PROGRAM WZMACNIANIA WSPÓLNOTY LOKALNEJ na lata 2013-2020

PROJEKT PROGRAM WZMACNIANIA WSPÓLNOTY LOKALNEJ na lata 2013-2020 Program Operacyjny Wzmocnienie terytorialnej wspólnoty sąsiedzkiej w ramach Społecznej Strategii Warszawy Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020 Spis treści WPROWADZENIE... 2 1. DIAGNOZA... 3 2. METODOLOGIA PRAC NAD PROGRAMEM ORAZ PODJĘTE DZIAŁANIA MODELOWE... 13 3. RAMY PRAWNE PROGRAMU I POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI... 16 4.CELE PROGRAMU... 19 OBSZAR I: LOKALNA PRZESTRZEŃ PUBLICZNA... 19 OBSZAR II: LOKALNE AKTYWNOŚCI... 21 OBSZAR III: LOKALNA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA... 23 Zestawienie celów programu operacyjnego... 25 5. DZIAŁANIA W RAMACH PROGRAMU OPERACYJNEGO... 26 6. REALIZATORZY PROGRAMU I ZAŁOŻENIA FINANSOWE... 30 7. PLANOWANE REZULTATY PROGRAMU MONITORING I EWALUACJA 31 1

WPROWADZENIE Problemem Warszawy, podobnie jak wielu innych miast Polski, jest osłabianie lokalnych więzi społecznych oraz negatywne konsekwencje segregacji przestrzennej różnych sfer aktywności mieszkańców (praca, życie prywatne, rodzinne, czas wolny, działania społeczne itp.). Brakuje obecnie zarówno jasnej koncepcji, jak i modelowych działań samorządu miejskiego w zakresie organizowania i wspierania zbiorowości i wspólnot lokalnych. Społeczna Strategia Warszawy Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020 (SSW) wśród deficytów zasobów społecznych w Warszawie wskazuje m.in. osłabienie wartości fundamentalnych ( ), takich jak: zaufanie między ludźmi i instytucjami (umożliwiające partycypację, tworzenie partnerstw, współdziałanie), solidarność (wzajemność i samopomoc, przeciwdziałanie segregacji ); poczucie współodpowiedzialności za wspólne zasoby, dobra publiczne i kontrolę społeczną, a także niedostatek działań mających na celu włączanie mieszkańców w życie miasta (np. wciąż jeszcze niskie uczestnictwo w realizacji inicjatyw społecznych, relatywnie niewielki odsetek wolontariuszy, nikłe zainteresowanie mieszkańców działaniami organizacji pozarządowych). Brakuje sprawnego systemu identyfikacji takich przedsięwzięć i mocnego wsparcia dla inicjatyw nieformalnych 1 ; W odpowiedzi na zdiagnozowane problemy podjęto prace nad Programem Operacyjnym Wzmocnienie terytorialnej wspólnoty sąsiedzkiej zwanym dalej Programem Wzmacniania Wspólnoty Lokalnej, którego podstawowym celem jest wspieranie rozwoju wspólnot lokalnych w Warszawie. Adresatami programu są mieszkańcy m.st. Warszawy, przedstawiciele społeczności lokalnych, lokalny samorząd, organizacje społeczne, osoby prowadzące lokalną aktywność oraz przedsiębiorcy. 1 Społeczna Strategia Warszawy Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020, str. 21-22. 2

1. DIAGNOZA Wspólnota stanowi jedno z podstawowych pojęć w dziedzinie nauk społecznych, zaś jej istnienie, zdaniem socjologów, zapewnia realizację wielu funkcji społecznych miasta. Terminem wspólnota określa się niewielką grupę wewnętrznie zintegrowaną różnymi więzami i funkcjonującą na terytorium, które uważa za własne (w znaczeniu często odbiegającym od rozumienia prawnego) 2. Członkowie wspólnoty są zatem związani z terytorium i w jego obrębie realizują swoje najważniejsze potrzeby. Terytorialność działania stanowi cechę charakterystyczną wielu form organizacji społecznej. Socjologowie wskazują, że to właśnie lokalnie czy terytorialnie przejawiają się działania i oddziaływania wielu rodzajów grup. Wspólnota lokalna kształtuje się przede wszystkim na poziomie sąsiedztwa. Szczególne związki z terytorium mają takie grupy jak: dzieci i młodzież, rodzice z małymi dziećmi, osoby starsze czy niepełnosprawne. Kontrola społeczna, oddziaływania wychowawcze, efektywne gospodarowanie, samorządność czy aktywność społeczna mają miejsce przede wszystkim na poziomie lokalnym. Członków wspólnoty lokalnej łączą wspólne działania, ale zarazem też wzajemne zobowiązania. Warto przyjrzeć się temu, jak mieszkańcy Warszawy definiują lokalność w różnych jej aspektach. Jest to szczególnie istotne w czasach dużej mobilności przestrzennej i częstych zmian miejsca zamieszkania. Źródłem wiedzy na temat rozumienia lokalności mogą być wypowiedzi osób uczestniczących aktywnie w procesach partycypacyjnych oraz zaangażowanych na rzecz swojego otoczenia poprzez m.in. udział w konsultacjach społecznych 3. Lokalność może być ujmowana w następujących wymiarach: 1) przestrzennym, 2) usługowym, 3) sąsiedzkim, 4) symbolicznym, 5) instytucjonalnym. W wymiarze przestrzennym lokalność to najbliższy teren (widoczny z okna lub dostępny w odległości krótkiego spaceru) podwórko, trawnik, skwer, park, a także znajdująca się tam infrastruktura ławka, plac zabaw, śmietnik, parking, sklep, targowisko, warzywniak, kiosk, kawiarnia, przychodnia, szkoła. Charakter lokalny miejsca budowany jest przez małą architekturę, witryny i szyldy sklepowe, a także przestrzenie zielone i rekreacyjne 2 Herbst J., Chęciński J., Społeczne zasoby Warszawy, opracowanie przygotowane na potrzeby tworzenia SSW. 3 Petroff-Skiba A., Komorowska M., Co można powiedzieć o lokalności na podstawie wypowiedzi mieszkańców w konsultacjach społecznych, tekst przygotowany na potrzeby opracowania Programu Operacyjnego. 3

