PODSTAWOWE INFORMACJE TEMAT III Cztery pory roku w życiu nietoperzy Większość informacji pochodzi z książki Nietoperze Polski autorstwa Konrada Sachanowicza i Mateusza Ciechanowskiego (MULTICO Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2005) /patrz: Część V. Wykaz materiałów źródłowych/ Gatunki nietoperzy, zamieszczone na tytułowym slajdzie, przedstawia poniższa tabela. Mroczek pozłocisty Mopek Nocek orzęsiony Nocek duży Gacek szary Mroczek posrebrzany Nocek Natterera Podkowiec duży Gacek brunatny Nocek Bechsteina Karlik malutki Podkowiec mały A. CZTERY PORY ROKU W ŻYCIU NIETOPERZY I. JESIEŃ 1. Wędrówki. Jesień to okres, w którym nietoperze intensywnie żerują, aby zgromadzić zapasy tłuszczu na zimę oraz wędrują do swoich zimowych kryjówek. Większość nietoperzy wędruje pomiędzy swoimi letnimi i zimowymi schronieniami (tzw. migracje sezonowe), ale odległości, które wówczas przemierzają są bardzo różne. Można wyróżnić trzy grupy: (1) gatunki osiadłe, migrujące zazwyczaj nie dalej niż 30-90 km; często cały rok przebywają na tym samym obszarze, (2) gatunki, które przemierzają większe odległości, ale nie przekraczające zwykle 400 km; kierunek migracji nie jest ściśle określony (np. do największego zimowiska nietoperzy w Polsce Międzyrzeckiego Rejonu Umocnionego na Ziemi Lubuskiej, nietoperze zlatują się koncentrycznie, a więc zarówno z północy, jak i z południa), (3) gatunki pokonujące regularnie dystans zwykle 500 km, a niekiedy nawet blisko 2000 km (rekord należy do karlika większego, który w ciągu 29 nocy pokonał odległość 1905 km, z Łotwy (miejsca zaobrączkowania) do Francji; każdej nocy przemierzał dystans około 66 km); kierunek migracji (podobnie jak u ptaków): wiosną północny i północno-wschodni, jesienią południowy i południowo-zachodni; wędrują ku obszarom o łagodniejszym klimacie, gdzie hibernują w słabo izolowanych kryjówkach (np. dziuplach drzew). Wędrówki nietoperzy bada się metodą obrączkowania. Złapanym osobnikom zakładana jest na przedramię metalowa obrączka, zbliżona w kształcie do litery Ω, z danymi instytucji koordynującej badania. Ponowne odłowienie zaobrączkowanych nietoperzy dostarcza cennych informacji o migracjach, ale również o wieku danego osobnika. Rekord wśród europejskich gatunków należy do nocka Brandta, którego schwytano 38 lat po zaobrączkowaniu. Jednak większość nietoperzy średnio żyje prawdopodobnie około 4-5 lat. Nietoperze wędrowne żyją krócej (najwyżej kilkanaście lat) niż osiadłe (nierzadko nawet 20-30 lat). Metoda obrączkowania nie jest obecnie powszechnie stosowana, bowiem nie jest obojętna dla nietoperzy. Obrączkowanie wymaga zgody Ministra Środowiska i dozwolone jest wyłącznie w ramach badań naukowych. 56
2. Gody. Późnym latem lub z początkiem jesieni nietoperze rozpoczynają gody. Niewiele wiemy o tym okresie życia nietoperzy. Mamy pewną wiedzę na temat zwyczajów godowych zaledwie 7 gatunków (gacek brunatny, nocek duży, karliki, borowce). Gody odbywają się na trasach przelotu nietoperzy z miejsc letniego pobytu na zimowiska, bądź w pobliżu zimowych kryjówek. Samce niektórych gatunków zajmują w tym okresie kryjówki (tzw. kryjówki godowe), a niekiedy także terytoria wokół nich, których aktywnie bronią przed konkurentami. Taką kryjówką mogą być m.in. dziuple drzew, skrzynki dla nietoperzy lub ptaków, szczeliny w murach budynków, zakamarki na strychu oraz fragment jaskini lub sztolni. Ściany kryjówki znakują zapachowo, wydzieliną gruczołów policzkowych. Za pomocą głosów