NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ RUCHOWA Joanna Trochimowicz Definiowanie niepełnosprawności Dwojakiego rodzaju kryteria uznawania kogoś za osobę niepełnosprawną: biologiczne czyli uszkodzenia narządów i ich czynności, powodujące naruszenie lub obniżenie ich sprawności funkcjonowania, a co za tym idzie obniżenie sprawności funkcjonowania całego organizmu, społeczne wskazujące na konsekwencje tego uszkodzenia i obniżenie sprawności w różnych sferach życia (w rodzinie, podczas załatwiania podstawowych spraw życiowych). 1
Niepełnosprawność ruchowa Niepełnosprawność ruchowa jest jedną z 12 różnych typów niepełnosprawności wymienionych w Rozporządzeniu Ministra Gospodarki Pracy i Polityki Społecznej z dn. 15.07.2003. W pojęciu potocznym funkcjonuje przekonanie, że niepełnosprawność zawsze będzie wiązała się z ograniczeniem ruchu. Osoby niepełnosprawne najczęściej kojarzą się z osobami poruszającymi się na wózkach inwalidzkich lub o kulach, jednak grupa osób niepełnosprawnych ruchowo jest o wiele bardziej zróżnicowana. Podstawowe grupy niepełnosprawności ruchowej 2
Różnorodność grupy trzy stopnie niepełnosprawności (lekki, umiarkowany i znaczny) różne orzecznictwo niepełnosprawność sprzężona, rzadko i powszechnie występująca niepełnosprawność wrodzona i nabyta ukryta bądź widoczna od razu Różne oblicza niepełnosprawności wymagają innego wsparcia. Różnorodność potrzeb Osoby niepełnosprawne ruchowo nie są jednorodną grupą. Niepełnosprawność powoduje różne skutki psychologiczne i społeczne w zależności od wieku, fazy życia, wcześniejszego trybu życia. 3
Ważną rolę odgrywa osobista, emocjonalna reakcja samej osoby w momencie pojawienia się tego wydarzenia. W dalszej perspektywie bardzo istotne staje sposób jej poznawczego postrzegania, w którym zawarta jest informacja, czy stało się ono ważnym, np. przełomowym, momentem w życiu tej osoby i czy można uznawać je za punkt zwrotny w jej biografii (Kaczan, 2010). Charakterystyka społeczno-demograficzna Z badania Stan Zdrowia Ludności Polski z 2004 r., w Polsce jest ponad 2 700 000 osób niepełnosprawnych ruchowo. Jest to jedna z głównych przyczyn niepełnosprawności Polsce (46,1%) tuż po chorobach układu oddechowego i krążenia. Współczynnik aktywności zawodowej w tej grupie wynosi: 26,4%. Niższy stopień aktywności zawodowej w konsekwencji prowadzi do wycofywania się z kontaktów z otoczeniem i wykluczenia społecznego. 4
Konsekwencje ograniczania kontaktów społecznych Poziom wykształcenia 5
Stopień niepełnosprawności Zwiększanie dostępności Aby zwiększać dostępność do pełnej oferty edukacyjnej i zawodowej: wsparcie i pomoc psychologiczna, specjalistyczne doradztwo zawodowe, likwidacja barier architektonicznych w dostępie do szkół i uczelni, usługi transportowe, pomoc w organizacji transportu, pomoc asystentów, dostosowanie stanowisk komputerowych (szczególnie do potrzeb osób z niepełnosprawnością kończyn górnych). 6
Rozwijanie umiejętności CHCĘ UMIEM - MOGĘ Konsekwencje niepełnosprawności nabytej Utrata sprawności może zmienić wszystko. Utratę sprawności należy postrzegać jako wydarzenie przełomowe (Łukowski, 2008) 7
Reintegracja własnej tożsamości Przeformułowanie własnego poczucia tożsamości oraz wyznaczenie nowych celów życiowych jest na tyle złożonym procesem, że wymaga odpowiedniego rodzaju wsparcia ze strony otoczenia. Szczególnie ze strony osób znaczących, w tym osób najbliższych z kręgu rodziny czy przyjaciół, a także ze strony specjalistów psychologa, psychiatry, duchownego, rehabilitanta, lekarza, doradcy zawodowego, pracownika socjalnego. 8
Etapy radzenia sobie z utratą sprawności (Wolski, 2008) Bariery 9