oraz dostępne miejsca spotkań. Ważne dla mieszkańców jest w tym kontekście poczucie bezpieczeństwa oraz kontroli nad sposobami użytkowania przestrzeni wspólnej zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Równie ważne jest poczucie wpływu na sprawy lokalnej przestrzeni i infrastruktury. Lokalność to również dostępność ważnych usług, możliwość zaspokojenia codziennych potrzeb. Bardzo istotną rolę odgrywają tu lokalne targowiska, które pełnią ważne funkcje integracyjne zarówno w relacjach klient / sprzedawca, jak i między klientami 4. Kolejny wymiar lokalności to wymiar sąsiedzki, szczegółowo omówiony dalej. W wymiarze tym można dostrzec potrzebę wsparcia animacji społecznej na poziomie lokalnym. W wymiarze symbolicznym lokalność przejawia się w charakterystycznych przestrzeniach i budynkach, w nadawaniu nazw miejscom oraz zainteresowaniu ich historią. Wreszcie w wymiarze instytucjonalnym można dostrzec potrzebę, aby lokalne instytucje szkoły, domy kultury czy biblioteki otwierały się na działania nieformalnych grup, m.in. sąsiedzkich. Terytorium stanowi zatem ważną płaszczyznę integracji społeczności, ale bywa także płaszczyzną segregacji. W okresie powojennym w Warszawie istniała stosunkowo klarowna koncepcja (doktryna) urbanistyczna. Wyrażała ona przekonanie o potrzebie hierarchicznej gradacji centrów od lokalnych przez dzielnicowe, aż do centrów miejskich. Wyrazem dążenia do wspólnoty był ideał osiedla społecznego 5, jako modelu organizacji życia społecznego i dostarczania usług. Osiedle było zatem podstawą struktury mieszkaniowej, zaś na straży doktryny stało prawo w postaci tzw. Normatywu Urbanistycznego. Z wielu powodów hierarchiczna struktura centrów lokalnych nie realizowała się w praktyce, nastąpiła jednocześnie silna dominacja jednego centrum miejskiego. Inwestycje nie lokowały się w centrach dzielnic, mieszkania budowane były coraz częściej w systemie deweloperskim a nie osiedlowym. W rezultacie pomiędzy połową lat 70. a początkiem lat 80. XX wieku, doszło do faktycznego unieważnienia, a potem oficjalnego wycofania Normatywu. Na jego miejsce nie pojawiły się żadne nowe propozycje, substytuty czy pełniejsze koncepcje. Obecnie w Warszawie mamy do czynienia raczej z segregacją niż integracją społeczności terytorialnych. Efekt rozproszonej, mozaikowej struktury społecznoprzestrzennej został podkreślony w diagnozie Społecznej Strategii Warszawy jako jeden 4 Raport z badania Analiza kondycji targowisk jednodniowych przy ulicach Al. 3 Maja, Garbarskiej i Długiej w Warszawie oraz proponowany plan naprawczy. GfK Polonia sp. z o.o. na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy. 5 O idei osiedla społecznego pisali m.in. St. Ossowski, J. Nowicki i inni. 4

z poważnych problemów miasta 6. Do segregacji tej przyczyniają się m.in. nierównomierności w rozmieszczeniu usług, instytucji wychowawczych, czy placówek opieki. Nierównowaga ta utrudnia funkcjonowanie wspólnot sąsiedzkich i lokalnych społeczności miejskich. Jednocześnie, wraz z rozwojem form społeczeństwa globalnego, znacznie zmienił się charakter potrzeb mieszkańców miast. Coraz częściej żyjemy obecnie w eksterytorialnej sieci powiązań i przepływów 7, rzadziej ograniczamy się do małych ojczyzn. Zmiana ta nie zlikwidowała jednak potrzeby terytorialności, ale uczyniła jej realizację znacznie bardziej złożoną i znacznie ostrzej uświadomiła anachroniczność dawnych sposobów jej realizacji. Poczucie związku z terytorium może objawiać się na wiele sposobów m.in. w postaci tęsknoty za miejscem, zainteresowania jego historią, poczuciem zakorzenienia czy wpływu na jego sprawy. Wyniki Badania jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy 8 przeprowadzonego w roku 2012, dotyczącego potrzeb, postaw i opinii mieszkańców 18 dzielnic Warszawy na temat najistotniejszych problemów dzielnicy, oczekiwań mieszkańców w zakresie inwestycyjnym oraz poziomu identyfikacji z dzielnicą, wskazują, iż większość badanych warszawiaków deklaruje poczucie zakorzenienia w swojej dzielnicy zamieszkania i jednocześnie tęsknotę, gdy nie ma ich długo w tym miejscu (zob. rys. 1). Zainteresowanie historią miejsca wykazuje już jednak niecała połowa badanych, zaś jeszcze mniej osób ma poczucie wpływu na sprawy związane ze swoją dzielnicą. 6 Zob. m.in. seria Społeczny Atlas Warszawy pod red. G. Węcławowicza. 7 Por. m.in. Manuell Castells, Pekka Himanen; Sasskia Sassen. 8 Badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy na próbie 9063 warszawiaków. 5

Rys. 1 Poczucie związku z dzielnicą. Wyniki wyrażone w %. Źródło: Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. Wart odnotowania jest fakt, iż zgodnie z wynikami Badania jakości życia mieszkańców Warszawy zdecydowana większość warszawiaków jest zadowolona z sąsiedztwa, w którym mieszka (zob. rys. nr 2). Rys. 2 Zadowolenie z sąsiedztwa. Wyniki wyrażone w % Źródło: Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. 6

Samo przywiązanie do terytorium nie stanowi jednak wystarczającego warunku istnienia lokalnej wspólnoty. Wśród kluczowych aspektów można tu wymienić z jednej strony zaufanie do innych ludzi, z drugiej zaś zaangażowanie i aktywne działania na rzecz swojego najbliższego otoczenia. Zaufanie w ramach lokalnej wspólnoty zależne jest w dużej mierze od charakteru wzajemnych kontaktów sąsiedzkich, przy czym ważna jest zarówno częstotliwość, jak i forma tych kontaktów. Z badań CBOS prowadzonych w 2012 roku 9 wynika, iż większość Polaków faktycznie zachowuje wobec swoich sąsiadów dystans. Ponad połowa osób (58%) zgodziła się bowiem z twierdzeniem, iż stara się tak postępować, by nikt z sąsiadów nie miał do nich pretensji, jednak trzyma się od nich na odległość (zarówno odpowiedzi zdecydowanie tak, jak i raczej tak). Wydaje się jednocześnie, że Polacy starają się istnieniu owej rezerwy zaprzeczać, bowiem duża liczba respondentów (41%) zapytana wprost, nie zgadza się z opinią, że dystans charakteryzuje ich kontakty z sąsiadami. Jednocześnie zdecydowana większość badanych zadeklarowała, iż nie unika swoich sąsiadów i kontaktów z nimi co stoi w pewnej sprzeczności z odpowiedziami na pierwsze przytoczone powyżej pytanie. Z tych samych badań 10 wynika dalej, iż ponad 80% Polaków ma takich sąsiadów, o których może powiedzieć, że kiedy się spotykamy to powiemy sobie dzień dobry ale nic więcej, w tym prawie jedna trzecia Polaków ma takich sąsiadów większość. Z drugiej strony, ponad 70% Polaków ma takich sąsiadów, o których może powiedzieć, że świadczymy sobie drobne przysługi, zazwyczaj takich sąsiadów jest jednak zaledwie kilku (od 1 do 5). Wyraźnie ograniczony jest również aspekt towarzyski relacji sąsiedzkich. 66% Polaków deklaruje bowiem, że nie posiada takich sąsiadów, u których bywa na imieninach, uroczystościach rodzinnych itp. Przytoczone powyżej dane dotyczą ogółu Polaków, warto jednak przyjrzeć się w szczególności tendencjom istniejącym w dużych miastach. Z badania CBOS wynika 11, iż 90% rezydentów miast powyżej 500 tys. mieszkańców ma sąsiadów, z którymi utrzymuje tylko kontakty konwencjonalne, w tym 40% ma większość takich sąsiadów. W dużych miastach mniej osób utrzymuje również kontakty świadczeniowe (polegające na wzajemnej pomocy i wymianie niewielkich usług) niż w skali ogólnopolskiej. Wśród mieszkańców dużych miast prawie 80% badanych nie ma sąsiadów, z którymi utrzymuje kontakty 9 Kontakty z sąsiadami i inne więzi społeczne, Komunikat z badań CBOS BS/93/2012, Warszawa lipiec 2012. 10 ibidem. 11 ibidem. 7