godowych oznajmiają swoją obecność konkurentom oraz wabią do kryjówki samice w celu odbycia kopulacji. Głosy wydawane przez samce w tym okresie (charakterystyczne dla gatunku) są dla nas słyszalne, ale ciche. U innych gatunków nie obserwuje się terytorializmu u samców, a występuje u nich, badane obecnie, zjawisko tzw. rojenia. Polega ono na gromadzeniu się dziesiątków, a nawet setek nietoperzy przy otworach jaskiń, sztolni i innych obiektów podziemnych. U nietoperzy samice, podobnie jak samce, kopulują z wieloma partnerami, a zależnie od gatunku, odlatują zaraz po kopulacji, bądź pozostają z każdym z nich niekiedy nawet przez kilkanaście dni. W tym drugim przypadku z jednym samcem przebywa w kryjówce godowej zazwyczaj kilka samic, tworząc tzw. harem. W okresie godowym dochodzi jedynie do zaplemnienia samicy, a nasienie pozostaje przez całą zimę w jej drogach rodnych. 3. Żerowanie. Jesień to okres, w którym nietoperze intensywnie żerują, aby zgromadzić zapasy tłuszczu na zimę. Są gotowe do hibernacji, gdy tłuszcz stanowi około 20-30% masy ich ciała II. ZIMA 1. Hibernacja. Zimą, ze względu na brak pokarmu, nietoperze zapadają w sen zimowy zwany hibernacją. Dzięki obniżeniu temperatury ciała i spowolnieniu czynności życiowych (tempa oddychania, bicia serca itp.), mogą przeżyć, korzystając jedynie z nagromadzonych w swoim ciele zapasów tłuszczu. Temperatura ciała hibernującego nietoperza różni się zaledwie o 1-2ºC od temperatury otoczenia. Jeśli nietoperze zimują w kryjówkach o wysokiej wilgotności powietrza (wysoka wilgotność powietrza ogranicza utratę wody), częstym zjawiskiem jest skraplanie się pary wodnej na ich chłodnym ciele. Blisko 90% zapasów tłuszczu, zużywanych jest podczas zimy na spontaniczne przebudzenia, służące m.in. zaspokojeniu potrzeb fizjologicznych (napicie się wody, wydalanie i in.) oraz zmianie miejsca na bardziej korzystne (w przypadku np. wzrostu lub spadku temperatury w kryjówce). Mogą zmieniać miejsce w kryjówce, jak również samą kryjówkę (wówczas wylatują na zewnątrz). Niekiedy polują na owady zimujące w tej samej kryjówce, a w cieplejszych okresach zimy, żerują również na zewnątrz. Wybudzanie się trwa od kilku do kilkudziesięciu minut i jest bardzo kosztowe energetycznie (wymaga nakładu energii wystarczającej na około 16 dni hibernacji). Nietoperze różnią się preferencjami, co do typu kryjówki oraz panującego w niej mikroklimatu (temperatura, wilgotność). Większość (podkowce, nocki, mroczek pozłocisty, gacki, mopek) zimuje głównie w kryjówkach podziemnych jaskiniach, sztolniach, tunelach, piwnicach, fortyfikacjach itp., a nawet studniach czy miejskiej kanalizacji. Pozostałe (mroczek posrebrzany i późny, borowce, karliki) zimują głównie w nadziemnych częściach budynków (strychy, szczeliny w murach, przewody wentylacyjne itp.), a borowce i karliki także dziuplach grubszych drzew. Zależnie od gatunku, mogą hibernować wisząc swobodnie na ścianach kryjówki, bądź kryją się mniej lub bardziej w szczelinach. Temperatura, w jakiej 57
