Autorzy raportu: dr n. med. Andrzej Wojtyła dr n. med. Lucyna Kapka Skrzypczak dr n. med. Piotr Paprzycki mgr Julia Diatczyk mgr Jerzy Bylina

1

Autorzy raportu: dr n. med. Andrzej Wojtyła dr n. med. Lucyna Kapka Skrzypczak dr n. med. Piotr Paprzycki mgr Julia Diatczyk mgr Jerzy Bylina 2

SPIS TREŚCI WPROWADZENIE...4 I. WSTĘP...7 1.1 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA...7 1.1.1 Definicje aktywności fizycznej i terminy powiązane...7 1.1.2 Metody oceny aktywności fizycznej...8 1.1.3 Funkcje aktywności fizycznej i jej znaczenie dla utrzymania zdrowia...10 1.1.4 Niedostateczna aktywność fizyczna przyczyny i skutki zdrowotne...14 1.1.5 Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży w Polsce i na świecie...16 1.1.6 Aktywność fizyczna- rekomendacje...26 1.1.7 Podsumowanie...27 1.2 ODŻYWIANIE SIĘ...30 1.2.1 Kryteria oceny masy ciała...32 1.2.2 Zaburzenia odżywiania a rozwój człowieka...33 1.2.3 Zalecenia żywieniowe dla młodzieży...37 1.2.4 Epidemiologia otyłości wśród dzieci i młodzieży w Polsce i na świecie...38 1.2.5 Charakterystyka czynników warunkujących zachowania żywieniowe dzieci...45 1.2.6 Skutki zdrowotne niewłaściwych zachowań żywieniowych...48 1.2.6.1 Indukowane zaburzenia odżywiania u młodzieży...49 1.2.7 Rekomendacje krajowe i europejskie w zakresie zasad prawidłowego odżywiania się...52 1.2.8 Podsumowanie...56 1.3 PALENIE TYTONIU...58 1.3.1 Skutki zdrowotne palenia tytoniu...58 1.3.2 Zachowania zdrowotne oraz tendencje zmian wśród młodzieży szkolnej w Polsce i innych krajach...62 1.3.3 Profilaktyka palenia tytoniu...65 1.3.4 Palenie tytoniu - znaczenie problemu...69 1.3.5 Palenie tytoniu a radzenie sobie ze stresem...71 1.4 SPOŻYWANIE ALKOHOLU...75 1.4.1 Konsekwencje zdrowotne nadużywania alkoholu...77 1.4.2 Nadużywanie alkoholu przez dzieci i młodzież w krajach Europy...81 1.4.3 Alkoholizm - prewencja i profilaktyka...87 1.4.4 Podsumowanie...90 II. CEL PRACY...92 III. MATERIAŁY I METODY...93 3.1 CHARAKTERYSTYKA BADANEJ POPULACJI...93 3.2 PROCEDURA DOBORU PRÓBY UCZNIOWIE SZKÓŁ PONADPODSTAWOWYCH...94 3.3 PROCEDURA DOBORU PRÓBY STUDENCI...95 3.4 ANALIZA STATYSTYCZNA...96 IV. WYNIKI BADAŃ...97 4.1 AKTYWNOŚĆ FIZYCZNA...97 4.2 ZWYCZAJE ŻYWIENIOWE...105 4.3 PALENIE TYTONIU...145 4.4 SPOŻYWANIE ALKOHOLU...208 3

WPROWADZENIE Zdrowie, według definicji ogłoszonej przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), to całkowity fizyczny, psychiczny i społeczny dobrostan człowieka, a nie tylko brak choroby lub niedomagania 1. W celu osiągnięcia możliwie najwyższego poziomu zdrowia należy uwzględnić kilka czynników ryzyka. Zachowania zdrowotne są bezpośrednim czynnikiem, determinującym w największym stopniu zdrowie człowieka. Niedostatki zachowań pro-zdrowotnych (w tym zwłaszcza odpowiedniej pod względem czasu trwania i intensywności aktywności fizycznej, zbilansowanego, regularnego żywienia) oraz ryzykowne zachowania zdrowotne (używanie substancji psychoaktywnych, w tym tytoniu i alkoholu, ryzykowne zachowania seksualne, kontakty z przemocą, nieuzasadnione odchudzanie się) są główną przyczyną najczęstszych zaburzeń (szkód zdrowotnych) w młodości i dalszych latach życia. W okresie dorastania utrwalają się zachowania zdrowotne nabyte we wcześniejszych okresach życia, w tym także u części młodzieży zachowania ryzykowne dla zdrowia. Aktywność fizyczna, w połączeniu ze zdrowym żywieniem, jest warunkiem zachowania i wzmacniania zdrowia przez wszystkie lata życia. Odpowiedni poziom aktywności stymuluje rozwój fizyczny, motoryczny i psychospołeczny dzieci i młodzieży. Powoduje wiele pozytywnych efektów zdrowotnych np.: redukcję nadmiaru masy ciała, zmniejszenie poziomu trójglicerydów, zmniejszenie oporności na insulinę, zwiększenie stężenia cholesterolu HDL, poprawę struktury kości, siły mięśni i wytrzymałości. Aktywność fizyczna sprzyja również lepszej samoocenie i poprawie jakości relacji społecznych. Zgodnie z najnowszymi rekomendacjami, dzieci w wieku szkolnym powinny wykonywać ćwiczenia o umiarkowanej i dużej intensywności przez przynajmniej 60 min. codziennie, w formie dostosowanej do etapu ich rozwoju, urozmaiconej i będącej dla nich źródłem satysfakcji 2 Podstawowym elementem zdrowego stylu życia, obok aktywności fizycznej jest zdrowe odżywianie. Dostarczanie odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych jest warunkiem prawidłowego wzrastania i dojrzewania, sprzyja dobremu samopoczuciu i dyspozycji do nauki, jest ważnym elementem zapobiegania otyłości, niedokrwistości oraz 1 Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference, New York, 19 22 June 1946; signed on 22 July 1946 by the representatives of 61 States. Official Records of the World Health Organization, No. 2, p. 100. 2 Strong W.B., et al.: Evidence based physical activity for school-age youth. The Journal of Pediatrics 2005,146:732-737. 4