towarzyskie, ale jednocześnie 95% deklaruje, że nie ma sąsiadów, z którymi miałoby kontakty konfliktowe. W badaniu CBOS z roku 2012 liczby osób nie utrzymujących kontaktów towarzyskich z sąsiadami są wyższe niż w badaniu prowadzonym w 2008 roku 12, i jednocześnie wyższe w porównaniu do badań prowadzonych kilkanaście lat wcześniej. Liczby osób świadczących sobie wzajemnie drobne usługi z sąsiadami są z kolei niższe. Można zaobserwować tu wyraźny trend, w ramach którego zarysowuje się zmiana treści sąsiedztwa w kierunku umacniania się stosunków bardziej powierzchownych kosztem relacji bliższych 13. W badaniu CBOS z 2008 roku ponad 40% respondentów w dużych miastach deklarowało dystans wobec większości sąsiadów, co jest liczbą istotną. Warto w tym kontekście przyjrzeć się kwestii zaufania do osób mieszkających obok nas. Jak wynika z badań społecznych, zaufanie Polaków do sąsiadów kształtuje się na średnio wysokim poziomie. Raport Diagnoza Społeczna 2011 wskazuje, iż ponad połowa (57%) Polaków deklarowała w 2011 roku zaufanie do swoich sąsiadów 14. Biorąc pod uwagę wyniki Badania jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy wydaje się, że w stolicy poziom ten jest jeszcze wyższy: 11% warszawiaków zadeklarowało, że zdecydowanie ma zaufanie do swoich sąsiadów, 58% odpowiedziało, iż raczej ma zaufanie, 23% badanych wybrało odpowiedź: ani nie mam, ani mam zaufanie do sąsiadów, zaś tylko 6% stwierdziło, że raczej nie ma zaufania, a jedynie 1% zdecydowanie nie ma zaufania do swoich sąsiadów. Liczby te wydają się bardzo wysokie w kontekście danych wskazujących na powierzchowny charakter relacji sąsiedzkich, szczególnie w dużych miastach. Należy jednak pamiętać, że są to deklaracje, które warto skonfrontować z rzeczywistymi działaniami. Budowanie zaufania do innych osób zaczyna się zazwyczaj od wzajemnego poznania, a przynajmniej posiadania podstawowych informacji na swój temat. Prawie 80% warszawiaków deklaruje, że zna nazwiska swoich najbliższych sąsiadów 15, zaś 55% osób może w razie wyjazdu zostawić u sąsiadów klucze do swojego domu (zob. rys. 3) co stanowi istotny wskaźnik zaufania. Prawie połowa warszawiaków deklaruje, że w potrzebie mogłaby poprosić sąsiada o pomoc w zaopiekowaniu się domem podczas nieobecności 12 Kontakty sąsiedzkie w miejscu zamieszkania. Komunikat z badań CBOS BS/92/2008, Warszawa czerwiec 2008. 13 ibidem, str. 5. 14 Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Czapiński J., Panek T. (red.), Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego. 15 Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. 8

(podlanie kwiatów, nakarmienie zwierząt itp.), zaś ponad połowa osób mogłoby poprosić sąsiadów o pomoc w zrobieniu zakupów, gdyby byli chorzy 16. Być może na poziomie deklaracji zaufanie do sąsiadów wydaje się rzeczą pożądaną, w badaniu nie pytano natomiast o faktyczne zachowanie w przytoczonych wyżej sytuacjach. Jednak samo poczucie, że w najbliższym otoczeniu jest kilka osób, którym można zostawić klucze do mieszkania, czy poprosić o pomoc w potrzebie, wydaje się stanowić dobry grunt dla rozwijania relacji bliższych niż zdawkowe dzień dobry. Warto też zauważyć, że zakres pomocy sąsiedzkiej nie obejmuje wsparcia finansowego, gdyż tylko 13% warszawiaków deklaruje, że mogłoby w potrzebie poprosić sąsiada o pożyczenie kilku tysięcy złotych, większość zaś, bo ponad 60% badanych, uznaje, że nie ma w sąsiedztwie osób, do których można byłoby zwrócić się z taką prośbą 17. % odpowiedzi tak Na pytanie odpowiadały tylko te osoby, które klucze do swojego domu mogą zostawiać u swoich sąsiadów. Rys. 3 Gotowość zostawienia swoich kluczy u sąsiadów. Źródło: Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. 16 Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. 17 ibidem. 9

Przytoczone wyżej wyniki wydają się zaskakujące, biorąc pod uwagę tendencje wskazujące na spadek zaufania społecznego oraz osłabianie więzi lokalnych w dużych miastach, w porównaniu do miast mniejszych czy terenów wiejskich. Z przytoczonych badań można wysnuć wniosek, iż wzajemne stosunki między sąsiadami w Warszawie charakteryzują się względnym zaufaniem. Należy jednak pamiętać, iż analizowane odpowiedzi odnoszą się do poziomu deklaracji, nie zaś konkretnych zachowań. Odnosząc się dalej do kwestii zaangażowania w działania na rzecz swojej społeczności znów należy zacząć od poziomu bardzo lokalnego. Istotne w nawiązywaniu współpracy z sąsiadami są z pewnością rozmowy o sprawach dotyczących sąsiedztwa i budynku. Z danych Badania jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy wynika, że ponad 70% warszawiaków uważa, iż wśród swoich sąsiadów ma kilka osób, z którymi może takie rozmowy prowadzić (zob. rys. 4). Może to stanowić podstawę dla inicjowania wspólnych aktywności sąsiedzkich oraz działań na rzecz najbliższego otoczenia. % odpowiedzi tak Na pytanie odpowiadały tylko te osoby, które ze swoimi sąsiadami rozmawiają na temat sąsiedztwa, budynku. Rys. 4 Możliwość rozmowy o sprawach sąsiedztwa Źródło: Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. W rzeczywistości jednak wspólne działania podejmowane są bardzo rzadko. Wyobrażenie o skali lokalnego zaangażowania mogą dać odpowiedzi warszawiaków, z których wynika, iż 85% respondentów w ciągu ostatnich dwóch lat poprzedzających badanie ani razu nie wzięło udziału w zebraniu swojej wspólnoty mieszkaniowej lub spółdzielni. Zdecydowana większość osób ani razu nie podjęła działań na rzecz innych mieszkańców 10

