w ładz w R zym ie. S e n a to ro w ie p o djęli decyzję 0 ofensyw ie przeciw ko S erto riu szow i, w a h a li się je d n a k, kto pow in ien s p ra w ow ać dow ództw o w w ojnie. O stateczn ie uleg li n acisk o m G n eju sza Pom pejusza, k tó ry z ty tu łe m p ro k o n su la i n a czele sześciu legionów w 77 p.n.e. w yru szy ł z Ita lii, by ro zpraw ić się z m a ria ń sk im b u n to w n ik ie m 6. D w udzie- stodziew ięcioletni zaledw ie P o m p eju sz był ju ż w ów czas w R zym ie p o stacią dobrze z n an ą. Po stro n ie S u lli zdecydow anie opow iedział się jeszcze przed jego ląd o w an iem w Ita lii w 83 p.n.e. i w czasie w ojny dom ow ej m ocno m u się p rzy słu ży ł7. W ierny p o zo stał m u ta k ż e w czasie d y k ta tu ry, pacy fik u jąc antysu lla ń sk ie ośrodki n a Sycylii i w A fryce8. Po śm ierci d y k ta to ra, w ciąż silnie zw iązan y z su llańczykam i, pom ógł stłu m ić p o w stan ie L e p id u sa 9. K om enda h isz p a ń sk a b y ła w ięc kolejnym e ta p e m w błyskotliw ej k a rie rz e wodza. K a m p a n ia n a Płw. Ib ery jsk im od p o czątk u szła je d n a k P om pejuszow i źle10. S e rto riu sz o k azał się w odzem zdolnym, u n ik a ł w iększych sta rć, stoso 4 Claud. Quad. 85 (Peter); Sall., Hist. I 110-I, 121M; Plut., Sert. 12.4-13, 6; App., B.C. 1 108; Ib. 101; Flor. II 10.6; Eutrop. VI 1.2; Oros. V 23.3-5. Szerzej: G. Stahl, De bello Sertoriano, Erlangae 1907, s. 46-50; A. Schulten, Sertorius, Leipzig 1926, s. 63-73; J. Van Ooteghem, Les Caecilii Metelli de la république, Bruxelles 1967, s. 190-191; F. Garcia Mora, Un episodio de la Hispania republicana: la guerra de Sertorio, Granada 1991, s. 73-130. 5 Plut., Sert. 15.1; App., B.C. I 107-108; Iul. Exuper. 7; Oros. V 23.12; V 24.16. P.R. von Bieńkowski, Kritische Studien über Chronologie und Geschichte des sertorianischen Krieges, Wiener Studien 13 (1891), s. 158; P.O. Spann, M. Perperna and Pompey s Spanish Expedition, Hispania Antiqua 7 (1977), s. 47-62; A.B. Короленков, Квинт Cеpmopuù. Политическая биография, Санкт-Петербург 2003, s. 149-153. 6 Liv., per. XCI; Plut., Pomp. 17.1-4 ; App., B.C. I 108, 508. Por. Cic., de imp. Cn. Pomp. 30; 62; Vell. II 29.5; II 30.2; Val. Max. VIII 15.8; Plin., N.H. VII 96; Plut., Sert. 18.1-2; App., Ib. 101.440; Flor. II 10.5; Iul. Exuper. 8; Eutrop. VI 1.3; Auct., Vir. Ill. 77.4; Oros. V 23.8-9. Zob. także: J. Van Ooteghem, Pompée le Grand, bâtisseur d Empire, Louvain-Namur-Paris 1954, s. 102 nn.; R. Seager, Pompey. A Political Biography, Berkeley - Los Angeles 1979, s. 17; P. Greenhalgh, Pompey. The Roman Alexander, London 1980, s. 38; P. Southern, Pompejusz Wielki, Warszawa 2004, s. 54. O liczebności jego wojsk: P. Brunt, Italian Manpower, Oxford 1971, s. 471; C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 127, 160. 7 Plut., Pomp. 6-8; App., B.C. I 80.366-368. Szerzej: C. Lanzani, Mario e Silla, Catania 1915, s. 278-281; R. Seager, op. cit., s. 8-10; P. Southern, op. cit., s. 26-32; K. Christ, Pompeius. Der Feldherr Roms, München 2004, s. 27-31. 8 Cic. Manil. 30-31, 60; Liv., per. LXXXIX; Val. Max. VI 2.8; Plut., Pomp. 11.1-13,5; App., B.C. I 80.368; Eutrop. V 9.1; Oros. V 21.13-14. Szerzej: M. Gelzer, Pompeius, München 1949, s. 40-45; J. Leach, Pompey the Great, London 1978; P. Greenhalgh, op. cit., s. 22-29. 9 Liv., per. XC; Plut., Pomp. 16.2-5, Brut. 4.1-2. J. Van Ooteghem, Pompée..., s. 88-95; H.H. Scullard, From the Gracchi to Nero. A History of Rome from 133 BC to AD 68, London 1976, s. 91; T.P. Hillman, Pompeius Imperium in the War with Lepidus, Klio 80, 1998, s. 91-110. 10 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 94, 99 (źródła); F. Miltner, Cn. Pompeius Magnus (31), RE, Hlb. 42, Stuttgart 1952, szp. 2078-2083; P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 94-97; G. Wylie, The Genius and the Sergeant: Sertorius versus Pompey, Studies in Latin Literature and Roman History 6 (1992), s. 155 i n.