próchnicy zębów. Wzorce zachowań żywieniowych, ukształtowane w dzieciństwie i okresie dorastania, przeważnie kontynuowane są w życiu dorosłym i od nich, w znacznym stopniu, zależy ryzyko rozwoju wielu chorób przewlekłych 3, 4. Podejmowanie zachowań ryzykownych jest typowym zjawiskiem wśród dorastającej młodzieży, związanym z realizacją zadań rozwojowych tego okresu; poszukiwaniem własnej tożsamości, autonomii, sprawdzeniem swoich możliwości i sposobów radzenia sobie z trudnościami 5, 6. Częstość występowania tych zachowań wśród młodzieży zwiększa się z wiekiem. Młodzi ludzie przechodzą od fazy eksperymentowania do nasilania się i utrwalania zachowań ryzykownych, co może powodować szkody zdrowotne i społeczne. Palenie tytoniu, według Światowej Organizacji Zdrowia, stanowi obecnie najpoważniejszy czynnik ryzyka dla zdrowia, a także główną przyczynę przedwczesnej umieralności w krajach rozwiniętych 7. Wyniki badań międzynarodowych jak i krajowych wskazują, że wczesna inicjacja nikotynowa zwiększa ryzyko palenia tytoniu w przyszłości, jak też jest czynnikiem ryzyka podejmowania innych niekorzystnych dla zdrowia zachowań 8, 9. Większość palaczy rozpoczyna palenie tytoniu w okresie dorastania. Szacuje się, że 50% młodych ludzi, którzy rozpoczynają palenie zostaje nałogowymi palaczami przez okres co najmniej 16-20 lat 10. Około 80% dorosłych palaczy rozpoczyna palenie przed 18 r. życia. Liczne badania wskazują, że pierwsze doświadczenia z piciem alkoholu najczęściej mają miejsce w okresie dorastania 11, 12. Zdaniem niektórych autorów picie alkoholu jest jednym z wielu zachowań społecznych. Traktuje się je jako przejaw socjalizacji i pewnego rodzaju zadanie rozwojowe polegające na próbowaniu, doświadczaniu zachowań ludzi 3 Centers for Disease Control and Prevention: Guidelines for school health programs to promote lifelong healthy eating. Journal of School Health, 1997,67(1): 9-26. 4 Post-Skagegard M., et al.: Changes in food habits in healthy Swedish adolescents during the transition from adolescence to adulthood. European Journal of Clinical Nutrition, 2002,56(6): 532-553. 5 Frączek A.: Rozwój w okresie dorastania a nawykowe palenie i picie. Nowiny Psychologiczne 1990, 5-6:71-82. 6 Fatyga B., Rogala-Obłękowska J.: Style życia młodzieży a narkotyki. Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2002. 7 Godeau E., Rahav G., Hublet A.: Tobacco smoking [W]: Currie C. et al. (ed.): Young peoples health in context. Health Behaviour in School-aged Children (HBSC) Study: International Report from the 2001/2002 Survey. WHO, Denmark 2004, 63-72. 8 Di Franza J.R., Rigotti N.A., McNeil A.D. et al.: Initial symptoms of nicotine dependence in adolescents. Tob. Control. 2000, 9, 313. 9 Kowalewska A.: Wiek inicjacji nikotynowej a częstość palenia tytoniu przez młodzież 15-letnią w Polsce. Przegl Lek 2008, 65, 10, 548. 10 Crone M.R., Reijneveld S.A., Willemsen M.C. et al.: Prevention of smoking in adolescents with lower education: a school based intervention study. J Epidemiol Community Health. 2003, 57:675-680. 11 Chassin L., DeLucia Ch.: Picie w okresie dojrzewania [w]: Picie alkoholu w różnych okresach życia. Alkohol a zdrowie nr 25. PARPA, Warszawa 2000: 84-100. 12 Fatyga B., Sierosławski J.: Alkohol a młode pokolenie Polaków połowy lat dziewięćdziesiątych. Alkohol a zdrowie nr 23 PARPA, Warszawa 1999: 11-181. 5

dorosłych 13. Nie można nie wspomnieć, że regularne i nadmierne spożywanie alkoholu przez młodzież (i nie tylko) staje się problemem zarówno dla niej samej jak i dla społeczeństwa. Negatywne konsekwencje picia alkoholu obejmują szkody zdrowotne, problemy psychologiczne, urazy i wypadki, zachowania niezgodne z normami społecznymi (agresja, przestępczość). Nadużywanie alkoholu znacznie zwiększa ryzyko podejmowania innych, ryzykownych dla zdrowia zachowań (używanie innych substancji psychoaktywnych, przedwczesna inicjacja seksualna) 14. 13 Jelonkiewicz I., Kosicka-Dec K.: Rodzinne właściwości a picie alkoholu przez dorastających. Alkoholizm i Narkomania 2002, 15(4): 421-431. 14 Mazur J., Woynarowska B.: Współwystępowanie palenia tytoniu i picia alkoholu w zespole zachowań ryzykownych młodzieży szkolnej; tendencje zmian w latach 1990-2002. Alkoholizm i Narkomania 2004, 18(1-2): 29-43. 6

I. WSTĘP 1.1 Aktywność fizyczna 1.1.1 Definicje aktywności fizycznej i terminy powiązane Zgodnie z klasyczną definicją aktywność fizyczna to każdy ruch ciała konieczny do codziennego życia lub część programu ćwiczeniowego 15. Aktywność fizyczna (AF) jest definiowana jako ruch ciała, będący wynikiem skurczu mięśni, którego skutkiem jest zwiększenie wydatku energetycznego powyżej poziomu podstawowego. Ta szeroka definicja obejmuje wszelkie formy aktywności fizycznej, tzn. rekreacyjną aktywność fizyczną (dyscypliny sportowe, taniec), zawodową aktywność fizyczną, aktywność ruchową w domu i jego okolicy oraz aktywność związaną z transportem. Aktywność fizyczną cechuje odpowiednia intensywność, czas trwania i częstotliwość. 16. Termin aktywność fizyczna jest często stosowany zamiennie z terminem wysiłek fizyczny. Warto tutaj zwrócić uwagę, że anglojęzyczny termin physical activity jest raczej bliższy polskiemu określeniu wysiłek fizyczny. Z kolei anglojęzyczny termin exercise (wysiłek, ćwiczenia) jest określany w terminologii jako zaplanowana aktywność fizyczna, o ustalonej strukturze, powtarzana, nastawiona na poprawę lub utrzymanie wydolności fizycznej (physical fitness) 17. Wydolność fizyczną definiuje się generalnie jako zdolność do ciężkich lub długotrwałych wysiłków fizycznych, wykonywanych z udziałem dużych grup mięśniowych, bez szybko narastającego zmęczenia i warunkujących jego rozwój zmian w środowisku wewnętrznym organizmu. Pojęcie to obejmuje również tolerancję zmian związanych ze zmęczeniem i zdolność do szybkiej ich likwidacji po zakończeniu wysiłku 18. W bardzo szerokim ujęciu wydolność fizyczna obejmuje wytrzymałość sercowo-płucną, wytrzymałość mięśniową, siłę i moc mięśni oraz szybkość, gibkość i 15 Drygas W., Piotrowicz R., Jegier A., Kopeć G., Podolec P. Aktywność fizyczna u osób zdrowych Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (PFP) Nr 3 (12) październik 2008, str. 1-2 16 Branca F., Nikogosian H., Lobstein T. The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response, World Health Organization 2007. 17 Caspersen CJ, Powell KE, Christenson GM. Physical activity, exercise and physical fitness: definitions for health-related research. Public Health Rep 1985:100(2):126-31. 18 Szczypaczewska M, Chwalbinska J, Krysztofiak H i Nazar K. Metody oceny wydolności fizycznej sportowców. Kardiologia Sportowa pod redakcją Wojciecha Braksatora, Artura Mamcarza i Mirosława Dłużniewskiego. Via Medica, 2006: 51-62 7