zimują nietoperze waha się od 5-12ºC dla gatunków najbardziej ciepłolubnych (np. podkowce) do 0-5ºC w przypadku zimnolubnych (np. mroczki, gacki). Najbardziej odporne mroczek pozłocisty i mopek mogą wytrzymać nawet około -20ºC. Nietoperze są bardzo przywiązane do swoich zimowych kryjówek i wracają do nich każdego roku. Największe zimowisko nietoperzy w Polsce, a zarazem największe sztuczne zimowisko w Europie Środkowej, to system poniemieckich fortyfikacji w województwie lubuskim, zwany Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Łączna długość korytarzy liczy około 30 km. W celu ochrony tego cennego zimowiska nietoperzy, na terenie tym utworzono rezerwat przyrody Nietoperek. Corocznie zimuje tu prawie 30 tys. tych ssaków. Największe europejskie zimowisko to jedna z rumuńskich jaskiń, gdzie zimuje około 100 tys. nietoperzy. 2. Gody. Gody niektórych gatunków nietoperzy (np. gacek brunatny, nocek rudy) mogą odbywać się także zimą. Samce kopulują wówczas z samicami zimującymi w tych samych kryjówkach, które wyszukują m.in. za pomocą węchu. III. WIOSNA 1. Wędrówki. Nietoperze wracają z zimowisk do miejsc letniego pobytu. Dla samic są to jednocześnie kryjówki rozrodcze, w których późną wiosną urodzą swoje młode. 2. Żerowanie. Wraz ze wzrostem temperatury i pojawieniem się pokarmu, kończy się okres hibernacji dla nietoperzy. Wiele z nich, głównie młodych, ginie na początku wiosny z powodu przedwczesnego wyczerpania się zapasów tłuszczu oraz wiosennego niedoboru pokarmu. Śmiertelność nietoperzy jest największa w pierwszym roku ich życia, zwłaszcza w okresie usamodzielniania się (nauka latania, zdobywania pokarmu itd.) oraz ich pierwszej zimy. Te, które przeżyją intensywnie żerują, aby powrócić do swojej letniej wagi ciała. W okresach wiosennych spadków temperatury i niedoboru pokarmu, nietoperze zapadają w torpor (stan odrętwienia), aby zminimalizować straty energii. Podobnie jak podczas hibernacji, obniżają temperaturę ciała i spowalniają procesy życiowe, ale nie tak znacznie jak zimą. 3.Ciąża i poród. Po zakończeniu hibernacji w ciele samicy dochodzi do zapłodnienia i rozpoczyna się ciąża. Dzięki temu opóźnieniu w stosunku do momentu zaplemnienia, rozwój zarodka, poród i okres opieki nad młodymi nietoperzami, przypadają na wiosnę i lato, kiedy jest największa dostępność pokarmu. Nietoperze niektórych gatunków mogą odbywać kopulacje także wiosną (w kryjówkach zimowych, przed ich ostatecznym opuszczeniem, bądź na trasach wiosennych migracji). Ciąża trwa od 1,5 do 2,5 miesiąca. Poród następuje późną wiosną w kryjówce. Samice rodzą jedno (nocki, podkowce, gacki) lub dwa (karliki, borowce) młode. Na czas porodu ustawiają się pionowo, chwytają podłoża także pazurami obu kciuków i podwijają błonę ogonową tak, aby utworzyć z niej torebkę, do której wpadnie noworodek. Noworodki są niemal bezwłose, ślepe i nielotne, ale mają już dobrze wykształcone stopy i kciuki, dzięki czemu mogą trzymać się ciała matki lub podłoża. Samice mają jedną parę sutków (wyjątek to mroczek posrebrzany, u którego występują dwie pary). Samice podkowców mają w dolnej części brzucha dodatkową parę fałszywych sutków (tzw. pseudosutki), które służą tylko do przyczepiania się młodych pyszczkiem. Młode nietoperze w pierwszych tygodniach życia ssą mleko od matek. 4. Kolonie rozrodcze. Od kwietnia samice skupiają się w większe grupy i tworzą tzw. kolonie rozrodcze. Dopiero po utworzeniu kolonii oraz znalezieniu odpowiedniej 58
