KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEGO ROLNICTWA, A STAN I POTENCJALNE ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARÓW WIEJSKICH prof. dr hab. Wiesław Dembek; dr Hubert Piórkowski Instytut Technologiczno-Przyrodniczy ITP prof. dr hab. Wojciech Ziętara Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej IERiGŻ - PIB III Kongres Nauk Rolniczych Badania naukowe w procesie kształtowania polskiej wizji Wspólnej Polityki Rolnej i Wspólnej Polityki Rybackiej Warszawa 10 września 2015
KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEGO ROLNICTWA, A STAN I POTENCJALNE ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARÓW WIEJSKICH Cel pracy: ustalenie, czy wymogi związane z konkurencyjnością polskiego rolnictwa mogą mieć wpływ na stan i zmiany środowiska przyrodniczego?
KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEGO ROLNICTWA, A STAN I POTENCJALNE ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARÓW WIEJSKICH Hipoteza robocza: wymogi związane z koniecznością wzrostu konkurencyjności polskiego rolnictwa stoją generalnie w konflikcie z ochroną środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich w aspekcie bioróżnorodności i stanowią obecnie główne jego zagrożenie.
KONKURENCYJNOŚĆ POLSKIEGO ROLNICTWA, A STAN I POTENCJALNE ZMIANY ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO OBSZARÓW WIEJSKICH Polska dysponuje znacznym potencjałem powierzchni użytków rolnych, zajmując czwarte miejsce w Unii Europejskiej w przeliczeniu powierzchni UR na jednego mieszkańca. Rolnictwo polskie dysponuje bardzo dużymi zasobami pracy. Produktywność tychże - ziemi i pracyjest w Polsce bardzo niska zdecydowanie odbiega od średniej unijnej.
Rolnictwo polskie, mimo dystansu do rozwiniętych krajów UE, cechuje duża dynamika wzrostu w ostatnich latach. Saldo handlu zagranicznego produktami rolnospożywczymi jest dodatnie od 2003 r. i wykazuje tendencję rosnącą. mln pln 30000,0 25000,0 20000,0 15000,0 10000,0 5000,0 0,0-5000,0 2002 2003 2010 2012 2014 źródło: Polska wieś 2014 Raport o stanie wsi
Pozycję konkurencyjną polskiego rolnictwa osłabia: duży udział małych gospodarstw ( 5 ha UR) % 100 86,9 75 55,3 64,3 68,6 50 25 0 15,5 9,2 26,9 3,7 28,7 20,6 źródło: GUS, Warszawa 2013
Pozycję konkurencyjną polskiego rolnictwa osłabia także: najmniejszy w Unii udział gospodarstw dużych ( 50 ha UR) % 100 75 50 25 0 1,7 29,9 12,2 2,4 28,4 37,4 34,2 15,7 32,8 5,8 źródło: GUS, Warszawa 2013
Minimalne perspektywiczne powierzchnie UR dla polskich gospodarstw, aby mogły one być konkurencyjne (obecna średnia powierzchnia UR gospodarstwa = 10,48 ha). 10,48 ha Gospodarstwa trzodowe 54,2 Gospodarstwa bydlęce 73,4 Gospodarstwa mleczne 48,0 Gospodarstwa warzywnicze 5,9 Gospodarstwa sadownicze 12,9 Pozostałe uprawy polowe 24,7 Uprawy zbożowe 42,5 0 20 40 60 80 ha źródło: IERiGŻ
! Warunkiem wzrostu stopnia konkurencyjności polskiego rolnictwa jest wzrost powierzchni gospodarstw, a także zwiększenie poziomu intensywności produkcji i stopnia specjalizacji. Najbardziej konkurencyjne i najmniej uzależnione od subwencji są polskie gospodarstwa sadownicze i warzywnicze.
Zmiany klimatyczne będą wymagały podjęcia procesów dostosowawczych w rolnictwie w zakresie: racjonalnego gospodarowania wodą, w tym rozszerzenie: uproszczonych metod uprawy roli; systemów nawadniania, szczególnie w uprawach sadowniczych i warzywniczych; gromadzenia wody opadowej; zapewnienia właściwego odczynu gleb; bardziej efektywnej ochrony węgla organicznego w glebach.