zwinność. Poniżej zaprezentowano słowniczek terminów odnoszących się do opisywania aktywności fizycznej i wydolności fizycznej 19. METs (Metabolic Equivalent) ilość tlenu zużywana przez organizm z wdychanego powietrza w warunkach spoczynku (VO2), określana również jako poziom podstawowej przemiany materii (basal metabolic rate BMR). METs jest stosowany jako sposób wyrażania kosztu energetycznego wysiłku, jako zwielokrotnienie wartości spoczynkowej. Według przyjętych ustaleń 1METs jest w przybliżeniu równy 3,5 ml O2/kg/min. Pułap tlenowy (VO2max) ilość tlenu zużywana przez organizm z wdychanego powietrza w trakcie wysiłku maksymalnego, w teście wykonywanym do odmowy, określana również jako maksymalne pobieranie tlenu. Jest to podstawowy parametr oceny poziomu adaptacji układu krążenia i oddechowego do wysiłku, parametr oceny komponentu sercowo płucnego wydolności tlenowej. Im wyższy poziom tym lepsza adaptacja. Próg beztlenowy (anaerobic threshold AT) obciążenie wysiłkowe, przy którym następuje nagły wzrost stężenia mleczanu we krwi, związany z zaburzeniem równowagi czynnościowej, w wyniku załamania efektywności procesów tlenowych uzyskiwania energii. Po progu beztlenowym, energia do wysiłku uzyskiwana jest przede wszystkim z procesów beztlenowych. Obciążenie progowe jest podstawowym parametrem oceny poziomu adaptacji mięśni do wysiłku, parametr oceny komponenty mięśniowej wydolności tlenowej. Im wyższe obciążenie, tym lepsza adaptacja. RPE (Relative Perceived Exertion skala Borga) skala subiektywnej oceny wysiłku, od 6 wyjątkowo lekki, do 20 niezwykle ciężki. Maksymalna częstość skurczów serca (HRmax) najwyższa wartość częstości skurczów serca, osiągana na szczycie wysiłku maksymalnego, wykonywanego do odmowy. Do wyznaczenia HRmax często stosuje się algorytm 220 wiek (w latach). Maksymalna rezerwa częstości skurczów serca (HRres) Różnica pomiędzy HRmax i spoczynkową wartością częstości skurczów serca. 1.1.2 Metody oceny aktywności fizycznej 19 Krysztofiak H., Mamcarz A., Kopeć G., Podolec P. Metody oceny aktywności fizycznej i wydolności fizycznej Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (PFP) Nr 3 (12) październik 2008, str. 4-5 8

Aktywności fizycznej nie można zmierzyć pojedynczym parametrem, ponieważ jest to zjawisko wielowymiarowe i złożone. Spośród elementów AF poddających się ocenie, najważniejsze to: objętość wysiłku, rozumiana jako iloczyn częstości sesji wysiłku i czasu pojedynczej sesji, lub inaczej suma czasu poszczególnych sesji (minuty, godziny) oraz intensywność wysiłku, rozumiana jako wydatek energetyczny, na przykład pojedynczej sesji wysiłku, dzienny lub tygodniowy (kilokalorie, kilodżule) lub jako bezwzględne obciążenie wysiłkowe (kilometry na godzinę, metry na sekundę, waty) lub jako względne obciążenie wysiłkowe (procent intensywności maksymalnej wyrażonej jako maksymalna częstość skurczów serca lub pułapu tlenowego, albo w jednostkach METs). Podstawowym i najtańszym sposobem oceny aktywności fizycznej jest system ankietowy. W tym systemie można wyróżnić 20 : metody monitorowania bieżącego, dzienniki (diaries), szczegółowo opisujące wszystkie czynności wykonywane w ciągu doby i książki notatniki treningowe (logs, logbooks) rejestrujące szczegółowo czynności wykonywane podczas pojedynczych sesji wysiłku sesji treningowych, metody retrospektywne, bazujące na zbieraniu specyficznych i szczegółowych informacji z konkretnego okresu, na przykład jednego tygodnia (recall surveys), roku (retrospectivequantitative history). Systemy ankietowe pozwalają ocenić objętość wysiłku, a także pośrednio lub porównawczo jego intensywność. Metody retrospektywne obarczone są oczywiście błędami związanymi z zapominaniem i nadinterpretacją. Kolejnym sposobem oceny aktywności fizycznej są metody wykorzystujące elektroniczne urządzenia do bieżącego monitorowania. Najbardziej zaawansowane są przenośne (plecakowe) aparaty spiroergometryczne, mierzące pobieranie tlenu (VO2). Jednak z powodów finansowych, ale także technicznych, mają one zastosowanie tylko do monitorowania pojedynczych sesji wysiłku fizycznego. W bieżącej praktyce stosowane są najczęściej zegarkowe monitory pracy serca (sporttestery) 21. 20 Girard JR, Pate RR. Physical activity assessement In chldren and adolescent. Sports Med 2001: 31(6): 439-64. 21 Krysztofiak H., Mamcarz A., Kopeć G., Podolec P. Metody oceny aktywności fizycznej i wydolności fizycznej Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (PFP) Nr 3 (12) październik 2008, str. 4-5 9