kryjówki, samice rodzą swoje młode. Kolonie mogą liczyć od kilku-kilkunastu do ponad tysiąca samic z młodymi. Zazwyczaj nie wszystkie samice w kolonii mają młode. Te, które nie rodziły biorą udział w opiece nad młodymi wówczas, kiedy ich matki żerują poza kryjówką. Cała kolonia najczęściej zajmuje jedną kryjówkę, przy czym często kryjówek jest kilka i kolonia może zmieniać miejsce pobytu (młode przelatują wraz z samicami, przyczepione do ich ciała). Dostępność zastępczych kryjówek w pobliżu aktualnego miejsca pobytu kolonii zwiększa jej bezpieczeństwo. Kolonie szukają kryjówki, która będzie się bardzo silnie nagrzewała od słońca, stąd najczęściej zlokalizowana jest ona po południowej stronie, a jej ściany zapewniają utrzymanie wewnątrz wysokiej temperatury (niekiedy nawet ponad 40 C!). Samice wracają co roku do tej samej kryjówki (kolonii) w której same przyszły na świat. Kryjówkami kolonii rozrodczych mogą być m.in. dziuple i szczeliny w drzewach, skrzynki dla nietoperzy i ptaków, nadziemne części budynków i szczeliny w mostach. Natomiast w polskich jaskiniach i sztucznych obiektach podziemnych, kolonie tworzone są sporadycznie, przy czym dotyczy to tylko dwóch gatunków nocka dużego oraz podkowca małego. Obecnie znana jest tylko jedna kolonia rozrodcza w jaskini (nocka dużego w J. Studnisko na Wyż. Krakowsko - Częstochowskiej, w rezerwacie przyrody Sokole Góry ) oraz dwie kolonie w podziemiach (nocków dużych w Międzyrzeckim Rejonie Umocnionym w województwie lubuskim oraz podkowców małych w piwnicach klasztoru w Czernej na Wyż. Krakowsko - Częstochowskiej). 5. Samce. Samce nie biorą udziału w wychowywaniu młodych i najczęściej żyją wówczas samotnie, a rzadziej w grupach. Kryjówkami dziennymi samców mogą być w tym okresie m.in. obiekty podziemne naturalne i sztuczne, dziuple i szczeliny w drzewach, skrzynki dla nietoperzy i ptaków, nadziemne części budynków i szczeliny w mostach. IV. LATO 1. Kolonie rozrodcze. Młode nietoperze dorastają w koloniach rozrodczych. Karmione są mlekiem aż do momentu, kiedy nauczą się zdobywać pokarm. Samice pozostawiają młode w kryjówce na czas żerowania. Rozpoznają swoje młode niezależnie od wielkości kolonii, po głosie (głosy socjalne) i zapachu. Wzrost i rozwój młodych nietoperzy jest bardzo szybki widzą już po kilku dniach od narodzin, a umiejętność latania nabywają w wieku około jednego miesiąca. Śmiertelność młodych nietoperzy w pierwszych tygodniach życia, zanim posiądą umiejętność lotu oraz przy korzystnych warunkach pogodowych jest niewielka. Jeśli jednak lato jest chłodne i deszczowe, samice mogą porzucić swoje młode z powodu braku pokarmu. W okresie nauki latania śmiertelność ta znacznie wzrasta (może sięgać nawet ponad 50%). Młode w pierwszym roku życia są znacznie ciemniejsze niż dorosłe (szare na grzbiecie). Kolonie rozpraszają się po usamodzielnieniu się młodych, pod koniec lata, zwykle w sierpniu-wrześniu. 2. Samce. Samce, podobnie jak wiosną, najczęściej żyją wówczas samotnie oraz wykorzystują te same dzienne kryjówki 3. Żerowanie. Miejsca żerowania nietoperzy mogą być znacznie oddalone od ich dziennych kryjówek. Jeśli jest tam dużo pokarmu, bardziej opłacalne jest przebycie większej odległości niż polowanie bliżej, ale w gorszym miejscu. W okresach dłuższych spadków temperatury i niedoborów pokarmu, nietoperze zapadają w torpor (stan odrętwienia), aby zminimalizować wydatkowanie energii. 59
4. Gody. Późnym latem lub z początkiem jesieni nietoperze rozpoczynają gody B. KRYJÓWKI NIETOPERZY Nietoperze nie budują swoich kryjówek, a jedynie wykorzystują istniejące schronienia. Różnią się preferencjami, co do typu kryjówki oraz panującego w niej mikroklimatu (temperatura, wilgotność). Zasiedlają kryjówki pochodzenia naturalnego i antropogeniczne. Obecnie większość nietoperzy wykorzystuje kryjówki zarówno pierwszego, jak i drugiego typu. Podobnie, jak wiele innych zwierząt, przystosowały się do warunków stworzonych przez człowieka. Sztolnie, tunele, kanały miejskiej