(92%), ani nie brała udziału w żadnym proteście dotyczącym kwestii związanej ze sprawami lokalnymi (94%) (zob. rys.5). Rys. 5 Udział w lokalnych działaniach społecznych Źródło: Badanie jakości życia mieszkańców dzielnic Warszawy - badanie prowadzone na zlecenie Urzędu m.st. Warszawy w 2012 r. na próbie 9063 warszawiaków. Dane w skali krajowej wskazują na podobne zjawiska. Z raportu Diagnoza Społeczna 2011 18 wynika, że tylko 15 % badanych Polaków zadeklarowało angażowanie się w ciągu dwóch wcześniejszych lat w działania na rzecz swojej społeczności lokalnej. Liczba ta od roku 2000 systematycznie rosła (w roku 2000 było to 8%), jednak w ostatnich latach nastąpiło zatrzymanie owego wzrostu 19. Autorzy raportu podsumowują: Badanie pokazuje, jak mało Polacy mają doświadczeń społecznych i obywatelskich, które gromadzi się poprzez działania w organizacjach, uczestnictwo w oddolnych inicjatywach społecznych, w zebraniach 18 Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Czapiński J., Panek T. (red.), Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego. 19 ibidem, str. 279. 11

publicznych czy wolontariacie. Skoro Polacy tak słabo się zrzeszają, rzadko sami podejmują działania na rzecz innych ludzi, organizacji i własnych społeczności, niechętnie się zbierają, by coś wspólnie postanowić a potem zrobić, to nie mają okazji, by się nauczyć zorganizowanego działania społecznego i nabyć umiejętności potrzebnych do życia w społeczeństwie obywatelskim. Polacy nie umieją się organizować i skutecznie działać wspólnie, chyba że chodzi o strajk lub protest - przeciw budowie drogi w sąsiedztwie, urządzeniu w ich gminie wysypiska cudzych śmieci czy budowie w ich miejscowości hospicjum. Nie umieją, bo się tego nie nauczyli z ich, ubogiego doświadczenia. Nie umieją, bo nie działają, a nie działają, bo nie umieją jest to błędne koło działań dla społeczności 20. Jak zatem wspierać społeczności lokalne w rozwijaniu działań i współpracy? Eksperci podkreślają, że jest to z konieczności proces długofalowy, zaś wśród jego kluczowych narzędzi wymieniają 21 : - tworzenie partnerstw i nawiązywanie współpracy grup, organizacji oraz instytucji na obszarach lokalnych, - tworzenie centrów edukacji i aktywności lokalnej (domów sąsiedzkich), - wspieranie animatorów społecznych, których rolą jest tworzenie i podtrzymywanie sieci współpracy, - dostarczanie narzędzi komunikacji tworzenie możliwości przekazywania informacji oraz platformy dyskusji, - oraz wsparcie finansowe. Biorąc pod uwagę przedstawioną wyżej diagnozę, na etapie opracowywania programu operacyjnego wyszczególniono trzy podstawowe obszary ważne dla istnienia i rozwoju lokalnej wspólnoty: 1. Lokalna przestrzeń publiczna 2. Lokalne aktywności 3. Lokalna infrastruktura społeczna W ramach tych obszarów wyszczególniono najważniejsze problemy: 1. Lokalna przestrzeń publiczna: 1.1 Brak dostępu / utrudniony dostęp do lokalnych przestrzeni publicznych. 20 Diagnoza Społeczna 2011. Warunki i jakość życia Polaków. Raport, Czapiński J., Panek T. (red.), Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego, str. 283. 21 Paweł Jordan, Rozwój wspólnot w Warszawie koncepcja mezzorejonów, prezentacja przedstawiona na seminarium inaugurującym prace nad Programem Operacyjnym (14.12.2010). 12

1.2 Problemy związane z użytkowaniem / korzystaniem z lokalnych przestrzeni publicznych. 1.3 Niski udział społeczności lokalnych w zagospodarowaniu przestrzeni publicznych. 1.4 Potrzeba zapewnienia porządku i bezpieczeństwa lokalnych przestrzeni publicznych. 2. Lokalne aktywności: 2.1 Trudności w prowadzeniu lokalnego handlu i usług. 2.2 Problemy lokalnej przedsiębiorczości i rynku pracy. 2.3 Niskie wykorzystanie potencjału ekonomii społecznej oraz społecznej odpowiedzialności firm lokalnych. 2.4 Niski udział społeczności lokalnych w rozwiązywaniu lokalnych problemów i samopomocy. 2.5 Niski poziom aktywności społecznej i obywatelskiej oraz integracji mieszkańców w ramach wspólnot lokalnych. 3. Lokalne infrastruktura społeczna 3.1 Problemy funkcjonowania lokalnych instytucji publicznych. 3.2 Potrzeba realizacji usług i zadań publicznych we współpracy z partnerami społecznymi i sektorem pozarządowym. W odpowiedzi na wyszczególnione problemy oraz uwzględniając kluczowe narzędzia wsparcia społeczności lokalnych, opracowano cele i działania programu. 2. METODOLOGIA PRAC NAD PROGRAMEM ORAZ PODJĘTE DZIAŁANIA MODELOWE W roku 2010 odbyło się seminarium wprowadzające do prac nad programem, z udziałem urzędników, przedstawicieli organizacji pozarządowych oraz ekspertów przedstawicieli środowiska akademickiego oraz praktyków posiadających doświadczenie w działaniach lokalnych. W roku 2011 w ramach przygotowania programu odbyły się cztery seminaria tematyczne, w których udział wzięli przedstawiciele wymienionych wyżej grup. Zaproszeni eksperci wnieśli dodatkowo wkład merytoryczny do programu w postaci prezentacji, opracowań i analiz. 13

Tematy poszczególnych seminariów: - Konsultacje i co dalej? - Lokalna sfera aktywności - Jednodniowe targowiska lokalne cz. I - Jednodniowe targowiska lokalne cz. II Spotkania te zainicjowały prace nad obszarem Lokalne Aktywności. Koordynator prac nad programem operacyjnym w ramach Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy, wraz z ekspertem wspierającym Społecznej Strategii Warszawy, odbyli serię spotkań z przedstawicielami wybranych biur urzędu oraz urzędów dzielnic na temat założeń programu oraz możliwej współpracy przy jego realizacji. Robocze założenia programu zostały przesłane w formie karty projektu do wybranych biur Urzędu m.st. Warszawy oraz dzielnic m.st. Warszawy w lipcu 2011 roku, w tym do Biura Architektury i Planowania Przestrzennego, ówczesnego Biura Działalności Gospodarczej i Zezwoleń, Biura Edukacji, Biura Gospodarki Nieruchomościami, Biura Kultury, ówczesnego Biura Obsługi Inwestorów, Biura Polityki Lokalowej, ówczesnego Biura Polityki Społecznej, Biura Rozwoju Miasta, Biura Sportu i Rekreacji, Biura Stołecznego Konserwatora Zabytków. W 2012 roku kontynuowano prace w obszarze Lokalne Aktywności. Przeprowadzono m.in. badanie socjologiczne mające na celu analizę kondycji wybranych targowisk jednodniowych w Warszawie oraz możliwości ich rozwoju jako miejsc aktywności lokalnej. Podjęto również współpracę z zespołem roboczym powołanym w Dzielnicy Praga-Południe przy opracowaniu założeń konkursu na prowadzenie Centrum Lokalnych Aktywności Społecznych przy ul. Paca 40. Stworzono koncepcję pilotażowego projektu polegającego na diagnozie lokalnej, animacji oraz prowadzeniu centrum społecznego przez organizację pozarządową. Przeprowadzono konkurs na realizację tego zadania publicznego oraz zainicjowano projekt. Przez cały rok 2012 rozwijano też rozpoczęty w listopadzie 2011r. modelowy projekt Warsztat, polegający na udostępnianiu przestrzeni lokalu w centrum Warszawy (przy pl. Konstytucji 4) na działania społeczne organizacji pozarządowych, grup nieformalnych oraz mieszkańców. Celem działań podejmowanych w Warsztacie jest aktywizowanie społeczności lokalnych, animowanie działań na poziomie lokalnym, wspieranie integracji oraz pobudzanie mieszkańców Warszawy do wspólnych działań na rzecz swojego otoczenia. W pierwszym roku działania Warsztatu w jego przestrzeni odbyło się ponad 200 różnorodnych projektów 14