Do oceny poziomu aktywności fizycznej najczęściej wykorzystywany jest test przesiewowy, opracowany przez autorów amerykańskich 22 dla potrzeb podstawowej opieki zdrowotnej nad młodzieżą. Miernikiem aktywności fizycznej jest wskaźnik MVPA (ang. Moderate-to-Vigorous Physical Activity). Jest to liczba dni w tygodniu, w którym badani poświęcali na różne formy aktywności fizycznej co najmniej 60 min. dziennie. Przyjęto, że liczba tych dni co najmniej 5 oznacza zalecany poziom aktywności fizycznej tzn. zaspokajający podstawowe potrzeby młodego człowieka. 1.1.3 Funkcje aktywności fizycznej i jej znaczenie dla utrzymania zdrowia Aktywność fizyczna w dzieciństwie i młodości pełni cztery funkcje; są to: stymulacja i wspomaganie rozwoju fizycznego (wzrastanie, rozwoj mięśni i funkcji zaopatrzenia tlenowego), psychicznego (dziecko uczy się pokonywać trudności, radzić sobie ze zmęczeniem, przeżywać sukcesy i porażki, kontrolować emocje), społecznego (dziecko kształtuje relacje z innymi, uczy się wspołpracy, samokontroli). adaptacja do bodźców i zmian środowiska fizycznego (hartowanie) i społecznego. kompensacja nadmiernego unieruchomienia związanego z nauką w szkole, odrabianiem lekcji, oglądaniem telewizji, pracą przy komputerze. korekcja i terapia wielu zaburzeń, w tym zwłaszcza otyłości, cukrzycy, mózgowego porażenia dziecięcego 23. Aktywność fizyczna, w połączeniu ze zdrowym żywieniem, jest jedną z podstawowych potrzeb człowieka oraz kluczowym warunkiem zachowania i wzmacniania zdrowia we wszystkich okresach życia. Aktywność fizyczna jest generalnie czwartym z kolei czynnikiem ryzyka zgonów na świecie oraz jest odpowiedzialna za z 6% 24 zgonów na świecie oraz 5-10% zgonów w krajach Europejskiego Regionu WHO (w zależności od kraju) 25. Oszacowano przy użyciu wskaźnika DALY (z ang. disability adjusted life-years lata życia skorygowane niesprawnością), iż każdego roku w Europejskim Regionie WHO ponad 8 milionów ludzi podupada na zdrowiu (traci lata życia) wskutek zbyt niskiej 22 Prochaska J.J., Salis J.F., Long B.: A physical activity screening measure for use with adolescents in primary care. Arch Pediatr Adolesc Med. 2001, 155: 554-559. 23 Woynarowska B. Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży, Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (PFP) Nr 3 (12) październik 2008, str. 5 24 Global health risks: mortality and burden of disease attributable to selected major risks. Geneva, World Health Organization, 2009. 25 The world health report 2002: reducing risk, promoting healthy life. Geneva, World Health Organization, 2002. 10

aktywności fizycznej a około milion zgonów rocznie jest związanych bezpośrednio z brakiem aktywności fizycznej 26. Badania naukowe wykazały główne korzyści dla zdrowia wynikające z uprawiania aktywności fizycznej. Aktywność fizyczna zmniejsza ryzyko większości chorób przewlekłych 27, 28 w tym zwłaszcza chorób układu krążenia, nadwagi i otyłości, cukrzycy typu 2 oraz kilku nowotworów. Analizując dalej, aktywność fizyczna wzmacnia układ kostno-szkieletowy oraz poprawia stan zdrowia psychicznego. Pomimo wielu doniesień oraz wiedzy na temat zależności pomiędzy aktywnością fizyczną i zdrowiem, wielu Europejczyków prowadzi bierny tryb życia lub też jest aktywna fizycznie na bardzo niskim poziomie. Korzystne efekty regularnej aktywności ruchowej w profilaktyce ChSN wykazano w wieloletnich badaniach epidemiologicznych prowadzonych w Stanach Zjednoczonych: badaniu Framingham, Multiple Risk Factor Intervention Trial (MRFIT), Harvard Alumni Study czy Nurses Health Study 29, 30, 31 oraz w wielu innych krajach, m.in. w Wielkiej Brytanii i krajach skandynawskich 32, 33. Z metaanaliz dostępnych badań wynika, że aktywność fizyczna związana z wydatkiem energetycznym powyżej 4200 kj/tydz. (tj. >1000 kcal/tydzień) wiąże się ze znaczną redukcją umieralności ogólnej (w granicach 25 47%), a ryzyko choroby niedokrwiennej serca zmniejsza się w granicach 30 50% 34. U kobiet i mężczyzn aktywnych fizycznie stwierdza się około 20 30% mniejsze ryzyko udaru mózgu zarówno niedokrwiennego, jak i krwotocznego 35. Osoby niepalące, utrzymujące prawidłowy ciężar ciała i wykonujące odpowiednią dawkę ćwiczeń żyją średnio o 5 7 lat dłużej od swych rówieśników nieprzestrzegających wyżej wymienionych 26 Global health risks: mortality and burden of disease attributable to selected major risks. Geneva, World Health Organization, 2009. 27 Global recommendations on physical activity for health. Geneva, World Health Organization, 2010. 28 Physical Activity Guidelines Advisory Committee (PAGAC). Physical Activity Guidelines Advisory Committee Report 2008. Washington, DC, US Department of Health and Human Services, 2008. 29 Blair SN, Kohl HW, Paffenbarger RS et al. : Physical fitness and all-cause mortality : a prospective study on healthy men and women. JAMA, 1989,262, 2395 30 Paffenbarger RS Jr, Hyde RT, Wing AL et al. : The association of changes in physical activity level and other lifestyle characteristics with mortality among men. NEJM 1993, 328, 538 31 Warburton D, Nicol CW, Bredin S : Health benefits of physical activity : the evidence. CMAJ 2006,174, 801-9 32 Rosengren A, Wilhelmsen L. : Physical activity protects against coronary Heath and deaths from all causes In middle-aged men. Evidence from a 20-year follow-up of the primary prevention study in Goteborg. Ann Epidemiol 1997, 7,69-75 33 Schnohr P, Lange P, Scharling H I wsp : Long-term physical activity in leisure time and mortality from coronary heart disease, stroke, respiratory diseases and cancer. The Copenhagen City Heart Study. Eur J Cardiovasc Prev Rehab 2006, 13,173-9 34 Lee IM, Skerret PJ: Physical activity and all-cause mortality ; what is the dose-response relation? Med. Sci Sports Exerc 2001, 33,supl, S 459 35 Oczkowski W : Complexity of the relation between physical activity and stroke : a meta-analysis. Clin J Sport Med 2005, 15, 399 11