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 121 w ał ta k ty k ę w ojny podjazdow ej, a ta k o w a ł z a o p a trz en ie p rzeciw n ik a. S y tu ację P o m p eju sza p o g arszał fa k t, że w iększość plem io n h isz p a ń sk ic h ciągle p o p ie ra ła m a ria ń sk ie g o b u n to w n ik a. P ró b u jąc je pozyskać, m łody wódz m u sia ł o d stąp ić od trad y cy jn ej d la R zy m ian ek sp lo atacji ludów prow incji i nie p rzerzu cać kosztów w ojny n a m iejscow ych. W szystko to pow odow ało zw iększenie w łasn y ch w ydatków, w ięc P om pejusz szybko p o p ad ł w kłopoty fin a n sowe. Pom ocy szu k a ł u senato ró w w R zym ie, ci je d n a k z n ią zw lekali, choć jednocześn ie w sp arcie słali d ru g ie m u su lla ń sk ie m u w odzow i w H iszp an ii - M etellusow i P iu so w i11. R ozgoryczony P om pejusz zagroził w końcu, że jeśli n ie o trzy m a pomocy, p rzen iesie w ojnę do Ita lii. S e n a t o stateczn ie się ugiął, w sp arcie posłał, je d n a k sto su n k i m iędzy m łodym w odzem a su llańczykam i w y raźn ie oziębły. P ogorszenie sto su n k ó w P o m p eju sza z o p ty m a ta m i z czasu w ojny serto- ria ń sk ie j doprow adziło do zb liżen ia w odza z p o p u laram i. E fe k te m tego poroz u m ien ia był sław n y k o n su la t P o m p eju sza i K ra s s u s a w 70 p.n.e. i reform y u strojow e, k tó re zakończyły dom inację sullańczyków w R epublice i pozw oliły odrodzić się ro zb item u w czasie d y k ta tu ry su llań sk iej obozowi popularów. O ile je d n a k dzieje w spom nianego k o n s u la tu są dość dobrze o p isan e w źró d ła c h 12, to geneza om aw ianego so ju szu u c h w y tn a je s t w n ich zn acznie s ła biej. W ynika to m.in. z tego, że p e rtra k ta c je m iędzy P o m p eju szem a lid eram i p o p u laró w były prow adzone n a drodze nieoficjalnej, a ich szczegóły nie były zn ane szerszem u g rem iu m. W obec tego w iedza o n ich b y ła ta k ż e w n iew ielk im sto p n iu d o stę p n a h isto ry k o m anty c z n y m 13. K iedy dokład n ie i w ja k ic h okolicznościach do owego zbliżen ia doszło, nie sposób u sta lić, bow iem w źró d łach nie zachow ały się n a te n te m a t żadne inform acje. M ało praw dopodobne je d n a k, b y pow ażne próby n a w ią z a n ia k o n ta k tó w m iały m iejsce p rzed śm ie rc ią S e rto riu sz a. Ten m a ria ń s k i wódz stw o rzy ł bow iem w H isz p a n ii a n ty s u lla ń s k i ośrodek w ładzy, pow ołał n a w e t sw o isty s e n a t n a em igracji, w k tó ry m zasied li m.in. sen ato ro w ie - u ciek in ierzy 11 Sail., Hist. II 34M i komentarz do tego fragmentu: C. Sallusti Crispi, Historiarum reliquiae, red. B. Maurenbrecher, Lipsiae 1891, s. 72. Por.: Sail., Hist. II 70; III 46. Plut., Sert. 22. Patrz także: A.M. Ward, Marcus Crassus and the Late Roman Republic, Columbia - London 1977, s. 37-38; T. Ładoń, Senat wobec rewolty sertoriańskiej (78-74 przed Chr.) [w druku]. Por. E.S. Gruen, Pompey, Metellus Pius, and Trials of 70-69 B.C., American Journal of Philology 42 (1971), s. 8. 12 Wskazówki źródłowe zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 126. Patrz także: M. Gelzer, Das erste Consulat des Pompeius und die Übertragung der grossen Imperien, [w:] idem, Kleine Schriften, t. II, Wiesbaden 1963, s. 146-189; D. Stockton, The First Consulship of Pompey, Historia 22 (1973), s. 205-218; A. Trojnar, Konsulat Pompejusza i Krassusa w 70 r. p.n.e., [w:] Rzym antyczny. Polityka i pieniądz, red. A. Kunisz, Katowice 1993, s. 36-53. 13 Informacje o kulisach porozumienia Pompejusza z popularami znaleźć można przede wszystkim w przekazach Salustiusza, Plutarcha z Cheronei oraz w niektórych pismach i mowach Cycerona. Uzupełniające znaczenie mają dane zawarte w dziele Appiana z Aleksandrii.

122 Tomasz Ładoń z I ta lii14. P o p u larzy w R zym ie z d ziałaln o ścią S e rto riu sz a w iązali pew ne n ad zieje n a odbudow ę w łasnej pozycji, co uw idoczniło się np. w tra k c ie b u n tu L e p id u sa 15. U trzy m y w ali z n im ta k ż e k o n ta k t korespondencyjny, choć n ie ste ty nic bliższego i pew nego nie je ste śm y w sta n ie o n im pow iedzieć16. D okąd w ięc żył S e rto riu sz, nie sz u k a li raczej p o ro zu m ien ia z w alczącym z n im P o m p eju szem 17. W ątpliw e rów nież, by P om pejusz zgodził się n a jak iek o lw iek p e r tr a k ta cje z p o p u la ra m i, d o k ąd nie ro z strz y g n ą ł w ojny w H iszp an ii. S e rto riu sz a u w ażał za w roga p a ń stw a, a zw ycięstw o n a d n im tra k to w a ł ja k o obow iązek w zględem R epubliki. To, że popadł w k o n flik t z o p ty m a ta m i, nie m iało n a jego p o staw ę żadnego w pływ u. M ało w iarygodne są ta k ż e p o d ejrzen ia n ie k tó r y c h b a d a c z y, że P o m p e ju s z - r o z g o r y c z o n y o p ie s z a ło ś c ią władz w R zym ie wobec sp e łn ie n ia jego p róśb o w sp arcie - zaczął spiskow ać z Sertoriu sz e m (lub P e rp e rn ą ) i ra z e m z n im planow ać a ta k n a Ita lię 18. S y tu acja w H isz p a n ii d ia m e tra ln ie zm ieniła się, k iedy w 73 p.n.e. Sertoriu sz został zam ordow any w zam a c h u dokonanego p rzez jego najb liższy ch w spółpracow ników 19. P rzez ja k iś czas opór Pom pejuszow i sta w ia ł przyw ódca sp isk u, M arek P e rp e rn a, zo stał je d n a k szybko pokonany, co p rak ty czn ie z a kończyło d z ia ła n ia zbrojne toczone n a Płw. Ib ery jsk im 20. O pór w pojed y n 14 Plut., Sert. 22.3; App., B.C. I 108, 507-508. Por. App., Mith. 68, 286. Zob.: E. Gabba, Senati in esilio, Bullettino dell Istituto di Diritto Romano 32 (1960), s. 221-232; G. Gaggero, Sertorio e gli Iberi, [w:] Contributi di Storia Antica in onore di A. Garzetti, Genova 1976, s. 144; P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 86-89; D. Placido Suarez, Sertorio, Studia Historica, Historia Antiqua 7 (1989), s. 101. 15 Por. Sall., Hist. I 55.19; I 77.6-8; I 77.22. P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 76; T. Ładoń, M. Emilusz Lepidus wobec rewolty sertoriańskiej (78-77 przed Chr), [w:] Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 647-654. 