Konsekwencje niepełnosprawności wrodzonej Psychospołeczne funkcjonowanie osób niepełnosprawnych od urodzenia wygląda znacząco inaczej niż w przypadku nabycia niepełnosprawności w okresie młodzieńczym lub dorosłym. Osoby niepełnosprawne od urodzenia nie mają szansy na przechodzenie kolejno etapów radzenia sobie ze stratą, gdyż nie doznają straty. Nie znaczy to jednak, że nie dotykają ich kwestie takie jak: negatywizm, skłonność do depresji czy lęku społecznego. W tym wypadku mogą one z efektu porównań społecznych i poczucia inności (Wiszejko-Wierzbicka, 2008), często nieświadomie wzmacnianego przez otoczenie np. poprzez nadmierną pomoc rodziców, nauczycieli, kolegów szkolnych typu wyręczania, ograniczania obowiązków, czy pozbawianie udziału w podejmowaniu decyzji (por. Brzezińska, Kaczan, 2008). 10
Rola wsparcia profesjonalnego Model medyczny Model społeczny Funkcjonalne (interakcyjne) ujęcie niepełnosprawności Celem wsparcia profesjonalnego jest poprawa kondycji psychicznej i pomoc w akceptacji niepełnosprawności polegająca na zmianie światopoglądu i przyjęcia adekwatnych postaw i ról społecznych. Celem pomocy jest wzmacnianie poczucia sprawczości i postaw aktywnych. Wielowymiarowe działanie Emocjonalne Informacyjne Aktywizacyjne (instrumentalne) 11
Kompensacyjne oczekiwania osób niepełnosprawnych Celem pomocy jest wzmacnianie sprawczości, wewnątrz-sterowności i postaw aktywnych w odróżnieniu od stosowania mechanizmów obronnych, co prowadzi do efektywniejszego radzenia sobie z problemem niepełnosprawności na poziomie zarówno emocjonalnym, jak i społecznym. Adresaci: osoby niepełnosprawne, osoby świadczące pomoc nieprofesjonalną. Niezbędne jest również wsparcie psychologiczne. Rozumienie właściwych ról w systemie rodziny z osobą niepełnosprawną ruchową, pojawiających się emocji czy faz radzenia sobie z utratą sprawności, to w pierwszej kolejności zadanie dla psychologa. To, co jest natomiast zadaniem rodziny, to nauka dawania właściwego wsparcia ukierunkowanego na wzmacnianie postawy samodzielnej u osoby niepełnosprawnej. Instytucje Ośrodek Pomocy Społecznej Powiatowy/Wojewódzki Urząd Pracy Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie Powiatowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Narodowy Fundusz Zdrowia Warsztaty Terapii Zajęciowej Zakład Aktywności Zawodowej Zakład Pracy Chronionej 12
Rola emocjonalnego wsparcia nieprofesjonalnego Rola osób wspierających Mechanizmom modelowania w oparciu o dobre praktyki profesjonalistów uruchamiają się również prospołeczne działania lokalne. Niedostosowane do potrzeb wsparcie nieprofesjonlne 13
Organizacje pozarządowe W Polsce istnieje ponad 6800 organizacji pozarządowych, które w swoich celach określają pomoc osobom niepełnosprawnym. Ogólnopolska Federacja Organizacji Osób Niepełnosprawnych Ruchowo Fundacja Aktywnej Rehabilitacji Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji SPiNKa Stowarzyszenie Pomocy Niepełnosprawnym Kierowcom Bibliografia Błaszak, M., Brzezińska, A. I., Przybylski, Ł. (2010). Strategie podwyższania jakości życia osób niepełnosprawnych: perspektywa neurokognitywistyki rozwojowej. Nauka, 1, 115-138. Brzezińska, A. I. (2007). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Brzezińska, A. I., Kaczan, R. (2008). Wychowanie do samodzielności: kluczowy czynnik sukcesu zawodowego osób z ograniczeniem sprawności. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SWPS Academica / EFS (seria Osoby z ograniczeniem sprawności na rynku pracy, tom 3). Wiszejko-Wierzbicka, D., (2008). Od samodzielności do aktywności? Postawy wobec własnej niepełnosprawności a aktywność zawodowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SWPS Academica/EFS (seria Osoby z ograniczeniem sprawności na rynku pracy, tom 6). Wolski, P. (2013). Niepełnosprawność ruchowa Między Diagnozą a działaniem, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich 14