zasad zdrowego stylu życia 36. Należy podkreślić, że wysiłek fizyczny jest czynnikiem ochronnym niezależnym od uwarunkowań genetycznych oraz innych uznanych czynników ryzyka biologicznych i socjoekonomicznych 37, 38. Należy podkreślić, iż efekt ochronny wysiłku w prewencji ChSN i innych chorob przewlekłych zależy od dawki (wydatku energetycznego, czasu trwania, częstości itp.) i jest wyraźnie związany z poziomem wydolności fizycznej 39, 40, 41. Główne punkty Konsensusu Rady Redakcyjnej PFP dotyczący aktywności fizycznej brzmią następująco 42 : 1. Siedzący styl życia lub lenistwo ruchowe jest istotnym czynnikiem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych (ChSN) oraz wielu innych chorób przewlekłych. Ponad 50% osób dorosłych w Polsce podobnie jak w innych krajach cechuje siedzący tryb życia. Problem niedostatecznej aktywności fizycznej i jej konsekwencji zdrowotnych dotyczy w coraz większym stopniu dzieci i młodzieży. 2. Zwiększone ryzyko sercowo-naczyniowe związane z niedostateczną aktywnością fizyczną dotyczy zarówno osób zdrowych, jak i pacjentów z chorobą wieńcową (zwłaszcza po ostrym zespole wieńcowym), niewydolnością serca, zespołem metabolicznym, nadciśnieniem tętniczym, po udarze mózgu i po operacjach kardiochirurgicznych. Wyraża się to zwiększoną umieralnością ogólną i umieralnością z powodu ChSN. 3. Systematyczny wysiłek fizyczny jeden z najważniejszych czynników korzystnie wpływających na większość procesów fizjologicznych w organizmie człowieka ma charakter plejotropowy. Warunkuje prawidłowy rozwój psychofizyczny, poprawia jakość życia i zapobiega występowaniu miażdżycy i jej powikłań, nadciśnienia tętniczego, cukrzycy, zespołu metabolicznego, chorob 36 Schnohr P, Lange P, Scharling H I wsp : Long-term physical activity in leisure time and mortality from coronary heart disease, stroke, respiratory diseases and cancer. The Copenhagen City Heart Study. Eur J Cardiovasc Prev Rehab 2006, 13,173-9 37 Rosengren A, Wilhelmsen L. : Physical activity protects against coronary Heath and deaths from all causes In middle-aged men. Evidence from a 20-year follow-up of the primary prevention study in Goteborg. Ann Epidemiol 1997, 7,69-75 38 Carlsson S, Andersson T, Lichtenstein P et al. : Physical activity and mortality : Is the association explained by genetic selection? Am J Epidemiol 2007, 166/3,255-9 39 Blair S, Cheng Y, Holder J: Is physical activity or physical fitness more important in defining health benefits? Med. Sci Sports Exerc 2001,33, supl, S 379 40 Kurl S, Laukkanen JA, Rauramaa R et al. : Cardiorespiratory fitness and the risk of stroke in men. Arch Intern Med 2003, 163, 1682-8 41 Schnohr P, Lange P, Scharling H I wsp : Long-term physical activity in leisure time and mortality from coronary heart disease, stroke, respiratory diseases and cancer. The Copenhagen City Heart Study. Eur J Cardiovasc Prev Rehab 2006, 13,173-9 42 Drygas W., Piotrowicz R., Jegier A., Kopeć G., Podolec P. Aktywność fizyczna u osób zdrowych Polskie Forum Profilaktyki Chorób Układu Krążenia (PFP) Nr 3 (12) październik 2008, str. 1-2 12

nowotworowych, depresji, czy osteoporozy. Osoby aktywne fizycznie żyją przeciętnie o 5 7 lat dłużej. 4. Propagowanie aktywności fizycznej powinno się zaczynać w okresie wczesnego dzieciństwa i trwać do okresu późnej starości. Wysiłek fizyczny dostosowany do wieku, sprawności fizycznej i stanu zdrowia stanowi ważny element promocji zdrowia. 5. Nadmiernie intensywna aktywność fizyczna, to znaczy nieracjonalna, niedostosowana do możliwości organizmu i warunków zewnętrznych, nawet u osoby mającej poczucie pełnego zdrowia może być niebezpieczna. Niektóre ćwiczenia fizyczne mogą prowadzić do urazów i przeciążeń układu ruchu oraz zwiększać ryzyko nagłych powikłań kardiologicznych (zawał serca, zatrzymanie czynności serca, nagły zgon sercowy). Podejmowanie intensywnej aktywności fizycznej odbiegającej od dotychczasowej, szczególnie zaś aktywności ekstremalnej lub sportu wyczynowego powinno być poprzedzone specjalistycznymi badaniami lekarskimi. 6. Zalecana aktywność fizyczna dla osób zdrowych: wysiłki o umiarkowanej intensywności wykonywane systematycznie (co najmniej 3 razy w tygodniu, a najlepiej codziennie), trwające nie mniej niż 30 minut. Zalecane są: szybki marsz lub marszobieg, jazda rowerem, gimnastyka ogólnorozwojowa, pływanie. Prowadzenie aktywnego trybu życia przynosi wiele korzyści społecznych i psychologicznych, a między aktywnością fizyczną i średnią długością życia zachodzi bezpośrednia relacja. Populacje aktywne fizycznie zazwyczaj żyją dłużej niż populacje nie wykazujące tego rodzaju aktywności. Podejmowanie regularnego wysiłku fizycznego niesie szereg korzyści zdrowotnych, takich jak: zmniejszenie ryzyka schorzeń sercowo-naczyniowych powstrzymanie i/lub opóźnienie rozwoju nadciśnienia tętniczego oraz lepsza kontrola ciśnienia tętniczego u osób, które cierpią na nadciśnienie wysoką wydolność sercowo-oddechową prawidłowy przebieg procesów metabolicznych oraz niska częstość występowania cukrzycy typu 2 lepsza kontrola wagi ciała co zmniejsza ryzyko otyłości mniejsze ryzyko wystąpienia pewnych typów raka (piersi, prostaty i okrężnicy) lepsza mineralizacja kośćca w młodym wieku, co zapobiega osteoporozie oraz złamaniom w starszym wieku 13

lepsze funkcje trawienne i regulacja rytmu jelitowego. zachowane funkcje motoryczne, w tym siły i równowagi zachowane funkcje poznawcze oraz zmniejszone ryzyko depresji i demencji niższe poziomy stresu oraz związana z tym lepsza jakość snu lepsze samopoczucie, większy entuzjazm i optymizm 43 1.1.4 Niedostateczna aktywność fizyczna przyczyny i skutki zdrowotne We współczesnym świecie niezwykle szybkiemu tempu życia towarzyszy wyeliminowanie z niego wysiłków fizycznych i zmniejszenie aktywności fizycznej społeczeństwa. Z badań Eurobarometru, przeprowadzonych w roku 2006 wynika, iż przeciętny Europejczyk spędza w pozycji siedzącej ponad 6 godzin dziennie 44. Badania Eurobarometru z roku 2010 wykazały natomiast, iż 34% respondentów nie uprawia żadnego sportu i nie gimnastykuje się lub robi to w niewielkim zakresie 45. Niedostateczna aktywność fizyczna to aktywność o intensywności poniżej 4 5 MET (50 70W) i(lub) niepowodująca wydatkowania więcej niż 500 kcal/tydzień. Niektorzy autorzy definiują niedostateczna aktywność fizyczną jako wydatek energetyczny związany z wysiłkiem fizycznym mniejszy niż 10% całkowitego dobowego wydatku energetycznego 46, 47 lub o czasie trwania krótszym niż 25 minut dziennie 48. Za niezadowalającą z punktu widzenia prewencji pierwotnej i wtórnej uznaje się aktywność: w czasie wolnym od pracy ograniczoną do codziennej toalety, ubierania się, wykonywania prac domowych i lekkich ogrodowych, zajęć związanych z zabezpieczeniem funkcjonowania domu (zakupy, sprawy urzędowe itd.), lekkich wysiłkow w ramach rekreacji (wolny spacer, wolna jazda na rowerze, łowienie ryb, bilard, kręgle), 43 Wytyczne UE dotyczące aktywności fizycznej. Zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. Czwarty projekt skonsolidowany, zatwierdzony przez Grupę Roboczą UE Sport i Zdrowie na zabraniu w dniu 25 września 2008 r. 44 Eurobarometer 64.3. Health and food. Brussels, European Commission, 2006 (Special Eurobarometer 246) (http://ec.europa.eu/health/ph_publication/eb_food_en.pdf, accessed 13 May 2011). 45 Eurobarometer 72.3. Sport and physical activity. Brussels, European Commission, 2010 (Special Eurobarometer 334) (http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_334_en.pdf, accessed 13 May 2011). 46 Bernstein SM, Morabia A, Sloutskis D : Definition and prevalence of sedentarism in urban population. Am J Public Health 1999, 89, 862 47 Varo JJ, Martinez-Gonzalez MA, de Irala-Estevez J et al : Distribution and determinants of sedentary lifestyles in the European Union. Int J Epidemiol 2003, 32, 138 48 Leon AC, Rodriguez-perez M, Rodriguez-Benjumeda L et al : Sedentary lifestyle: Physical activity duration versus percentage of energy expenditure. Rev Esp Cardiol 2007, 60, 244 14