społecznych. O potrzebie takich miejsc może świadczyć fakt, iż Warsztat zdobył trzecie miejsce w plebiscycie Stołeczne-Społeczne 2012, organizowanym przez portal internetowy warszawa.ngo.pl jako miejsce z doświadczeniem, które łączy warszawiaków i zmienia ich w stołeczną społeczność 22. Warsztat zdobył również przyznawany przez Stołeczne Centrum Współpracy Obywatelskiej Certyfikat Q Miejsce przyjazne sąsiadom w roku 2012. W 2012 roku zainicjowano prace nad obszarem Lokalna Przestrzeń Publiczna. Zorganizowano seminarium z udziałem działaczy społecznych, przedstawicieli środowiska pozarządowego oraz urzędników poświęcone organizacji działań w przestrzeni miejskiej. Zainicjowano również dyskusję na temat możliwości uproszczenia procedur zajęcia terenu na działania społeczne. We współpracy z biurami, dzielnicami oraz jednostkami miasta opracowano broszurę informacyjno-edukacyjną pt. Działaj w przestrzeni! Jak zorganizować wydarzenie w przestrzeni publicznej w Warszawie 23. Odbyło się również spotkanie z udziałem przedstawicieli biur i jednostek miasta poświęcone możliwościom uproszczenia przepisów i praktyk regulujących dostęp do przestrzeni publicznej na działania społeczne. W roku 2012 podjęto również prace w obszarze Lokalna infrastruktura społeczna. W ramach tego obszaru prowadzono spotkania z udziałem przedstawicieli dzielnic i biur urzędu, organizacji pozarządowych oraz ekspertów, dotyczące zasad realizacji zadań publicznych w trybie inicjatywy lokalnej. Przygotowano projekty uchwały Rady m.st. Warszawy oraz zarządzenia Prezydenta m.st. Warszawy dotyczących współpracy miasta z mieszkańcami w ramach inicjatywy lokalnej, w nawiązaniu do zapisów ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536). Projekty zostały poddane uzgodnieniom w ramach Urzędu Miasta, a następnie w marcu 2013 roku przeprowadzono szerokie konsultacje społeczne tych dokumentów. Trzeba jednocześnie podkreślić, że działania wpisujące się w obszar Lokalna infrastruktura społeczna podejmowane są w ramach Urzędu m.st. Warszawy już od lat. W ramach zlecania realizacji zadań publicznych Centrum Komunikacji Społecznej regularnie ogłasza otwarte konkursy ofert na realizację zadań publicznych w zakresie działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych oraz promocji i organizacji wolontariatu, a także konkursy wieloletnie na prowadzenie Stołecznego Centrum Współpracy Obywatelskiej. 22 http://wiadomosci.ngo.pl/wiadomosci/830997.html 23 Broszura jest dostępna w wersji elektronicznej na stronie internetowej http://ngo.um.warszawa.pl/organizacjawydarze-w-przestrzeni-publicznej 15

Poza tworzeniem i rozwijaniem konkretnych rozwiązań modelowych, w roku 2012 kontynuowano prace nad założeniami i treścią Programu Operacyjnego. Projekt Programu został zaprezentowany na spotkaniu Dzielnicowych Koordynatorów Społecznej Strategii Warszawy oraz na spotkaniu Komitetu Sterującego Społecznej Strategii Warszawy. Na czerwiec 2013 roku zaplanowano uzgodnienia ostatecznej wersji programu w ramach Urzędu m.st. Warszawy, a także konsultacje programu z organizacjami pozarządowymi. 3. RAMY PRAWNE PROGRAMU I POWIĄZANIA Z INNYMI DOKUMENTAMI Program Wzmacniania Wspólnoty Lokalnej ma charakter interdyscyplinarny i wpisuje się w cele Społecznej Strategii Warszawy 24 : Cel strategiczny 2: Wzrost potencjału społecznego, w szczególności cel szczegółowy 2.2: Tworzenie policentrycznego ośrodka miejskiego Zgodnie z zapisami Społecznej Strategii Warszawy: Warszawa jako metropolia więzi będzie rozwijać i umacniać lokalne wspólnoty i łączyć je w społeczność aglomeracji i otwierać ją na wielokulturowość świata, współpracę z innymi, czynić przyjazną ludziom przybywającym na stałe lub odwiedzającym miasto 25. Podstawą wzrostu potencjału społecznego będzie społeczno-przestrzenna integracja Warszawy i rozwój jej kapitału społecznego i kapitału ludzkiego poprzez: a) wzmocnienie systemu ośrodków miejskich (policentryczność), w tym zmniejszanie polaryzacji społecznej (zmniejszenie różnic i dystansów społecznych w Warszawie) i koordynacja z siecią ośrodków aglomeracji wskutek opracowania i wdrożenia: kodeksu otwartych i przyjaznych dla ludzi przestrzeni publicznych; programu miejskich wspólnot terytorialnych (odtworzenie tożsamości i podstawowych więzi w lokalnych społecznościach, wspólnotach sąsiedzkich) ( ) 26. Program wskazuje także zgodność z celem strategicznym 3: Integracja i reintegracja społeczna i zawodowa. 24 Społeczna Strategia Warszawy Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020. 25 Społeczna Strategia Warszawy Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020, str. 63. 26 Społeczna Strategia Warszawy Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2009-2020, str. 63. 16

Cele i działania programu są powiązane z innymi realizowanymi oraz projektowanymi Programami Operacyjnymi Społecznej Strategii Warszawy: - Program Rodzina - Warszawski Program Działań na Rzecz Osób Niepełnosprawnych - Wieloletni program współpracy m.st. Warszawy z podmiotami ekonomii społecznej na lata 2013-2015 (Moduł Ekonomia Społeczna 27 ) - Program Praca (w przygotowaniu) - Program Senior (w przygotowaniu) - Modernizacja Systemu Pomocy Społecznej (w przygotowaniu) - Program Operacyjny Polityka Mieszkaniowa adresowana do grup o zróżnicowanych potrzebach mieszkaniowych (zapisany w SSW) - Program Operacyjny Korzyści Społeczne z Inwestycji (zapisany w SSW) - Program Operacyjny Rozwój Dialogu i Komunikacji Społecznej (zapisany w SSW, założenia programu realizowane są w ramach działań Centrum Komunikacji Społecznej Urzędu m.st. Warszawy) Istnieje także powiązanie z kwestiami poruszanymi m.in. w następujących dokumentach miejskich: Miasto kultury i obywateli. Program rozwoju kultury w Warszawie do roku 2020. Założenia Innowacyjna Warszawa 2020 Program wspierania przedsiębiorczości Warszawski Program Edukacji Kulturalnej Strategia Rozwoju Sportu w Warszawie do roku 2020 Wieloletni program gospodarowania mieszkaniowym zasobem miasta stołecznego Warszawy na lata 2013-2017 Studium uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego m.st. Warszawy Lokalny Program Rewitalizacji m. st. Warszawy na lata 2005-2013 Lokalny Uproszczony Program Rewitalizacji m.st. Warszawy na lata 2005-2013 Program współpracy m.st. Warszawy z organizacjami pozarządowymi 27 Moduł ekonomia społeczna jest częścią Programu Operacyjnego Rozwój, aktywność, samodzielność, który wchodzi w skład Programu Praca. 17