16 Plut., Sert. 27.2; App., B.C. I 115, 536-537. Patrz także: L. Hayne, op. cit., s. 666-667; B.R. Katz, Sertoriu s Overlooked Correspondent?, Rheinisches Museum 126 (1983), s. 359-362; T.P. Hillman, Pompeius and the Senat 77-71, Hermes 118 (1990), s. 450-451. 17 Z drugiej strony w 74 p.n.e. przewaga sullańczyków w Hiszpanii była już znacząca, zaś Sertoriusz po przegranych kilku bitwach był w głębokiej defensywie. Niewykluczone zatem, że już wówczas popularzy w Rzymie mogli rozglądać się za nowym sojusznikiem. 18 Z. Zmigryder-Konopka, Sertorius a Pompeius na tle paktów z Mithradatesem, Przegląd Klasyczny 4 (1938), s. 400-401, 408. 19 T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 118; t. III, s. 193. W starszej literaturze śmierć Sertoriusza datowana jest na rok 72 p.n.e. Przekonujące argumenty na rzecz przesunięcia tego wydarzenia o rok wstecz zgłosił W.H. Bennett, The Death of Sertorius and the Coin, Historia 10 (1961), s. 459 i n. - w większości opracowań zostało to zaakceptowane. Zob.: P.O. Spann, Quintus Sertorius..., s. 119; C.F. Konrad, New Chronology of the Sertorian War, Athaeneum 83 (1995), s. 160-162, 187. Por. B. Scardigli, Sertorio. Problemi cronologici, Athaeneum 49 (1971), s. 259-270. Szerzej na temat spisku: P. Martino, La morte di Sertorio. Orosio e la tradizione Liviana, Quaderini di Storia 16 (1990), s. 77-101; T. Ładoń, Uwagi o Marku Perpernie, przywódcy spisku na życie Sertoriusza, [w:] Zamach stanu w dawnych społecznościach, red. A. Sołtysik, Warszawa 2004, s. 69-76. 20 Nie wiadomo, jak długo trwał opór Perperny. Autorzy źródeł relacjonują to bardzo ogólnikowo, zob. Plut., Sert. 27.2; Pomp. 20.3-5; App., B.C. I 115, 534. P.O. Spann (Quintus Sertorius..., s. 135), a za nim C.F. Konrad (Plutarch s Sertorius..., s. 217) przypuszczają, że nie trwał dłużej niż

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 123 czych m ia sta c h h isz p a ń sk ic h, k tó re nie chciały się podporządkow ać zw ycięzcy, szybko i bezw zględnie zlikw idow ano. Po w ojnie w H isz p a n ii P om pejusz nie sz u k a ł re w a n ż u n a sw oich przeciw n ik ach. N a śm ierć sk a z a n y został jed y n ie P e rp e rn a i jego n ajb liżsi w sp ó łp racownicy, a w ięc ci, k tó rz y zaw iązali sp isek n a życie S e rto riu sz a 21. W obec żołnierzy rzy m sk ich w alczących w cześniej u boku m a ria ń sk ie g o p ro k o n su la P om pejusz zachow ał się w sp aniało m y śln ie i ich u łask aw ił. G est to znaczący, zw łaszcza że m łody wódz w p rzeszłości nie stro n ił p rz e d o k ru cieństw em wobec m ariań czy k ó w 22. Za w yciągnięcie rę k i do p o p u laró w m o żn a u z n ać rów nież zachow anie m łodego w odza bezpośred n io po klęsce P erperny. P lu ta rc h podaje, że o d n aleziono w ów czas korespondencję, k tó rą S e rto riu sz p ro w ad ził ze znaczącym i rzym sk im i p o lity k am i w stolicy. H isto ry cy an ty czn i in fo rm u ją, że Pom pejusz k a z a ł sp alić listy, n a w e t ich n ie p rzegląd ając, a ich zd an iem uczynił to, gdyż k iero w ał się dobrem p a ń s tw a i n ie chciał pow odow ać kolejnych konfliktów 23. Ta szczy tn a n iew ątp liw ie p o sta w a nie m a je d n a k nic w spólnego z p ra g m a ty zm em politycznym. J e ś li n a w e t P o m p eju sz rzeczyw iście k a z a ł sp alić p rz e chw ycone d o k u m en ty (a zdrow y ro z są d e k k aże w to w ątp ić)24, to p o stą p ił ta k tylko dlatego, że w iedział, co zaw ierają. Bez w iększych w ątpliw ości m ożna chyba zidentyfikow ać k o resp o n d en tó w S e rto riu sz a - byli to, n a w e t je śli nie w yłącznie popularzy, to p rzynajm n iej osoby z n im i sy m p aty zu jące. U jaw n ien ie ich n a z w isk byłoby d la n ic h k o m p ro m itu jące. O p isan e postęp o w an ie P o m p eju sza n ależy w ięc p o strzegać zarów no ja k o g e st w k ie ru n k u p o p u la rów, ale ta k ż e ja k o kolejny dowód odejścia od obozu o p ty m ató w 25. kilka miesięcy, ich zdaniem więc klęska Perperny nastąpiła najpóźniej w pierwszej połowie 72 p.n.e. Por. jednak rozważania W.H. Bennetta (op. cit., s. 466), który przedłuża walkę Perperny z Pompejuszem do półtora roku. W literaturze jest to jednak pogląd odosobniony. 21 Plut., Sert. 27. Jednak to nie udział w zamachu na życie Sertoriusza był przyczyną kary śmierci, lecz uprzednie proskrybowanie ich przez władze sullańskie. Zob. C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 183. 22 Zob. np. App., B.C. I 96, 449. 23 Plut., Sert. 27.3; Pomp. 20. Por. App., B.C. I 115, 536-537; M. Cary, H.H. Scullard, Dzieje Rzymu, t. I, Warszawa 1992, s. 470; P. Greenhalgh, op. cit., s. 56-57. Palenie korespondencji wroga bez zapoznawania się z jej treścią było jednym z ulubionych toposów antycznych historyków. Zob. C.F. Konrad, Plutarch s Sertorius..., s. 218. 24 Na pewno, przynajmniej do czasu powrotu Pompejusza z Hiszpanii, wątpiono o tym także w Rzymie. Zob. P. Southern, Pompejusz..., s. 62; por. T.P. Hillman, Pompeius..., s. 450-451. 25 Mimo niewątpliwych, w moim przekonaniu, kontaktów Pompejusza z popularami (nawiązanych w drugiej połowie lat siedemdziesiątych) wypada podkreślić, że w życiu publicznym nie były one eksponowane. Nie rozpisywali się więc o nich również autorzy antyczni. Nie znaczy to jednak - moim zdaniem - że związki takie nie istniały i że do momentu powrotu do Italii Pompejusz był lojalnym wykonawcą polityki senatu. Trudno byłoby bowiem wytłumaczyć niemal natychmiastowe zbliżenie między Pompejuszem a popularami, do którego doszło w 71 p.n.e. W sprawie owego sojuszu musiały się toczyć negocjacje sięgające prawdopodobnie co najmniej dwóch lat wstecz. Można więc przypuszczać, że w opinii wielu senatorów lojalność Pompejusza w momencie jego powrotu do Italii stała pod znakiem zapytania. Zob.: J. van Ooteghem, Pompee..., s. 138-139; A.N. Sherwin-White, Violence in Roman Politics, JRS 46 (1956), s. 7.