zawodową ograniczoną do pracy siedzącej lub stojącej, prowadzenia samochodu, automatycznej obsługi maszyn i urządzeń. Niedostateczna aktywność fizyczna stanowi istotny, choć nadal niedoceniany czynnik wpływający na stan zdrowia, chorobowość i umieralność. W większości krajów wysoko rozwiniętych od przynajmniej 20 lat można mówić wręcz o epidemii lenistwa ruchowego 49. Jest to z jednej strony skutek dobrodziejstw, jakie przyniosła cywilizacja, i związanych z nimi zmian stylu życia, z drugiej zaś braku wiedzy o znaczeniu wysiłku fizycznego dla zdrowia człowieka. Najnowsze badania wskazują, że 50 60% dorosłych Polaków cechuje zbyt mała aktywność fizyczna 50. Dotyczy to szczególnie kobiet, mieszkańców dużych aglomeracji miejskich oraz osób o niższym statusie socjoekonomicznym. Coraz większym problemem zdrowia publicznego jest też zbyt mała aktywność fizyczna dzieci i młodzieży: ponad 50% dziewcząt i około 33% chłopców w Polsce wykazuje zbyt małą aktywność ruchową 51. Warto zaznaczyć, że w naszym kraju brak aktywności fizycznej rzadko jest postrzegany jako czynnik ryzyka chorób sercowonaczyniowych ChSN 52. Wyniki badań HBSC wskazują, że w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, około 2/3 młodzieży nie osiąga zalecanego poziomu aktywności fizycznej 53. Stanowi to poważne zagrożenie dla zdrowia, w tym zwłaszcza rozwój epidemii otyłości. Dla przeciwdziałania temu zjawisku, w wielu krajach, grupy ekspertów opracowują zalecenia dotyczące optymalnego poziomu aktywności fizycznej. Wyraźna jest też tendencja do podwyższania zalecanego poziomu. Zgodnie z najnowszymi kryteriami dzieci i młodzież w wieku szkolnym powinny wykonywać ćwiczenia o miarkowanej i dużej intensywności wysiłku przez 60 min. dziennie, w formie dostosowanej do etapu ich rozwoju, urozmaiconej i będącej źródłem radości 54. Przyczyny małej aktywności fizycznej młodzieży są obecnie analizowane w perspektywie trzech głównych nurtów teoretycznych: Teorii Społecznego Uczenia się 49 Manson JE et al : The escalating pandemics of obesity and sedentary life style. A call to action for clinicians. Arch Inter Med 2004,164,249-58 50 Drygas W, Kwaśniewska M, Szcześniewska D i wsp : Ocena poziomu aktywności fizycznej dorosłej populacji Polski. Wyniki Programu WOBASZ. Kard Pol 2005, 63, supl 4, 636-640 51 Wojnarowska B : Wybrane zagadnienia w sporcie dzieci i młodzieży. W zbiorze : Medycyna Sportowa. Jegier A, Nazar K, Dziak A ( red). PTMS Warszawa, 2006, 174-233. 52 Kopeć G., Sobień B., Podolec M. et al.: The level of knowledge and sources of information about cardiovascular risk factors in the Polish population. Acta Cardiologica 2007;62:631-632. 53 Woynarowska B., Mazur J., Kołoło H., Małkowska A.: Zdrowie, zachowania zdrowotne i środowisko społeczne młodzieży w krajach Unii Europejskiej. Wydz. Pedagogiczny UW, IMiDz 2005. 54 Strong W.B., et al.: Evidence based physical activity for school-age youth. The Journal of Pediatrics 2005,146:732-737. 15

(Social Cognitive Theory) A. Bandury 55, Teorii Planowanego Działania (Theory of Planned Behaviour) I. Ajzena i J. Maddena 56 oraz Teorii Samodeterminacji (Selfdeterminaton theory) E. Ryana i R. Deci 57. Od końca lat 80. XX wieku w analizach aktywności fizycznej młodzieży obecny jest paradygmat socjo-ekologiczny, uwzględniający zarówno indywidualne, jak i środowiskowe (środowisko społeczne i fizyczne) uwarunkowania aktywności fizycznej 58, 59 1.1.5 Aktywność fizyczna dzieci i młodzieży w Polsce i na świecie Okres dorastania charakteryzuje się jest zmniejszaniem poziomu aktywności fizycznej. Zjawisko to dotyczy zwłaszcza dziewcząt, u których po wystąpieniu pierwszej miesiączki, obserwuje się wyraźną niechęć do ruchu, a nawet lenistwo ruchowe, utrzymujące się w dalszych latach. Efektem tego jest u części dziewcząt zmniejszenie sprawności fizycznej (wczesna inwolucja w rozwoju motorycznym). Wyniki badań przeprowadzonych w latach 1979-1999, w bardzo licznych grupach dzieci i młodzieży (w wieku 7,5-19,5 lat)w Polsce, wskazują na wyraźny regres sprawności fizycznej oraz wydolności fizycznej młodzieży 60. Główną przyczyną może być tendencja do obniżania się aktywności fizycznej dzieci i młodzieży. Zajęciami konkurencyjnymi dla aktywności fizycznej jest oglądanie telewizji, a w ostatnich latach korzystanie z komputera, Internetu. Wśród pytań zawartych w kwestionariuszu ankiety znalazły się pytania weryfikujące zaangażowanie młodzieży gimnazjalnej oraz studentów w tzw. zajęcia sedenteryjne w czasie wolnym (wykonywane w unieruchomieniu ciała, zwykle w pozycji siedzącej). Do zajęć tych należy zaliczyć także odrabianie lekcji. Czas przeznaczony na odrabianie lekcji zwiększa się z wiekiem i jest najdłuższy w końcowym okresie nauki szkole ponadgimnazjalnej. Należy zwrócić uwagę, że czas spędzany na różnych zajęciach sedenteryjnych kumuluje się. W rekomendacjach dotyczących bezpiecznej ilości czasu 55 Bandura A.: Self-regulation of motivation through anticipatory and self-reactive mechanisms. W: Dienstbier R. (red.). Nebraska symposium on motivation 1990: Perspectives on motivation. Lincoln, NE, University of Nebraska Press, 1991: str. 69-164. 56 Ajzen I., Madden T.: Prediction of goal-directed behavior: Attitudes, intentions, and perceived behavioral control. Journal of Experimental Social Psychology1986,22:453-474. 57 Ryan M., Deci E.: Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 2000, 55: 68-78 58 Sallis J., Bauman A., Pratt M.: Environmental and policy interventions to promote physical activity. American Journal of Preventive Medicine 1998,15:379-397. 59 McLeroy K., Bibeau D., Steckler A., Glanz K.: An ecological perspective on health promoting programs. Health Education Quarterly 1988, 15, 351-377. 60 Przewęda R., Dobosz J.: Kondycja fizyczna polskiej młodzieży. Akademia Wychowania Fizycznego w Warszawie.Studia i monografie, Warszawa 2003. 16