Gatunki dziko żyjące, dostosowane ewolucyjnie do krajobrazu kulturowego, to najważniejsze indykatory jakości środowiska na obszarach wiejskich. Farmland Bird Index - wskaźnik liczebności pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego Kategoria zagrożenia gatunku wg IUCN i przykłady E wymarłe lub zanikłe - drop, suseł moręgowany CR skrajnie zagrożone - kraska, niepylak apollo EN silnie zagrożone - batalion VU narażone - wodniczka, niepylak mnemozyna NT bliskie zagrożenia - wilk LC najmniejszej troski DD niedostatecznie rozp. - np. mezofauna glebowa NE nieoszacowane - np. mikrofauna glebowa Stan siedlisk lub gatunków wg UE FV stan właściwy U1 stan niezadowalający U2 stan zły XX stan nierozpoznany
W aspekcie walorów przyrodniczych obszarów wiejskich Polska ma przewagę konkurencyjną nad rozwiniętymi krajami UE. Dla licznych gatunków ptaków związanych z krajobrazem rolniczym Polska jest kluczowym obszarem lęgowym w skali światowej (np. bocian biały, derkacz, wodniczka, dubelt, skowronek)
Znaczna różnorodność biologiczna obszarów wiejskich w Polsce wynika z: reliktowego rozdrobnienia własności ziemi; znaczącego udziału ekstensywnego systemu gospodarowania związanego z nietowarową produkcją rolną; dużej liczby różnorakich użytków oraz upraw o niewielkich areałach mozaiki siedlisk i krajobrazów; licznie zachowanych elementów nieprodukcyjnych krajobrazu wiejskiego (np. zadrzewienia śródpolne, miedze, przydroża, odłogi, mokradła, oczka wodne).
Niepokojące jest wymieranie niektórych gatunków charakterystycznych dla krajobrazu łąk i pastwisk oraz pól. źródło: Ławicki et al. 2011. Vogelwelt
Niepokojący jest też stan siedlisk przyrodniczych występujących w krajobrazie obszarów wiejskich. Łąki konietlicowe, selernicowe, świeże i trzęślicowe Stan właściwy FV [21%] Stan niezadowalający U1 [54%] źródło: ITP Falenty, 2014
Niepokojący jest stan siedlisk przyrodniczych występujących w krajobrazie obszarów wiejskich cd. Siedliska muraw Stan właściwy FV [6%] Stan zły U2 [34%] Stan niezadowalający U1 [60%] źródło: ITP Falenty, 2014
Niepokojący jest stan siedlisk przyrodniczych występujących w krajobrazie obszarów wiejskich cd. Siedliska torfowisk Stan właściwy FV [21%] Stan zły U2 [34%] Stan niezadowalający U1 [45%] źródło: ITP Falenty, 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się: zwiększającą się chemizację produkcji rolnej tys. t 2000 1500 1000 Zużycie nawozów mineralnych lub chemicznych oraz wapniowych w przeliczeniu na czysty składnik 1771,3 1954,4 1883,8 1943,4 500 0 2010 2011 2012 2013 t Sprzedaż środków ochrony roślin 60000 40000 20000 41135 51613 58736 61805 61197 0 2005 2010 2011 2012 2013 źródło: GUS, Warszawa 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się (cd.): zmniejszanie się kośno-pastwiskowego i pastwiskowego użytkowania siedlisk łąkowych. tys. ha 750 Zmiany powierzchni pastwisk stałych 702 685 642 500 250 0 2011 2012 2013 źródło: GUS, Warszawa 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się (cd.): sukcesję wtórną na półnaturalnych łąkach, szuwarach wielkoturzycowych i torfowiskach % monitorowanych działek rolnośrodowiskowych ze zmianami sukcesyjnymi źródło: ITP Falenty, 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się (cd.): zmiany uwilgotnienia trwałych użytków zielonych występujących na siedliskach hydrogenicznych % monitorowanych działek rolnośrodowiskowych z niekorzystnymi zmianami uwilgotnienia źródło: ITP Falenty, 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się (cd.): wkraczanie obcych geograficznie gatunków inwazyjnych źródło: ITP Falenty, 2014
Do czynników zagrażających różnorodności biologicznej i mających potwierdzenie w danych zalicza się (cd.) Liczba monitorowanych działek rolnośrodowiskowych źródło: ITP Falenty, 2014
WNIOSKI 1. Proces intensyfikacji polskiego rolnictwa w jego różnych aspektach jest nieunikniony, jeśli rolnictwo to ma stawać się coraz bardziej konkurencyjne na rynku międzynarodowym. 2. Wymogi związane z konkurencyjnością polskiego rolnictwa mogą stać się źródłem zagrożenia dla środowiska przyrodniczego obszarów wiejskich.
WNIOSKI 3. W związku z powyższym należy realnie liczyć się ze zmianą statusu i wizerunku beneficjenta wspólnej polityki rolnej, którym stawać się będzie w coraz większym stopniu właściciel rosnącego obszarowo i unowocześnianego gospodarstwa. Dla tego typu użytkownika gruntów należy więc przygotowywać zarówno zestawy wymogów środowiskowych, jak i system zachęt finansowych związanych z gospodarowaniem przyjaznym przyrodzie
WNIOSKI 4. W programach rolnośrodowiskowych należy upatrywać przede wszystkim narzędzia przydatnego dla utrzymania ekstensywnego gospodarowania na siedliskach mało produktywnych, lecz cennych przyrodniczo, bez względu na wielkość powierzchni tych siedlisk w gospodarstwie 5. Trzeba brać pod uwagę, że może rosnąć liczba rolników prowadzących intensywną produkcję towarową warzywniczą lub sadowniczą, którzy nie będą zainteresowani dopłatami bezpośrednimi, a tym samym będą zwolnieni ze świadczeń pro-środowiskowych z nimi związanych.
Dziękujemy za uwagę.