124 Tomasz Ładoń P raw dopodobnie m niej więcej w ty m czasie doszło do pierw szego zbliżen ie m iędzy P o m p eju szem a p o p u laram i. N ie w iadom o, kto był jego in ic ja to rem, a n i k iedy d o k ład n ie n a stą p iło. M ożem y jed y n ie podejrzew ać, że p o p u la rzy w stolicy przy g ląd ali się konfliktow i P o m p eju sza z o lig arch ią se n a to rsk ą, a w krótce dow iedzieli się ta k ż e o śm ierci S e rto riu sz a i P erp ern y. W tej sy tu acji niew ykluczone, że to w łaśn ie oni n a w ią z a li k o n ta k t z a g e n ta m i m łodego w odza w stolicy, d o strzegając sz a n sę n a zaw arcie z n im so ju szu i w ykorz y sta n ie go do odbudow y pozycji w p ań stw ie. H ip o te z a ta dobrze k o re lu je z p ierw szy m i w z m ia n k a m i źródłow ym i w sk azującym i n a zbliżenie się P o m p eju sza z p o p u laram i. N a w ią z u ją one do w y d arzeń z ro k u 73 p.n.e. Z p rz e k a z u S a lu stiu sz a w y n ik a, że Pom pejusz u w a ż a n y był w ty m obozie za sp rzy m ierzeń ca. W m ow ie w ygłoszonej n a zgro m ad zen iu try b u n ludow y tego ro k u, G ajusz L icyniusz M acer m iał pow iedzieć: N eq u e eos p u d et, vindices u ti se fe r u n t libertatis, tot viros sine uno a u t rem ittere in iu ria m non audere, a u t iu s non posse defendere. M ih i q u id em sa tis sp ecta tu m est P o m peium, ta n ta e gloriae adulescentem, m alle p rin cip em volen tib u s vobis esse q u a m illis d o m in a tio n is socium, auctorem que in p rim is fore trib u n icia e p o te sta tis26. W idać zatem, że P o m p eju sz p o strzeg an y był przez lid e ra p o p u laró w za zw o len n ik a idei p rzy w ró cen ia try b u n o m ludow ym p ełn i w ładzy o d ebranej im przez S ullę, czyli opow iadał się za głów nym p o stu la te m p o p u laró w w la ta c h siedem d ziesiąty ch. Św iadczy to w m oim p rz e k o n a n iu o tym, że k o n ta k ty m iędzy obydw om a p o lity k am i były ju ż w m om encie w y g łaszan ia m ow y p rzez M acera zaaw a n so w an e 27. Z u w ag i n a odległość m łodego w odza od stolicy i zw iązan y z ty m w olny p rzep ły w inform acji m ożna podejrzew ać, że trw a ły ta k ż e od pew nego czasu. Z dru g iej stro n y w ątpliw e, by P o m p eju sz ju ż w ów czas z aw arł z p o p u la ra m i w iążący sojusz. B ardziej zdecydow ane d ek laracje m ógł bow iem w ygłaszać dopiero po pow rocie do I ta lii w 71 p.n.e. Z bliżenie p o p u laró w z P o m p eju szem m iało ogrom ne znaczenie d la obydw u stro n. P om pejusz podczas w ojny z S e rto riu sz e m p o p adał w coraz w y raźn iejszy k o n flik t z o p ty m a ta m i i m o żn a się było spodziew ać, że po pow rocie 26 Sail., Hist. III 48.23. Jest to najwcześniejsza wzmianka sugerująca powiązania Pompejusza z obozem popularów. Zob. D. Stockton, op. cit., s. 210; T.P. Hillman, Pompeius..., s. 449. 27 Informacja Salustiusza nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach, niemniej jednak, na podstawie realiów politycznych roku 73 p.n.e., można wnioskować o jej autentyczności. Zob. N. Rogosz, Polityczna rola trybunatu ludowego w Rzymie w latach restauracji sullańskiej, Katowice 1992, s. 63-64. Por. jednak B. Twyman (The Metelli, Pompeius and Prosopography, ANRW, t. I: Von den Anfängen Roms bis zum Ausgang der Republik, Berlin - New York 1972, s. 852), który przekaz Salustiusza uważa za propagandowy ( assertion that Pompeius was an enemy of the Sullan oligarchy is after-the-fact fabrication, serving some later purpose of propaganda ) oraz R. Seager (op. cit., s. 21), który z kolei sądzi, że Macer improwizował i żadnej deklaracji Pompejusza nie było ( Macer was taking Pompeius name in vain, in the hope that he would in consequence feel bound lend his support to the cause, so as not to disappoint the popular expectations that had been aroused in his absence and without his consent ).

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 125 w odza do Ita lii b ę d ą się go s ta ra li izolow ać n a a re n ie politycznej. P om pejusz dotychczas n ie sp raw o w ał żadnego u rz ę d u w p a ń stw ie, nie p o siad ał ta k ż e w stolicy szerszego zaplecza politycznego, w szak jego dotychczasow a k a rie ra b a z o w a ła w y łączn ie n a so ju szu z su lla ń c z y k a m i. R ów nież coraz b liższe i n ie u n ik n io n e zw ycięstw o w w ojnie z S e rto riu sz e m ta k n a p ra w d ę n ie p rzy daw ało Pom pejuszow i w ielkiego sp len d o ru : k o n flik t h isz p a ń sk i tra k to w a ć m o żn a było przecież ja k o w ew nętrzny, a w ięc sukces w n im był m niej ch w a lebny od tych, k tó re były o siągane w w ojnach zew n ętrzn y ch. W d o d a tk u zw ycięstw o n a d S e rto riu sz e m tru d n o było zaliczyć do błysk o tliw y ch. G loria w yw alczona z o sta ła po ciężkich zm aganiach, w to k u k tó ry ch P om pejusz nie ra z został p rzez w roga upokorzony. W szystko to nie u m acn iało pozycji w odza i pod zn ak iem z a p y ta n ia staw iało jego d a lsz ą k a rie rę w p a ń stw ie po pow rocie do stolicy z Płw. Iberyjskiego. T ak a p e rsp e k ty w a stan o w iła d la P o m p eju sza duże niebezpieczeństw o, aby w ięc jej zapobiec, m u sia ł znaleźć sojuszników politycznych. J a k się w ydaje, je d y n ą re a ln ą siłą, d zięki k tó rej P om pejusz m ógł w zm ocnić w ła sn ą pozycję w p a ń stw ie, byli odbudow ujący się stopniow o popularzy. M ożem y się ta k ż e dom yślać, że zw ycięstw o w w ojnie n a Płw. P ire n e jsk im w płynęło n a zm ian