spędzanego przez młodzież przed ekranem mowa jest o 4 godzinach dziennie 61. Jednak Amerykańska Akademia Pediatrii w rekomendacjach ogłoszonych w 2001 roku, bardziej restrykcyjnie zaleca młodzieży spędzanie czasu przed ekranem maksymalnie 2 godziny dziennie (tzw.: screen time) 62 U dzieci i młodzieży odpowiedni poziom aktywności fizycznej ma kluczowe znaczenie dla rozwoju fizycznego, motorycznego, psychicznego i społecznego. Poprzez "transfer" - przenoszenie wzorców i zachowań - warunkuje aktywność fizyczną w przyszłości. W wielu krajach istnieją, opracowane przez zespoły ekspertów zalecenia (ang. "Physical activity guide"), określające, jaki powinien być poziom aktywności fizycznej sprzyjający zdrowiu. 63. W międzynarodowych badaniach HBSC (Health Behaviour in School-aged Children: A WHO Collaborative Cross-national Study) w 2002 r. uczestniczyło w Polsce 6383 uczniów klas V szkół podstawowych oraz I i III gimnazjów w średnim wieku: 11,7; 13,7 i 15,7 lat (3204 chłopców i 3179 lat). Była to próba reprezentatywna - podobne badania wykonano w 35 krajach, łącznie w grupie około 165 tys. uczniów. Wyniki badań wykazały, że: Większość nastolatków (59% chłopców i 71% dziewcząt) w Polsce nie osiąga zalecanego poziomu aktywności fizycznej (60 min dziennie przez 5 dni w tygodniu). Jest to grupa o zwiększonym ryzyku zaburzeń związanych z niedostatkiem ruchu. U co czwartego nastolatka z bardzo niską aktywnością fizyczną, ryzyko to jest szczególnie duże. W okresie dojrzewania, u obu płci, aktywność fizyczna zmniejsza się z wiekiem. Istnieje dysproporcja między czasem poświęcanym przez młodzież na zajęcia ruchowe i sedenteryjne na korzyść tych ostatnich: co najmniej 2 godz. dziennie w dni szkolne przeznacza na odrabianie lekcji - 54% nastolatków, oglądanie TV -76%, korzystanie z komputera - 32%. Istnieje obawa, że wraz ze wzrostem liczby rodzin posiadających komputer (w 2002 r. miało go 40% rodzin), zwiększać się będzie udział zachowań sedenteryjnych w czasie wolnym młodzieży. 61 Mark A., Janssen I.: Relationship between screen time and metabolic syndrome in adolescents. Journal of Public Health 2008, 30: 153-160. 62 American Academy of Pediatrics Committee on Public Education: Children, adolescents and television. Pediatrics 2001,107: 423-426 63 Woynarowska B., Kołoło H. Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne nastolatków Psychologia zdrowia, czerwiec 2004 17

Dziewczęta, w porównaniu z chłopcami, są mniej aktywne ruchowo i poświęcają więcej czasu na odrabianie lekcji, a mniej czasu na oglądanie TV i korzystanie z komputera 64. Poziom aktywności fizycznej chłopców jest wyższy niż dziewcząt i u obu płci wyraźnie zmniejsza się z wiekiem. Odsetki młodzieży w Polsce osiągającej zalecany jej poziom są małe, co ilustrują wyniki badań reprezentatywnych grup (za zalecany poziom aktywności fizycznej, tzn. zaspokajający podstawowe potrzeby organizmu, przyjęto 5 dni w tygodniu, w których badany przeznaczał na nią co najmniej 60 min. dziennie wskaźnik MVPA 65, 66. Istnieje wyraźna dysproporcja między aktywnością fizyczną a zajęciami sedentaryjnymi. Nasilająca się z wiekiem hipokinezja stanowi przyczynę: regresu sprawności i wydolności fizycznej dzieci i młodzieży w wieku 7,5 19,5 lat, obserwowanego w Polsce latach 1979 19997; -zwiększania się częstości nadwagi i otyłości w latach 1995 2005 odsetek 14 15 latków z nadwagą zwiększył się w Polsce o 2% 67. Siedzący tryb życia oraz brak codziennego, systematycznego wysiłku fizycznego stanowi coraz większy społeczny problem zdrowotny. Początkowo negatywne skutki spadku aktywności ruchowej dla kondycji fizycznej i zdrowia dotyczyły głównie osób dorosłych. Wiązało się to z postępującą mechanizacją pracy i udogodnieniami codziennego życia (transport). Obecnie, problem ten obejmuje również dzieci, które aktywność na świeżym powietrzu zamieniły na bierne spędzanie czasu przed telewizorem bądź komputerem. 68 Zalecenia dotyczące poziomu aktywności fizycznej u dzieci i młodzieży wskazują jako korzystną umiarkowaną bądź dużą aktywność ruchową podejmowaną każdego dnia przez godzinę, natomiast niezbędne minimum aktywności to pół godziny dziennie. 69 Duża aktywność powoduje przyspieszone bicie serca, przyspieszenie oddechu i pojawienie się uczucia gorąca. Jeżeli dziecko systematycznie uprawia jakąś formę tej aktywności, np. codziennie pokonuje pieszo długą drogę do szkoły, czy dojeżdża do szkoły na rowerze, wtedy dzienna aktywność fizyczna może wynosić 30 minut dowolnego typu ruchu o 64 Woynarowska B., Kołoło H. Aktywność fizyczna i zachowania sedenteryjne nastolatków Psychologia zdrowia, czerwiec 2004 65 Mazur J., Woynarowska B., Kołoło H.: Zdrowie subiektywne, styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej w Polsce. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2007. 66 Oblacińska A., Woynarowska B.: Zdrowie subiektywne, zadowolenie z życia i zachowania zdrowotne uczniów szkół ponadgimnazjalnych w Polsce. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2006. 67 Oblacińska A., Jodkowska M.: Otyłość u polskich nastolatków. Epidemiologia, styl życia, samopoczucie. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2007. 68 Jarosz M. i wsp.: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa 2008. 69 Stron WB. Malina R., Blinke C.: Evidence based physical activity for school-age youth. J Pediatr 2005, 146: 732-737. 18