Młoda Warszawa. Miasto z klimatem dla młodych (w przygotowaniu) Program wykazuje ponadto zgodność z celami Strategii rozwoju m.st. Warszawy do 2020 roku: Cel strategiczny 1 Poprawa jakości życia i bezpieczeństwa mieszkańców, cel operacyjny 1.1. Podniesienie poziomu i dostępności usług publicznych, w tym oświaty, kultury, rekreacji i sportu, opieki zdrowotnej i pomocy społecznej, Cel strategiczny 2 Wzmacnianie poczucia tożsamości mieszkańców poprzez pielęgnowanie tradycji, rozwój kultur i pobudzanie aktywności społecznej, cel operacyjny 2.4 Aktywizacja społeczności lokalnych i organizacji pozarządowych, Cel strategiczny 5 Osiągnięcie w Warszawie trwałego ładu przestrzennego, cel operacyjny 5.3 Zorganizowanie lokalnych przestrzeni publicznych sprzyjających integracji społecznej. Program wpisuje się także w zapisy rządowego dokumentu Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego 2020, a także Strategii Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego na lata 2009-2015. 18

4.CELE PROGRAMU Głównym celem programu operacyjnego jest wzmocnienie wspólnot lokalnych w Warszawie. Cel ten zostanie osiągnięty poprzez realizację celów szczegółowych w trzech uzupełniających się obszarach, ważnych dla istnienia lokalnej wspólnoty: I. Lokalna przestrzeń publiczna II. Lokalne aktywności III. Lokalna infrastruktura społeczna OBSZAR I: LOKALNA PRZESTRZEŃ PUBLICZNA W diagnozie wskazano, że terytorium i przestrzeń stanowią bardzo ważne warunki istnienia lokalnej wspólnoty. Szczególne znaczenie odgrywa tu przestrzeń publiczna, definiowana w ustawie z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. 2003 Nr 80 poz. 717) jako obszar o szczególnym znaczeniu dla zaspokojenia potrzeb mieszkańców, poprawy jakości ich życia i sprzyjający nawiązywaniu kontaktów społecznych ze względu na jego położenie oraz cechy funkcjonalno-przestrzenne, określony w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Przykładami przestrzeni publicznej są drogi, place, ulice, budynki, stanowiące własność publiczną. Na władzach samorządowych spoczywa współodpowiedzialność za kreowanie wysokiej jakości przestrzeni publicznych, dostępnych dla zróżnicowanych grup mieszkańców. Przestrzeń publiczna stanowi kluczowe miejsce realizacji lokalnych działań i aktywności, a przez to również integracji i nawiązywania lokalnych więzi. Do rozwoju terytorialnej wspólnoty sąsiedzkiej niezbędne jest zatem po pierwsze tworzenie otwartych i estetycznych przestrzeni publicznych, w tym również wykorzystanie istniejących miejsc i budynków, na przykład pustostanów. Powinno to zostać poprzedzone diagnozą potrzeb mieszkańców w zakresie korzystania z lokalnych przestrzeni, a także diagnozą rozmaitych istniejących obecnie działań Miasta w tym zakresie. Bardzo ważnym czynnikiem jest dostępność miejsc wspólnych dla mieszkańców, a także wiedza na temat możliwości zajmowania lokalnej przestrzeni oraz zasad organizowania w niej wydarzeń o charakterze społecznym. Istotnym działaniem powinno być również podjęcie próby uproszczenia istniejących procedur, biorąc pod uwagę obowiązujące uwarunkowania prawne. Drugim ważnym elementem jest wsparcie użytkowania lokalnych przestrzeni poprzez realizację ciekawych inicjatyw i projektów z jednej strony, z drugiej zaś strony poprzez 19

konstruktywne rozwiązywanie, i w miarę możliwości również zapobieganie konfliktom wokół użytkowania określonych miejsc przez grupy o odmiennych interesach. Istotna rola przestrzeni publicznej w budowaniu więzi oraz rozwijaniu twórczych aktywności podkreślona została także w innych dokumentach miejskich, działania w tym zakresie zaplanowane zostały m.in. w ramach Programu Rodzina oraz Programu Miasto Kultury i Obywateli Program Rozwoju Kultury w Warszawie do roku 2020. Kolejnym ważnym aspektem wzmacniania lokalności w odniesieniu do przestrzeni jest włączanie mieszkańców w zagospodarowywanie swojego otoczenia. Powinno to zostać poprzedzone diagnozą istniejących problemów, następnie działania należy skoncentrować na rozwijaniu partycypacji w zakresie zagospodarowywania przestrzeni w skali lokalnej. Ważnym działaniem Miasta jest również wspieranie lokalnych, zarówno formalnych jak i nieformalnych inicjatyw, a także wspólne z mieszkańcami wypracowywanie reguł zagospodarowania, których celem byłoby podkreślenie lokalnej specyfiki miejsc, a przez to wspieranie budowania lokalnej tożsamości. Dobre samopoczucie w miejscu zamieszkania związane jest też ściśle z poczuciem bezpieczeństwa oraz zapewnieniem porządku najbliższego otoczenia. Monitorowanie tych kwestii odbywa się w ramach działań różnych jednostek Miasta, zaś odpowiedzialność za ich zachowanie spoczywa zarówno na służbach miejskich Policji czy Straży Miejskiej, jak i na mieszkańcach. Miasto od wielu lat prowadzi program Bezpieczne Osiedle, mający na celu m.in. podniesienie aktywności lokalnych społeczności w podejmowaniu bezpośrednich działań na rzecz wspólnej ochrony mienia oraz zapewniania bezpieczeństwa i porządku w okolicy własnego miejsca zamieszkania 28. W roku 2012 w ramach tego programu działało 125 grup osiedlowych. W skład tych grup wchodzą przedstawiciele dzielnicowej Policji, Straży Miejskiej, Delegatury Biura Bezpieczeństwa i Zarządzania Kryzysowego Urzędu m.st. Warszawy, a także właściwej Rady Osiedla. Zadaniem tych grup jest m.in. kreowanie bezpiecznych przestrzeni publicznych poprzez ocenę stanu infrastruktury, bezpieczeństwa, a także podejmowane interwencje. Zarysowane powyżej wskazania dotyczące roli przestrzeni we wzmacnianiu społeczności lokalnych zostały zawarte w czterech celach szczegółowych obszaru Lokalna przestrzeń publiczna: 28 http://bezpieczna.um.warszawa.pl/bezpieczenstwo-publiczne/bezpieczne-osiedle 20