ę n astro jó w w śród a ry sto k ra c ji se n a to rsk ie j w zględem P o m p eju sza. K o n su lam i zostali bow iem w y b ran i L ucjusz G elliusz P u b lik o la i G nejusz K o rn eliu sz L e n tu lu s K lo d ianus, n ie tylko p rzychyln i m łodem u wodzowi, ale w ręcz u w a ż a n i za będ ący ch n a jego u słu g a c h 28. P rzeforsow ali oni praw o zatw ierd zające n a d a w a n e p rzez P o m p eju sza obyw atelstw o rz y m sk ie w H is z p a n ii (Lex G ellia C ornelia de c iv ita te )29, a ta k ż e w y stą p ili z w nioskiem, aby sp raw d zić n ad u ży cia W erresa, k tó ry ch te n dopuścił się n a k lie n ta c h P o m p eju sza n a Sycylii30. T akie zachow anie części o p ty m ató w s k ła n ia do podejrzeń, że p rzew ag a p rzeciw ników P o m p eju sza w senacie nie była ju ż ta k d u ż a ja k k ilk a la t w cześniej, k iedy b ezsk u teczn ie dom agał się od s e n a tu w sp a rc ia w w ojnie z S erto riu szem, a p e rsp e k ty w a p o w ro tu m łodego w odza do Ita lii dzieliła sullańczyków i w p ro w ad zała niepew ność w szeregi tego g re m iu m 31. P om pejusz po zakończen iu w ojny w H isz p a n ii n ie spieszył się z p rz y ja z dem do Ita lii. Celowo w strzy m y w ał swój pow rót pod pozorem tłu m ie n ia o sta tn ic h ognisk an ty rzy m sk ieg o oporu i p rz e p ro w a d zan ia zakrojonej n a sze 28 E. Badian, Foreign Clientelae (264-70 B.C.), Oxford 1958, s. 281; J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław - Warszawa - Kraków 1966, s. 108; B. Twyman, op. cit., s. 858 i n. 29 Cic., Balb. 19; 32-33, 38. Szerzej: G. Rotondi, op. cit., s. 367; A. Krawczuk, Virtutis ergo. Nadania obywatelstwa rzymskiego przez wodzów republiki, Kraków 1963, s. 107-124; A.M. Ward, Cicero and Pompey in 75 and 70 B.C., Latomus 29 (1970), s. 66. 30 Cic., Verr., II 2.95. 31 Niewykluczone, że już wówczas można nawet mówić o factio Pompejusza w senacie. Zob.: B. Twyman, op. cit., s. 859.

126 Tomasz Ładoń ro k ą sk a lę akcji kolonizacyjnej. D opiero po m niej więcej ro k u od z a p rz e sta n ia d z ia ła ń zbrojnych i w dużej m ierze n a s k u te k n aw o ły w ań se n a tu, k tó ry oczekiw ał, że zw ycięski wódz w spom oże M a rk a L icy n iu sza K ra s s u s a w tłu m ie n iu p o w sta n ia S p a rta k u s a 32, P o m p eju sz opuścił Płw. Ib ery jsk i i w yruszył n a Płw. A p en iń sk i33. P od R zym em pogrom ca S e rto riu sz a s ta n ą ł praw d o p o dobnie w połow ie ro k u 71 p.n.e.34 P e rsp e k ty w a p o w ro tu P o m p eju sza do Ita lii po zw ycięskiej w ojnie z Serto riu sz e m w yw ołała głębokie p o ru szen ie w życiu politycznym Rzym u. Spow o dow ane ono było niepew nością, co do zach o w an ia się m łodego w odza po p rzybyciu z H iszp an ii. Po m ieście rozniosły się n a w e t pogłoski, że nie ro zw iąże arm ii, lecz pójdzie w ślad y S u lli i zbrojnie n a rz u c i sw oją w ładzę w p a ń stw ie35. N ic w ięc dziw nego, że w rzy m sk ich k rę g a c h politycznych pojaw iły się ten d en cje do głośnego u d z ie la n ia a p ro b a ty P om pejuszow i. P lu ta rc h podk re śla je d n a k, że choć znacząca część now ych zw olenników pogrom cy Sertoriu sz a k iero w ała się szczerym i in ten cjam i, to sp o ra g ru p a p o p a rła go ze s tra c h u 36. M łody wódz, co p ra w d a, próbow ał uciąć w sp o m n ian e spek u lacje d ek laracją, że po pow rocie do R zym u rozp u ści legiony, n ie rozw iało to je d n a k atm o sfery niepew ności. P o m p eju sz p o staw ił bow iem su llańczykom tw a rd e w a ru n k i - d o m ag ał się, by s e n a t p rz y z n a ł m u triu m f za zw ycięstw o w H iszp a n ii i p raw o u b ie g a n ia się o k o n su la t n a 70 r. p.n.e.37 C oraz silniej rozpow szech n ian y był ta k ż e pogląd, że P o m p eju sz bardziej sta je po stro n ie lu d u aniżeli po stro n ie s e n a tu 38. N iepokoiło to zw łaszcza optym atów, k tó rz y zdali sobie sp raw ę z fa k tu, że p rzybył im now y p rzeciw n ik p o siadający arm ię i d u ż ą p o p u larn o ść w śród m ieszkańców R zym u. S e n a t m u sia ł zate m w y p ra cow ać zgodną i sk u te c z n ą politykę w obec am b itn eg o wodza. Po pow rocie P o m p eju sza z Płw. Iberyjskiego do Ita lii m ocno n a to m ia st zaczyna rysow ać się w źró d łach w y ra ź n a w sp ó łp raca pom iędzy P om pejuszem a p o p u la ra m i. N a czele tego stro n n ic tw a s ta ł w ów czas try b u n ludow y M. L olliusz P a lik a n u s 39 i to on był k re a to re m p o ro zum ienia40. M ożem y się 32 Wsparcia tego domagał się sam Krassus. Zob.: Plut., Crass. 11, 2. Szerzej: B.A. Marshall, Crassus Ovation in 71 B. C., Historia 21 (1972), s. 669. 33 Po drodze rozbił niewielkie oddziały niewolników na północy. Na ten temat zob.: Cic., de imp. Cn. Pomp. 30; Plut., Crass. 11.2-5; Pomp. 21.1-2; App., B.C. I 119, 554. 34 Stało się to na pewno przed wyborami konsularnymi, które odbyły się w lipcu 71 p.n.e. Zob. J. Linderski, op. cit., s. 108. 35 Plut., Pomp. 21.3. 36 Ibidem. 37 Ibidem 21.4. N. Rogosz, Trybunat M. Lolliusza Palikanusa (71 r. p.n.e.), [w:] Rzym antyczny. Polityka i pieniądz, red. A. Kunisz, Katowice 1993, s. 22; H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schyłku Republiki, Antiquitas 14 (1988), s. 120-121. 38 Plut., Pomp. 21.5 (przekł. M. Brożek). 39 Szerzej o nim i o jego działalności zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 122; N. Rogosz, Trybunat..., s. 7-35. 40 App., B.C. I 121, 560; Plut. Pomp. 21.4-5. N. Rogosz, Trybunat..., s. 23-24.