umiarkowanej i dużej intensywności. 70 Mała aktywność fizyczna jest jedną z głównych przyczyn otyłości oraz zachorowań i śmiertelności związanej z chorobą wieńcową, cukrzycą typu II, zwiększa też ryzyko wystąpienia nowotworów jelita grubego oraz raka piersi, osteoporozy, zaburzeń przemiany lipidowej, depresji i stanów lękowych, wpływa niekorzystnie na kształtujący się aparat ruchu dziecka i jest częstą przyczyną powstawania wad postawy ciała. Odpowiedni poziom aktywności fizycznej w młodości wpływa korzystnie na rozwój somatyczny, motoryczny, psychiczny i społeczny młodego człowieka oraz wyrabia potrzebę kontynuowania aktywności ruchowej przez całe życie 71 Wyniki badania HBSC przeprowadzonego w roku szkolnym 2001/2002 pokazują, że średni czas aktywność fizycznej młodzieży wynosił 3,8 godziny tygodniowo. Największy stopień aktywności odnotowano w Austrii, Anglii, Irlandii i na Litwie, najmniejszy zaś w Belgii, Francji, Włoszech i Portugalii. Chłopcy cechowali się większą aktywnością fizyczną niż dziewczynki. Około 34% młodzieży poddanej badaniu nie realizowała zaleceń co najmniej 60 minut średniej intensywności wysiłku przez 5 lub więcej dni w tygodniu. Wśród odsetka realizującego zalecenia było 40% chłopców i 27% dziewcząt. Odsetek ten spadał wraz z wiekiem, w szczególności wśród dziewcząt. 72 Podobne tendencje obserwowane są też wśród młodzieży polskiej. Prawie połowę ankietowanych uczniów szkół gimnazjalnych 73 i ponadgimnazjalnych 74 cechowała niedostateczna aktywność ruchowa, przy czym częściej były to dziewczęta niż chłopcy. W większości czas wolny spędzany był przez respondentów w pozycji siedzącej (oglądanie TV, korzystanie z komputera). Uprawianie aktywności fizycznej w czasie wolnym nie było działaniem intensywnym i regularnym. Rodzinne uprawianie aktywności fizycznej należało w badanej grupie do rzadkości i korelowało z wykształceniem rodziców (im wyższe wykształcenie tym wyższy jej poziom). 75 U dużego odsetka dzieci i młodzieży (60-70%) aktywność ruchowa jest niezadowalająca, ograniczona tylko do obowiązkowych zajęć wychowania fizycznego w szkole. Szacuje się, że wśród młodzieży szkolnej co 70 Jarosz M. i wsp.: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa 2008. 71 Walicka-Cupryś K., Ćwirlej A., Kużdżał A., Zawadzka D.: Aktywność ruchowa młodzieży z terenów wiejskich i małych miast. Young Sport Science Of Ukraine, 2010, V.2. P 32-39. 72 Branca F., Nikogosian H., Lobstein T. The challenge of obesity in the WHO European Region and the strategies for response, World Health Organization 2007. 73 Wołowski T., Jankowska M.: Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Część II. Aktywność fizyczna oraz formy spędzania czasu wolnego. Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (1): 69-73. 74 Saracen A.: Zachowania zdrowotne młodzieży szkół ponadgimnazjalnych. Hygeia Public Health 2010, 45(1): 70-73 75 Wołowski T., Jankowska M.: Wybrane aspekty zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej. Część II. Aktywność fizyczna oraz formy spędzania czasu wolnego. Probl Hig Epidemiol 2007, 88 (1): 69-73. 19

czwarty uczeń wykazuje odchylenia od prawidłowego stanu zdrowia, a czynniki ryzyka chorób niezakaźnych występują w coraz młodszym wieku. 76 Badania HBSC dotyczące aktywności fizycznej 11,13 i 15-latków przeprowadzone na przestrzeni lat 2002 (przebadanych ogółem: 6383 nastolatków), 2006 (przebadanych ogółem: 5489 nastolatków) i 2010 (przebadanych ogółem: 4809 nastolatków) wykazały następujące trendy: - dziewczęta rzadziej niż chłopcy spełniają kryteria minimalnej zalecanej aktywności fizycznej; - poziom aktywności fizycznej obniża się z wiekiem;analiza trendów na przykładzie grupy 13-latków wykazała, że odsetek młodzieży spełniającej kryteria minimalnej zalecanej aktywności fizycznej utrzymuje się na podobnym poziomie w ciągu ostatnich 8 lat (ok. 16%)uczniowie w Polsce rzadziej spełniają kryteria minimalnej zalecanej aktywności fizycznej niż rówieśnicy w wielu innych krajach, szczególnie u 11- i 13-latków 77. Natomiast wyniki HBSC dotyczące oglądania TV wykazały następujące tendencje zmian: - stwierdzono niewielkie różnice zależne od płci i wieku;analiza trendów na przykładzie grupy 13-latków wykazała, że w ciągu ostatnich 8 lat znacznie obniżył się odsetek nastolatków oglądających codziennie telewizję dwie godziny lub więcej w dniach szkolnych (z 80% w 2002 r. do 66% w 2010 r.)uczniowie w Polsce w większym stopniu angażują się w zachowania sedenteryjne niż przeciętni rówieśnicy w innych krajach 78 Analiza trendów zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej przeprowadzona na podstawie wyników kolejnych edycji badań HBSC wskazuje na nasilenie się wielu niekorzystnych zachowań związanych z odżywianiem, takich jak 79 : - rzadsze spożywanie pierwszego śniadania, - częstsze stosowanie diet odchudzających. - poziom aktywności fizycznej wykazuje okresowe wahania, bez wyraźnej tendencji. Należy zwrócić uwagę na: bardzo niski odsetek polskich uczniów spełniających kryteria minimalnej zalecanej aktywności fizycznej [ (MVPA) 16,3% u 13-latków badanych w 76 Jarosz M. i wsp.: Zasady prawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia, Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa 2008. 77 Małkowska-Szkutnik A., Mazur J., Elżbieta Łata E. Aktywność fizyczna i zachowania żywieniowe młodzieży w świetle badań HBSC, psse.dnsalias.org/test/index_pliki/hbsc.ppt dostęp z dnia 10.10.2011r. 78 Małkowska-Szkutnik A., Mazur J., Elżbieta Łata E. Aktywność fizyczna i zachowania żywieniowe młodzieży w świetle badań HBSC, psse.dnsalias.org/test/index_pliki/hbsc.ppt dostęp z dnia 10.10.2011r. 79 Małkowska-Szkutnik A., Mazur J., Elżbieta Łata E. Aktywność fizyczna i zachowania żywieniowe młodzieży w świetle badań HBSC, psse.dnsalias.org/test/index_pliki/hbsc.ppt dostęp z dnia 10.10.2011r. 20