I.1 Ułatwienie dostępu do lokalnych przestrzeni publicznych, w tym również lokali i obiektów, I.2 Wspieranie użytkowania lokalnych przestrzeni publicznych, I.3 Zwiększenie udziału społeczności lokalnych w zagospodarowaniu przestrzeni publicznych, I.4 Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa lokalnych przestrzeni publicznych. Szczegółowe działania w ramach każdego celu zostały określone w rozdziale 5. Część powyższych celów jest realizowana również w ramach Lokalnego Programu Rewitalizacji m.st. Warszawy. OBSZAR II: LOKALNE AKTYWNOŚCI Bardzo duże znaczenie dla rozwoju lokalnych wspólnot ma szeroko pojmowana aktywność: ekonomiczna, społeczna oraz obywatelska. Każdy z wymienionych typów działalności został zaadresowany w ramach prac nad programem operacyjnym oraz uwzględniony w celach szczegółowych obszaru Lokalne aktywności. Działalność ekonomiczna, rozwój przedsiębiorczości oraz lokalnego rynku pracy stanowią czynniki niezbędne dla integracji istotnych funkcji w ramach jednego terytorium. Lokalny handel oraz usługi powinny odpowiadać na potrzeby mieszkańców, aby zaspokojenie ich było możliwe w najbliższej okolicy miejsca zamieszkania. Punkty lokalnego handlu pełnią jednocześnie ważną rolę w zakresie integracji społecznej, na co wskazywano w diagnozie programu. Ich działalność napotyka jednak na wiele trudności i ograniczeń, istotne jest rozpoznanie tych problemów oraz wypracowanie rozwiązań modelowych. Rozwój lokalnego handlu i usług wiąże się ściśle z rozwojem lokalnej przedsiębiorczości oraz rynku pracy. Władze samorządowe mogą wpływać na ten rozwój poprzez wsparcie planistyczne (m.in. plany gospodarowania lokalami), ekonomicznofinansowe (m.in. dotacje), infrastrukturalne, prawno-administracyjne, instytucjonalnoorganizacyjne, informacyjno-doradcze czy promocyjne 29. Należy również mieć na uwadze, iż wokół lokalnej przedsiębiorczości tworzą się niekiedy konflikty, ważne jest więc wsparcie wzajemnej komunikacji przedstawicieli odmiennych grup interesu. Szczegółowe działania Warszawy mające na celu wsparcie przedsiębiorczości w tym również w skali lokalnej - opisane zostały w dokumencie Innowacyjna Warszawa 2020 Program Wspierania Przedsiębiorczości. 29 Innowacyjna Warszawa 2020 Program Wspierania Przedsiębiorczości, str. 22. 21

Uzupełnieniem tych działań powinno być rozwijanie społecznej odpowiedzialności firm lokalnych, a także różnych form ekonomii społecznej. Realizacja celów społecznych przy stosowaniu instrumentów gospodarczych ma pozytywny wpływ na budowanie wspólnot, w szczególności poprzez dostarczanie usług, a także podejmowanie działań na rzecz poprawy lokalnego otoczenia. Kwestie powiązane z ekonomią społeczną szczegółowo rozwija Wieloletni program współpracy m.st. Warszawy z podmiotami ekonomii społecznej na lata 2013-2015. Kolejnym ważnym typem aktywności lokalnych jest aktywność społeczna. Istnienie wspólnot lokalnych zależy w szczególności od działań nakierowanych na samodzielne rozwiązywanie problemów, a także samopomoc. Istotne jest tu rozwijanie różnych form współrządzenia z udziałem samorządu mieszkańców, w postaci np. rad osiedli. Angażowanie mieszkańców we współzarządzanie swoimi sprawami musi zostać poprzedzone odpowiednią edukacją w zakresie podstawowych zasad funkcjonowania samorządu lokalnego, ale również wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych (w tym praw, obowiązków oraz możliwości gospodarowania przez ich członków), a także uzupełnione o wsparcie w rozwiązywaniu lokalnych konfliktów. Bardzo ważne jest ponadto sieciowanie osób, grup i podmiotów oraz wsparcie tworzenia partnerstw z udziałem przedstawicieli samorządu, lokalnych instytucji, przedsiębiorców, organizacji pozarządowych czy grup mieszkańców. Istotną rolą samorządu jest wspieranie aktywności lokalnej i obywatelskiej w tym rozmaitych inicjatyw społecznych (realizowanych również przez grupy nieformalne), wspieranie działań aktywizujących społecznie, a także rozwijanie edukacji obywatelskiej i poradnictwa. Budowanie integracji lokalnej opierać się powinno przede wszystkim na rozwijaniu możliwości wzajemnej komunikacji, a także wsparciu działań animatorów społecznych oraz tworzeniu modelowych miejsc centrów aktywności oraz domów sąsiedzkich. Ważne jest ponadto podejmowanie działań mających na celu integrację odmiennych od siebie grup, działania międzypokoleniowe, przeciwdziałanie dyskryminacji, a także wspieranie różnorodności na poziomie lokalnym. Projekty wpisujące się w opisane wyżej działania zostały już zainicjowane na terenie m.st. Warszawy. Centrum Komunikacji Społecznej prowadzi modelowy projekt Warsztat, którego podstawowym założeniem jest nieodpłatne udostępnianie przestrzeni na działania organizacji społecznych i grup nieformalnych, mających na celu aktywizację, integrację oraz pobudzanie do działań na rzecz otoczenia 30. Ponadto, Miasto zleca organizacjom 30 http://ngo.um.warszawa.pl/warsztat; http://warsztatwarszawski.blogspot.com/ 22

pozarządowym realizację zadań, w tym prowadzenie Stołecznego Centrum Współpracy Obywatelskiej, którego celem jest pomoc oraz wsparcie organizacyjne, techniczne, informacyjne i szkoleniowe warszawskich organizacji pozarządowych i innych inicjatyw społecznych, jak również integracja oraz wymiana doświadczeń 31. W ramach SCWO działa m.in. Akademia Inicjatyw Sąsiedzkich, czy Program Rozwoju Warszawskich Partnerstw Lokalnych. Ponadto, Miasto wspiera działalność lokalnych centrów aktywności, m.in. Centrum Lokalnych Aktywności Społecznych (Centrum Społecznego Paca) w dzielnicy Praga-Południe 32, Centrum Integracji Mieszkańców Bartłomieja 33 w dzielnicy Mokotów, Fortu Sokolnickiego w dzielnicy Żoliborz, w dzielnicy Ochota zaś Klubu Osiedlowego Surma 34 oraz Centrum Samopomocy Mieszkańców Sami Sobie klub Tarczyńska 11 35. Zarysowane kwestie dotyczące roli szeroko pojmowanych aktywności we wzmacnianiu społeczności lokalnych zostały zawarte w celach szczegółowych obszaru Lokalne aktywności: II.1 Wspieranie lokalnego handlu i usług, II.2 Rozwijanie przedsiębiorczości i lokalnego rynku pracy, II.3 Wspieranie ekonomii społecznej oraz społecznej odpowiedzialności firm lokalnych, II.4 Udział społeczności lokalnych w rozwiązywaniu lokalnych problemów i samopomocy, II.5 Wspieranie aktywności społecznej i obywatelskiej oraz integracji mieszkańców w ramach wspólnot lokalnych. Szczegółowe działania w ramach każdego celu zostały określone w rozdziale 5. OBSZAR III: LOKALNA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA Poza dotychczas opisanymi czynnikami, istotny wpływ na rozwój lokalnej wspólnoty ma wysokiej jakości infrastruktura społeczna, rozumiana jako obiekty oraz instytucje w tym ich pracownicy oraz sposób działania (zarówno formalne uregulowania organizacyjne, jak i nieformalne zasady działania) w ramach których świadczone są usługi publiczne. Infrastruktura społeczna obejmuje ( ) urządzenia i instytucje świadczące w sposób zorganizowany usługi jednostkowe w zakresie oświaty i wychowania, upowszechniania 31 http://www.centrumwspolpracy.org.pl/node/2 32 http://www.centrumpaca.pl/ 33 http://www.mokotow.waw.pl/page/index.php?str=489&id=1548 34 http://klubsurma.wordpress.com/ 35 http://www.tarczynska11.blogspot.com/ 23