kanalizacji, czy też studnie, stwarzają podobne warunki jak jaskinie; szczeliny w murach budynków i mostach przypominają szczeliny w skałach; podobnie szczeliny w dachach i okiennice zastępują kryjówki w starych drzewach. Kryjówki antropogeniczne to obecnie najważniejsze schronienia dla nietoperzy. I. Kryjówki pochodzenia naturalnego 1. Obiekty jaskiniowe (jaskinie, schroniska skalne) i szczeliny skalne Obecnie obiekty jaskiniowe i szczeliny skalne wykorzystywane są przez nietoperze głównie w okresie zimy (miejsca hibernacji) oraz jesieni (kryjówki godowe). W jaskiniach zimuje wiele gatunków nietoperzy (podkowce, nocki, mroczek pozłocisty, gacki, mopek). W okresie godowym samce niektórych gatunków mogą zajmować w tych obiektach terytoria, czyli aktywnie bronić, przed innymi samcami, jakiegoś ich fragmentu. Samice, które penetrują wówczas kryjówkę, przyłączają się do wybranych przez siebie samców tylko na czas kopulacji. W przypadku kilku innych gatunków obserwuje się jesienią zgrupowania dziesiątków, a nawet setek nietoperzy (tzw. rojenie) przy otworach obiektów jaskiniowych. Kolonie rozrodcze nietoperzy w polskich jaskiniach tworzone są sporadycznie, przy czym dotyczy to tylko dwóch gatunków nocka dużego (obecnie znana jest tylko jedna kolonia w Jaskini Studnisko na Wyż. Krakowsko - Częstochowskiej) oraz podkowca małego (obecnie żadna nie jest znana). Miejsca te mogą także pełnić funkcję dziennych kryjówek dla samców w okresie wiosenno-letnim. Niegdyś były powszechnie wykorzystywane przez nietoperze, teraz rzadziej. Powodem jest silna penetracja tych miejsc przez speleologów i grotołazów oraz częsta ich dewastacja (składowanie śmieci, palenie ognisk itp.) 2. Drzewa Kryjówki (dziuple i szczeliny) w drzewach mogą być zasiedlane przez nietoperze we wszystkich porach roku. Niektóre gatunki preferują szczeliny w pniach i konarach (np. mopek i borowiaczek), a inne (np. borowiec wielki) dziuple wykute przez dzięcioły. W dziuplach grubszych drzew mogą zimować borowce i karliki. W okresie godowym, samce niektórych gatunków (borowce, karliki) zajmują poszczególne dziuple, traktując je jako swoje kryjówki godowe. Niekiedy są to także kryjówki kolonii rozrodczych. Niegdyś były powszechnie dostępne w lasach. Stały się znacznie rzadsze za sprawą gospodarki leśnej, dla której stare i zamierające, bądź martwe drzewa, to wylęgarnia tzw. szkodników leśnych. Jeszcze do niedawna niemal wszystkie takie drzewa były z lasów usuwane. 60
II. Kryjówki antropogeniczne 1. Obiekty podziemne (sztolnie, tunele, bunkry, piwnice, studnie, kanalizacje miejskie i in.) Zastępują nietoperzom obiekty jaskiniowe na terenach, gdzie ich nie ma. Wykorzystywane są głównie w okresie zimy (miejsca hibernacji) oraz jesieni (kryjówki godowe). W tego typu obiektach zimuje obecnie większość gatunków nietoperzy (podkowce, nocki, mroczek pozłocisty, gacki, mopek). Korytarze starych fortów stanowią najważniejsze zimowiska nietoperzy w nizinnej części Polski. W małych, przydomowych piwnicach zimuje zwykle po kilka nietoperzy (najczęściej gacki i nocki rude). Studnie są ważnym miejscem hibernacji na terenach pozbawionych innych, większych obiektów podziemnych. Kanalizacja miejska jako zimowisko nietoperzy odkryta została zaledwie kilka lat temu. W okresie godowym samce niektórych gatunków mogą zajmować w obiektach podziemnych swoje terytoria. 