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 127 dom yślać, że w z a m ia n za forsow anie p rzez P o m p eju sza idei przyw rócenia try b u n o m ludow ym p ełn i p ra w p o p u larzy zobow iązali się p o p ierać k a n d y d a tu rę w odza n a k o n su la. Pom oc ta p rzejaw iać się m ia ła zapew ne p o p u la ry z a cją im ie n ia P o m p e ju sz a w śró d m ieszk ań có w R zy m u i a g ita c ją n a jego rzecz41. S ojuszu n ie ogłaszano je d n a k publicznie, być m oże w obaw ie p rzed k o n so lid acją optym atów, do k tó rej m ogło dojść n a w ieść o ta k im zb liżeniu 42, a być m oże w celu zw odzenia sullańczyków, k tó rzy n iep ew n i in te n c ji Pom peju s z a w ciąż u stę p stw a m i m ogli próbow ać przeciąg ać go n a sw oją stro n ę. Jeszcze p rz e d w y boram i k o n su la rn y m i do koalicji P o m p eju sza z p o p u la ra m i dołączył M a re k L icyniusz K ra ssu s. N ied aw n y pogrom ca S p a rta k u s a, podobnie ja k Pom pejusz, s ta ł w ów czas pod R zym em n a czele a rm ii i dom agał się k o n s u la tu 43. Z p rzek azó w źródłow ych w y n ik a, że to w łaśn ie K ra ssu s zw rócił się do P o m p eju sza z p ro śb ą o p o p arcie go w s ta ra n ia c h o osiągnięcie tego u rz ę d u 44. T aki zabiegł m oże dziw ić, zw łaszcza że u w a ż a się, iż sto su n k i m iędzy w odzam i były n ie n ajlep sze45. W y raźn a w rogość m iędzy Pom pejuszem i K ra ssu se m potw ierd zo n a je s t je d n a k w źró d łach dopiero w tra k c ie ich pierw szego w spólnego k o n s u la tu 46, m ożliw e zatem, że w o d n iesien iu do czasów w cześniejszych (p rzed 71 p.n.e.) ich relacje były lepsze, niż się dzisiaj p o d ejrzew a47. G eneza sojuszu P om pejusza i K rassu sa nie je s t ja sn a. M ożem y się dom y ślać, że porozum ienie było w ynikiem chłodnych stosunków K rassu sa ze sk rajn y m i opty m atam i48. W konsekw encji pogrom ca S p a rta k u sa obaw iał się, że część senatorów będzie sta ra ła się w yprom ow ać n a konsula nie jego, lecz człowieka bliżej z n im i zw iązanego49, k tó ry stanow iłby przeciw w agę d la Pom pejusza. T a kie ro zw iązanie groziłoby z m ozołem budow anej k a rie rz e politycznej K rassu - sa50, a w dalszej perspektyw ie mogło tak że być niekorzystne dla jego interesów finansow ych, n a d sz a rp n ię ty c h w czasie p o w sta n ia S p a rta k u s a 51. N iepew ny w ięc zdecydow anego poparcia s e n a tu w olał zw iązać się z P om pejuszem. 41 N. Rogosz, Trybunat..., s. 24; zob. także: A.N. Sherwin-White, op. cit., s. 7. 42 N. Rogosz, Trybunat..., s. 26. 43 Obydwaj wojska nie rozpuszczali - Pompejusz po pozorem oczekiwania na powrót Metellusa z Hiszpanii, by razem z nim odbyć triumf za zwycięstwo w wojnie sertoriańskiej, Krassus zaś upierał się, że wojsko rozpuści dopiero wówczas, gdy zrobi to Pompejusz. Zob. App., B.C. I 121, 560-561. 44 Plut., Crass. 12.1; Pomp. 22. 1-2. 45 A. Trojnar, op. cit., s. 39-41. 46 Plut., Crass. 12.2; Pomp. 22.3; Suet., Iul. 19; App., B.C. I 121. 47 B.A. Marshall, Crassus. A Political Biography, Amsterdam 1976, s. 51. 48 T. Łoposzko, Ruchy plebejskie w Rzymie (od Grakchów do Cezara), Lublin 1982, s. 105. 49 Według A.M. Warda (Marcus Crassus..., s. 100) być może chodziło o Metellusa Kretikusa. 50 Niewiele wiadomo o jej szczegółach, faktem jest jednak, że Krassus doszedł do pretury, którą sprawował prawdopodobnie w 73 p.n.e. Zob.: T.R.S. Broughton, op. cit., t. II, s. 580; t. III, Atlanta 1986, s. 120; T. Corey Brennan, The Praetorship in the Roman Republic, t. II, Oxford 2000, s. 432-434. 51 B.A. Marshall, Crassus..., s. 53.

128 Tomasz Ładoń N a te m a t szczegółów p o ro z u m ie n ia obydw u w sp o m n ia n y c h w odzów p rzed w yboram i k o n su la rn y m i n a ro k 70 p.n.e. a u to rz y an ty czn i m ilczą. W iadom o jedynie, że P om pejusz obiecał pogrom cy S p a rta k u s a w sta w ie n n ic tw o u lu d u, m o żn a zate m podejrzew ać, że poparcie jego osoby w w yborach k o n su lto w ał z p o p u la ra m i52. W z a m ia n o trzy m ał zapew ne a p ro b a tę s tro n n i ków K ra s s u s a w sen acie, pom oc fin anso w ą w w yborach, a p o p u larzy z kolei obietnice, że i d ru g i k o n su l poprze w niosek o re sty tu c ji p ra w try b u n ó w lu d o w ych. P raw dopodobnie obydw aj w odzow ie uzgodnili w ów czas ta k ż e d a tę ro z p u szczen ia sw oich w ojsk, co praw dopodobnie m iało m ieć m iejsce po triu m fie P o m p eju sza i ow acji K ra s s u s a 53. N ie w iadom o. ja k dobrze zn ane były w R zym ie zakulisow e zabiegi Pom - p eju sza zm ierzające do p o w ołania koalicji z p o p u la ra m i i K ra ssu se m. P ew ne je s t n a to m ia st, że żąd an ie p rz y z n a n ia m u p ra w a do k a n d y d o w an ia n a k o n su la w yw ołało n a fo ru m s e n a tu spore ożyw ienie. S k ra jn a część optym atów, praw dopodobnie n a czele z fa ctio M etellusów, b y ła zdecydow anie przeciw n a 54. P o d k reślan o p rzede w szystk im fa k t, że byłoby to sp rzeczn e z u sta w o d aw stw em S ulli. S e n a t n ie był ju ż je d n a k m o n o litem - część senato ró w (o ile n a w e t n ie w iększość) p rz e sz ła n a stro n ę P o m p eju sza i K ra ssu sa. P ozostali dostrzegali, ja k re a ln e było n iebezpieczeństw o p rzep ro w ad zen ia zbrojnego zam a c h u p rzez obydw u wodzów, i w końcu, za sp ra w ą p ersw azji K w in tu sa L u ta c ju sz a K a tu lu sa, stanow isk o s e n a tu zostało złagodzone55. W 71 p.n.e. m.in. d zięki p o p arciu popularó w P om pejusz i K ra ssu s zostali k o n su lam i, p rzy czym to te n p ierw szy u zy sk a ł lepszy w y n ik w yborczy56. Jeszcze ja k o k o n su l d esygnow any (a w ięc po w yborach, a p rzed objęciem u rzęd u ) P om pejusz u jaw n ił swój sojusz z p o p u laram i. Z aproszony p rzez tr y b u n a ludow ego P a lik a n u s a n a contio p u blicznie opow iedział się za p rzy w ró ceniem try b u n o m ludow ym p ełn i p ra w o d eb ran y ch im p rzez Sullę. Z a d e k la ro w a ł ta k ż e, że po objęciu u rz ę d u k o n su la p rz e p ro w a d zi u s ta w ę w tej 52 Pośrednio wynika to z przekazu Plutarcha. Por. Plut., Crass. 