kultury, ochrony zdrowia, opieki społecznej oraz kultury fizycznej i turystyki 36. W zakres infrastruktury społecznej wchodzą m.in. obiekty edukacyjne kulturalne, sportowe czy rekreacyjne. Rozwój infrastruktury społecznej może odbywać się w ramach zadań własnych samorządu lub też jako zadanie zlecone do realizacji, w szczególności organizacjom pozarządowym. Program operacyjny zakłada monitoring oraz podnoszenie jakości działań instytucji publicznych na poziomie lokalnym, m.in. poprzez wprowadzanie procedur partycypacyjnych oraz rozwijanie współrządzenia, w tym poprzez tzw. budżet partycypacyjny. Istotne jest też otwarcie tych instytucji na aktywności mieszkańców zarówno poprzez nieodpłatne udostępnianie przestrzeni, jak również zorganizowane działania, takie jak realizowany od kilku lat w Warszawie program Otwarte Obiekty Sportowe. Realizacja zadań publicznych na rzecz społeczności lokalnych będzie rozwijana również w ramach inicjatywy lokalnej procedury wprowadzonej nowelizacją ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (Dz. U. z 2010 r. Nr 234, poz. 1536), polegającej na współpracy samorządu z mieszkańcami przy określonych działaniach ważnych dla lokalnych wspólnot. Za istotne w ramach programu uznaje się powierzanie realizacji usług i zadań publicznych organizacjom pozarządowym i społecznym oraz lokalnym grupom inicjatywnym. Należy również rozwijać projekty mające na celu powierzanie prowadzenia filii instytucji publicznych podmiotom niepublicznym, które dokonają diagnozy lokalnych potrzeb i w odniesieniu do tego zaproponują dostosowaną do lokalnej specyfiki ofertę i program. Szczególnie ważne dla rozwoju wspólnot sąsiedzkich jest tworzenie priorytetów lokalnych w prowadzonych przez Miasto konkursach dotacyjnych na realizację zadań publicznych. Zarysowane powyżej kwestie zostały zawarte w celach szczegółowych obszaru Lokalna infrastruktura społeczna: Cel III.1: Poprawa jakości instytucji publicznych działających w środowiskach lokalnych, Cel III.2: Powierzanie realizacji usług i zadań publicznych organizacjom społecznym oraz grupom inicjatywnym. Szczegółowe działania w ramach każdego celu zostały określone w rozdziale 5. 36 Kroszel J., Infrastruktura społeczna w polityce społecznej, Instytut Śląski w Opolu: 1990, str. 18. 24

Zestawienie celów programu operacyjnego CEL GŁÓWNY PROGRAMU: WZMOCNIENIE LOKALNYCH WSPÓLNOT W WARSZAWIE OBSZAR I: LOKALNA PRZESTRZEŃ PUBLICZNA Cel I.1: Ułatwienie dostępu do lokalnych przestrzeni publicznych, w tym również lokali i obiektów Cel I.2: Wspieranie użytkowania lokalnych przestrzeni publicznych OBSZAR II: LOKALNE AKTYWNOŚCI Cel II.1: Wspieranie lokalnego handlu i usług Cel II.2: Rozwijanie przedsiębiorczości i lokalnego rynku pracy OBSZAR III: LOKALNA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA Cel III.1: Poprawa jakości instytucji publicznych działających w środowiskach lokalnych Cel I.3: Zwiększenie udziału społeczności lokalnych w zagospodarowaniu przestrzeni publicznych Cel I.4: Zapewnienie porządku i bezpieczeństwa lokalnych przestrzeni publicznych Cel II.3: Wspieranie ekonomii społecznej oraz społecznej odpowiedzialności firm lokalnych Cel II.4: Udział społeczności lokalnych w rozwiązywaniu lokalnych problemów i samopomocy Cel II.5: Wspieranie aktywności społecznej i obywatelskiej oraz integracji mieszkańców w ramach wspólnot lokalnych Cel III.2: Powierzanie realizacji usług i zadań publicznych organizacjom społecznym oraz grupom inicjatywnym 25

Działania Działania Działania 5. DZIAŁANIA W RAMACH PROGRAMU OPERACYJNEGO OBSZAR I: LOKALNA PRZESTRZEŃ PUBLICZNA Cel I.1: Ułatwienie dostępu do lokalnych przestrzeni publicznych, w tym również lokali i obiektów 1. Diagnoza istniejących praktyk oraz potrzeb korzystania z lokalnych przestrzeni publicznych. 2. Diagnoza istniejących działań Miasta w zakresie tworzenia otwartych przestrzeni publicznych. 3. Ocena istniejących zasad przeznaczania powierzchni dla działalności grup lokalnych (w tym organizacji pozarządowych) w istniejących lokalach miejskich, budowanych domach komunalnych oraz rewitalizowanych kamienicach czy obiektach dziedzictwa. 4. Udoskonalanie zasad udostępniania lokali i obiektów publicznych na potrzeby działalności grup lokalnych, w tym diagnoza możliwości czasowego wykorzystania na cele społeczne pustostanów należących do zasobów lokali użytkowych Miasta. 5. Opracowanie uproszczonych zasad korzystania z przestrzeni publicznych (pilotażowo w określonych lokalizacjach). 6. Zebranie i opracowanie istniejących zasad korzystania z przestrzeni publicznych oraz stworzenie materiałów edukacyjnych. Cel I.2: Wspieranie użytkowania lokalnych przestrzeni publicznych 1. Wsparcie inicjatyw i projektów organizowanych w przestrzeni publicznej. 2. Wsparcie przy rozwiązywaniu konfliktów wokół użytkowania lokalnych przestrzeni publicznych. 3. Wdrażanie dobrych praktyk i modelowych rozwiązań w zakresie korzystania z lokalnych przestrzeni publicznych. Cel I.3: Zwiększenie udziału społeczności lokalnych w zagospodarowaniu przestrzeni publicznych 1.Diagnozowanie istniejących problemów zagospodarowania przestrzennego. 2.Rozwijanie partycypacji i współrządzenia w skali lokalnej (w zakresie zagospodarowania przestrzeni oraz inwestycji). 3.Wsparcie inicjatyw obywatelskich zmierzających do poprawy zagospodarowania jednostek urbanistycznych. 4.Wypracowanie reguł zagospodarowania obejmujących przestrzenie publiczne i pół-publiczne w ramach jednostek urbanistycznych, podkreślających lokalną specyfikę miejsc. 26