2. Nadziemne części budynków (budynki mieszkalne i przemysłowe, zamki, fortyfikacje) i mosty. Potencjalne kryjówki nietoperzy: strychy, szczeliny w dachach, szczeliny w murach budynków i mostów, przewody wentylacyjne, przestrzeń pod szalowaniem budynków i in. Wykorzystywane są przez nietoperze we wszystkich porach roku. Dla niektórych gatunków (mroczek posrebrzany i późny, borowce, karliki) nadziemne części budynków (strychy, szczeliny w murach, przewody wentylacyjne itp.) są głównymi kryjówkami zimowymi. Kolonie rozrodcze nietoperzy najczęściej zasiedlają strychy budynków, a także szczeliny w murach i pod szalowaniem, a nawet przestrzeń między rynnami a murem budynku. Niektóre gatunki (np. nocki duże) wymagają dużych i przestronnych strychów, a inne wykorzystują również mniejsze i często kryją się w szczelinach (między warstwami dachu, w murach itp.). Będąc na strychy często nie widzi się nietoperzy, a jedynie słyszy charakterystyczne dźwięki (głosy socjalne, odgłosy poruszania się drapanie, szuranie itp.), świadczące o ich obecności. Obecność tę zdradzają także odchody nietoperzy, zgromadzone pod miejscami częstszego ich przebywania. W okresie godowym samce niektórych gatunków mogą wykorzystywać zakamarki na strychach, bądź szczeliny w murach budynków, jako swoje kryjówki godowe. Wszystkie krajowe gatunki nietoperzy były obserwowane w budynkach. 3. Skrzynki dla nietoperzy i ptaków. Wieszane są w młodych drzewostanach, ubogich w naturalne kryjówki w postaci szczelin i dziupli w drzewach. Nietoperze (niektóre gatunki) zasiedlają je głównie w okresie wiosenno-letnim oraz jesienią, a rzadko zimą, ze względu na słabą izolację od warunków zewnętrznych. Mogą być kryjówkami całych kolonii rozrodczych (dla przykładu, w jednej skrzynce może zmieścić się kolonia ponad 100 karlików). C. ŻEROWANIE NIETOPERZY Część nietoperzy wylatuje na łowy już o zmierzchu (borowce, karliki, mroczki). Można je wówczas obserwować, a niektóre (np. borowiec wielki, mroczki) nawet oznaczyć, 61
co najmniej do rodzaju, kierując się ich wielkością, kształtem skrzydeł oraz sposobem lotu. Inne nietoperze wylatują dopiero po zachodzie słońca, gdy jest już ciemno. Z kryjówki na żerowiska nietoperze latają wzdłuż liniowych elementów krajobrazu (doliny rzek, szpalery drzew, ściany lasu, ściany skalne itp.), które pomagają im orientować się w przestrzeni. Unikają terenów otwartych (rozległe pola, łąki itp.), bowiem jest tam mniej kryjówek, uboższa niż w lasach entomofauna oraz większe ryzyko ataków ze strony drapieżników. Najczęściej polują nad wodami (stawy, jeziora, rzeki itp.), przy drzewach (na leśnych drogach, na skraju lasu, wzdłuż szpalerów drzew itp.) oraz przy latarniach ulicznych. Miejsca żerowania nietoperzy są niekiedy znacznie oddalone od ich dziennych kryjówek. Poszczególne gatunki różnią się pod względem taktyki żerowania, a zatem i miejsc, w których najczęściej polują. Niektóre (np. borowiec wielki) polują na otwartej przestrzeni, wysoko ponad roślinnością, a ofiary chwytają wyłącznie w powietrzu. Inne (np. karliki, mopek, gacek szary) polują zwykle w pobliżu przeszkód terenowych (luki drzewostanu, skraj lasu itp.). Są jednak i takie (np. podkowce, gacek brunatny, nocek Bechsteina, nocek orzęsiony), które najczęściej zgarniają pokarm wprost z powierzchni (zwykle roślinności), bądź chwytają go w powietrzu, ale tuż przy przeszkodach. Wyjątkową taktykę żerowania stosuje nocek duży, który chwyta ofiary (głównie chrząszcze biegaczowate) na ziemi, po wylądowaniu. Kilka innych gatunków (np. nocek rudy) poluje zwykle nad taflą wody (stawami, jeziorami, rzekami). 62