12; Pomp. 22. 53 Z przekazu Appiana (B.C. I 121) wynika, że armie konsulów były pod bronią w trakcie pełnienia przez nich urzędu. Historyk z Aleksandrii popełnił jednak błąd w chronologii wydarzeń i przesunął fakty z 71 na rok 70 p.n.e. (por. Plut. Pomp. 22 i Crass. 12). Utrzymywanie w aktywności armii przez cały rok 70 jest mało prawdopodobne choćby z uwagi na ogromne koszty. Przypuszcza się wobec tego, że armie zostały rozpuszczone wkrótce po triumfie Pompejusza i Metellusa oraz owacji Krassusa. Patrz B.A. Marshall, Crassus..., s. 49-50; T. Rice Holmes, The Roman Republic and the Founder of the Empire, t. I, Oxford 1923, s. 390-391. Por. D. Stockton, op. cit., s. 206 i n. 54 Plut., Pomp. 21.4-5; App., B.C. I 121, 560-561. Zob. także Sall., Hist. IV 43-47. Na ten temat: T. Rice Holmes, op. cit., s. 162; P.A. Brunt, Social Conflicts in Roman Republic, London 1971, s. 114; B. Twyman, op. cit., s. 862; N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 85-86. 55 Cic., de imp. Cn. Pomp. 21.62. Zob.: R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1960, s. 29; A.N. Sherwin-White, op. cit., s. 5-6. 56 Plut., Crass. 12.1, Pomp. 22.1; J. Linderski, op. cit., s. 110. Inni kandydaci nie są wymienieni w źródłach. Por. R.J. Evans, Candidates and Competition in Consular Elections at Rome between 218 and 49 BC, Acta Classica 34 (1991), s. 120-121.

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 129 sp ra w ie 57. N a ty m sam y m zgro m ad zen iu zapow iedział ta k ż e zn iesien ie m o n opolu sądow ego senatorów, czym p o p u larzy ta k ż e byli bard zo z a in te re so w a ni. P otw ierdziło to a n ty se n a c k i c h a ra k te r so ju szu P o m p eju sza z p o p u laram i, a ta k ż e pokazało, że ich zw iązek je s t silny, sta b iln y i u g ru n to w a n y 58. Z ap rezen to w an y n a contio p ro g ra m polityczny P o m p eju sza zo stał z re alizow any podczas k o n s u la tu w ro k u 70 p.n.e. Był to w ielki sukces p o p u la rów - w szak przyw rócone zostało n ajw ażn iejsze d la n ic h p raw o o d eb ran e im przez S ullę w o k resie d y k tatu ry. U chw alen ie lex P om peia L ic in ia de tribunicia p o testa te w dalszej p ersp ek ty w ie m ogło być ta k ż e k o rzy stn e d la P o m p eju sza. Z yskiw ał n ie tylko poparcie popularów, k tó re pozw alało m u n e u tra liz o w ać d z ia ła n ia e w e n tu a ln y c h wrogów, ale w osobie try b u n ó w zyskiw ał ta k ż e in s tru m e n t praw ny, k tó ry w przyszłości m ógł zapew nić m u o trzy m an ie dow ództw a w k a m p a n ia c h n a w e t w brew w oli opty m ató w 59. S u k cesem p o p u laró w było ta k ż e u chw alenie L ex A u relia iu d icia ria, zak ład ającej dopuszczenie do kom icji sądow ych ekw itów o raz try b u n ó w s k a r bow ych (trib u n i a erarii). U s ta w a p rz e p ro w a d zo n a z o sta ła p rzez p re to ra L. A u re liu sz a K o ttę6 0, k tó ry d ziałał n a polecenie P o m p eju sza61. N iew y k lu czone, że swój u d ział w d o p ro w adzeniu do u c h w a le n ia tego p ra w a m iał tak że K ra ssu s, k tórego zw iązki z ek w ita m i - z racji prow adzonych przez niego in te re só w - były b ard zo b lisk ie6 2. H ip o teza to k u sząca, n ie ste ty w źródłach w żaden sposób nie potw ierdzona. W 70 p.n.e. zajęto się jeszcze in n y m i sp ra w a m i, k tó re stan o w iły sw o isty sp a d e k po w ojnie se rto ria ń sk ie j. P raw dopodobnie w łaśn ie w ów czas tr y b u n ludow y P lau cju sz p rzepro w adził u sta w ę lex P la u tia de re d itu Lepidanoru m 63, n a m ocy k tó rej uchw alono a m n e stię d la byłych zw olenników M ark a E m iliu sz a L ep id u sa, a w ięc rów nież i tych, k tó rzy ra z e m z M ark iem P erp ern ą zasilili szereg i S e rto riu sz a w 77 p.n.e. B ezpieczeństw o zapew niono tak że p ro sk ry b o w an y m w czasie d y k ta tu ry su lla ń sk ie j, a w dalszej kolejności s p a d 57 Cic., Ver. I 15.45; Ps.-Asc. 220 Stangl. Wbrew sugestii Hillmana (Pompeius..., s. 454) ujawnienie sympatii Pompejusza przed wyborami nie musiało wpłynąć na zgromadzenie centurialne ( the domain of the wealthy and powerful, and it is doubtful whether he ever could have become consul without their support ). Wystarczającym czynnikiem nacisku w tym przypadku była bowiem armia. 58 Cic., Verr. I, 15, 45. Szerzej: N. Rogosz, Trybunat..., s. 31 i n. 59 R. Syme, op. cit., s. 29; M. Cary, H.H. Scullard, op. cit., s. 476. Por. B. Twyman, op. cit., s. 822-826. 60 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 127 (źródła); E. Badian, Publicans and Sinners, Ithaca - London 1972, s. 96; T. Łoposzko, Historia społeczna republikańskiego Rzymu, Warszawa 1987, s. 283; N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 109-113. 61 Cic., Phil. 1.8.20; Plut., Pomp. 22.3. N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 109. 62 Korzyści Krassusa ze wspomnianej ustawy są znacznie łatwiej identyfikowalne od tych, które osiągnął z niej Pompejusz. Zob. B.A. Marshall, Crassus..., s. 56. 63 Suet., Iul. 5; Gell. XIII 3.5; Cass. Dio XLIV 47.4. Szerzej: G. Niccolini, I fasti dei tribuni della plebe, Milano 1934, s. 251-253. Datacja tej ustawy nie jest jednak pewna. G. Rotondi (op. cit., s. 366) datuje ją na rok 73 p.n.e.

130 Tomasz Ładoń kobiercom o fiar re ż im u su llań sk ieg o. Do Ita lii m ogli w ięc pow rócić ci, któ rzy do tej pory p o zo staw ali n a w y g n aniu. Z n a m ie n n a je d n a k je s t n a z w a ustaw y : lex P la u tia de re d itu L ep id a n o ru m, a nie - ja k m o żn a by się spodziew ać - lex P la u tia de re d itu S erto ria n o ru m. N ie je s t to n a pew no p rzy p ad ek. W te n sposób p o p u larzy odcięli się od d ziałaln o ści S e rto riu sz a, a m o żn a p o d ejrzew ać, że ja k iś w pływ n a to m iał ta k ż e Pom pejusz. P laucju szow i p rzy p isu je się ta k ż e p rzefo rso w an ie u sta w y tra k tu ją c e j 0 n a d a n iu ziem i w e te ra n o m P o m p e ju sz a, k tó rz y w ra z z n im pow rócili z w ojny w H isz p a n ii (lex P la u tia agraria). Z u w ag i n a bard zo fra g m e n ta ry c z ne inform acje z a w a rte w re lacjach źródłow ych n a te m a t tego p ra w a niew iele m o żn a pow iedzieć64. W re z u lta c ie w śród badaczy istn ie ją k o n tro w ersje dotyczące d atacji owej ustaw y, jej a u to ra oraz tre śc i65. W prow adzenie w życie tego p ra w a je s t je d n a k k o lejn ą p rz e sła n k ą, k tó ra w sk azu je n a w spółpracę P o m p eju sza z p o p u la ra m i w dru g iej połow ie la t sied em d ziesiąty ch. D opełn ien iem pokojow ego zam a c h u s ta n u dokonanego przez P o m p eju sza 1 K ra s s u s a było u su n ięcie z s e n a tu 64 senatorów. D okonali tego cenzorzy w 70 p.n.e., w sp o m in an i ju ż L ucjusz G elliusz P u b lik o la i G nejusz K orneliusz L e n tu lu s K lo d ian u s66. N ie m a w ątpliw ości, że d ziałali z p rzyzw olenia (o ile nie z polecenia) P o m p eju sza, a czy stk a, k tó rej dokonali, m ia ła n a celu zniw e low anie pozycji sullańczyków w senacie67. G eneza zm ian ustro jo w y ch w R zym ie, do k tó ry ch doszło w ro k u 70 p.n.e., w iąże się zate m p rzede w szy stk im ze z m ia n ą o rien tacji politycznej Pom pejusza, k tó ra n a s tą p iła ju ż w tra k c ie w ojny se rto ria ń sk ie j. N apięcie c h a ra k te ry zujące sto su n k i tego w odza z se n a te m w o k resie k o n flik tu w H isz p a n ii spowodow ało, że coraz bard ziej o d d alał się od obozu su llańsk iego. R ealizow ał przy ty m w łasn y p ro g ra m polityczny, k tórego głów nym p u n k te m było zdobycie naczeln ej pozycji w R epublice. D rogą do osiągnięcia tego celu było m.in. zaw iązan ie so ju szu z p o p u la ra m i, a ta k ż e p rz e k o n a n ie do w łasnego p ro g ra m u części u m ia rk o w a n y c h o p ty m ató w n a czele z M ark iem K ra ssu se m. P o zwoliło to im zdobyć w 70 p.n.e. n ajw yższy u rz ą d w p a ń stw ie i przeprow adzić w ażn e refo rm y o balające m onopol w ładzy sullańczyków. 64 W korespondencji Cycerona z Attykiem Arpinata wspomina o tej ustawie jedynie w bardzo ogólnym kontekście: Cic., ad Att. 1.18.6: agraria autem promulgata est a Flavio sane levis eadem fere quae fuit Plotia. 65 G. Niccolini, op.cit., s. 435-436; R.E. Smith, The Lex Plotia Agraria and Pompey s Spanish Veterans, CQ 7 (1957), s. 82-85; P.A. Brunt, The Army and the Land in the Roman Revolution, JRS 52 (1962), s. 79; N. Rogosz, Polityczna rola..., s. 114 i n. 66 T.R.S. Broughton, op. cit., s. 126-127; Cambridge Ancient History, t. IX: The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C., ed. J.A. Crook, A. Lintott, E. Rawson, Cambridge 1994, s. 225 (R. Seager); A.E. Astin, Censorships in the Late Republic, Historia 34 (1985), s. 187. 67 Th. Mommsen, Römische Geschichte, t. III, Berlin 1922, s. 102-103; R. Syme, op. cit., s. 66; B. Twyman, op. cit., s. 861 i n. O powiązaniach cenzorów z Pompejuszem: T.P. Wiseman, The Census in the First Century B.C., JRS 59 (1969), s. 65.

Polityczne podłoże zm ian ustrojowych w Rzymie. 131 Sum m ary T he p a p e r describes th e g enesis of a n alliance b e tw een P om pey an d p o p u la re s in th e second h a lf of th e sev en ties of th e firs t cen tu ry BC. T he firs t contacts b e tw een th e tw o p a rtie s took place a t th e tu r n of 73 a n d 72 BC. P o m p ey a fte r th e d e a th of Q. S e rto riu s, a n d v icto ry over M. P e rp e rn a e n d ed th e w a r on th e Ib e ria n P e n in su la. A t odds w ith th e S e n a te looking for political allies, w ho h elp h im re a c h th e c o n su late w h en he r e tu r n to Italy. O n th e o th e r h a n d p o p u lares in P om pey saw a m a n w ho w ill help th e m to overth ro w th e ir ad v erse su lla n legislation. T he coalition w as re a c h e d a fte r re tu rn in g to R om e by P om pey in 71 BC. B efore th e c o n su la r elections jo in ed h e r C ra ssu s, w ho, a fte r d efe a tin g Sparta c u s, also seek to th e co n su late. S u p p o rt of p o p u la re s allow ed th e tw o chiefs w in th e election. In th e y e a r 70 BC, th e y took th e h ig h e st office in th e co u n try a n d led to ex ten siv e g o v ern m en t refo rm s re fra c tin g s u lla n re s to ra tion.