SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH 3.1, 3.3, 3.4, 3.5.3 Ryszard Rapacki 3.1, 3.2, 3.5.1, 3.5.2, 3.5.3 Zbigniew Matkowski 3.5.1, 3.5.2 Mariusz Próchniak

STRESZCZENIE Głównym tematem tego rozdziału jest ocena sytuacji gospodarczej w krajach podlegających transformacji systemowej oraz ocena prowadzonej tam polityki gospodarczej i postępu dokonujących się reform strukturalnych. Koncentrujemy się przede wszystkim na zmianach, jakie nastąpiły w 2006 r. Nasza analiza wskazuje, że kraje obszaru transformacji w 2006 r. i w pierwszej połowie 2007 r. kontynuowały szybki rozwój gospodarczy, przy czym niektóre z nich wykorzystywały możliwości, jakie stwarza integracja z UE, a inne duży popyt na ropę, gaz ziemny i inne surowce naturalne. Wszystkie byłe kraje socjalistyczne wykorzystywały także dobrą sytuację w gospodarce światowej oraz szybki rozwój światowego handlu. Należy jednak podkreślić, że wszystkie kraje obszaru transformacji podlegały procesowi zwiększania się dysproporcji, a w efekcie procesowi podziału na dwie wyraźnie odrębne grupy. Pierwszą z nich tworzą nowe państwa członkowskie UE z Europy Środkowej i Wschodniej, charakteryzujące się efektywnie funkcjonującą gospodarką rynkową oraz kraje Europy Południowo-Wschodniej, które starają się pójść w ich ślady. Natomiast drugą grupę tworzą kraje WNP, w których postęp reform jest wolniejszy lub uległ zahamowaniu. Na tle tych rozważań przedstawiono także bardziej pogłębione analizy czynników determinujących wzrost gospodarczy oraz jego perspektywy w krajach transformacji, m.in. konwergencję realną czy proces skracania dystansu do starych państw członkowskich UE przez nowe państwa. Przeprowadzone analizy potwierdzają korzystne efekty reform strukturalnych dla wzrostu gospodarczego i postępów konwergencji realnej. 3.1. WPROWADZENIE Przedmiotem niniejszego rozdziału jest ocena obecnej sytuacji gospodarczej w 28 byłych krajach socjalistycznych Europy i Azji, które podlegają transformacji systemowej w kierunku otwartej gospodarki rynkowej oraz ocena prowadzonej przez nie polityki makroekonomicznej i postępu reform strukturalnych. Koncentrujemy się przede wszystkim na sytuacji istniejącej w 2006 r. oraz zmianach względem roku poprzedniego. Poddajemy także analizie wybrane tendencje długookresowe, w połączeniu z szacunkami dotyczącymi ich perspektyw. Nasza analiza odnosi się do wyników badań przedstawionych w poprzedniej edycji niniejszego Raportu 1, ale zamieszczamy w niej zupełnie nowe dane i dochodzimy do nowych wniosków. Zmienił się także zakres raportu: pominięte zostały pewne wątki niezwiązane bezpośrednio z tematem oraz pewne czysto teoretyczne rozważania. W naszej analizie wykorzystaliśmy najnowsze dane z Banku Światowego, EBOR-u, MFW, OECD, Eurostatu, UNDP i innych źródeł międzynarodowych, w większości publikowanych w 2007 r., tuż przed zamknięciem niniejszego raportu. Analizowana grupa 28 krajów postsocjalistycznych, przechodzących transformację systemową w kierunku gospodarki rynkowej, jest bardzo zróżnicowana pod względem poziomu rozwoju gospodarczego, wielkości i struktury gospodarki, intensywności i kierunków współpracy międzynarodowej, stopnia rozwoju instytucji rynkowych, zaawansowania reform strukturalnych oraz prowadzonej polityki gospodarczej. To zróżnicowanie w znaczącym stopniu utrudnia porównywanie stanu i perspektyw gospodarczych tych krajów oraz zaawansowania ich reform. Dla celów niniejszej publikacji wydzieliliśmy następujące podgrupy: (a) Europa Środkowa (UE-8 lub CEE), (b) Europa Południowo-Wschodnia (SEE, w tym Bułgaria i Rumunia, które przystąpiły do UE w 2007 r.), (c) Wspólnota Niepodległych Państw (WNP, ang. CIS). Podział ten nie znosi jednakże wszystkich problemów związanych z analizą porównawczą. Wiele danych dla krajów WNP ma charakter szacunkowy nie są one w pełni kompatybilne z danymi dotyczącymi grup CEE i SEE. W przypadku Serbii i Czarnogóry niektóre dane nie zostały jeszcze rozdzielone. Mimo to dołożyliśmy wszelkich starań, aby odszukać i zaprezentować najnowsze i najbardziej wiarygodne dane. W ocenie wyników makroekonomicznych i postępu reform rynkowych w krajach transformacji trzeba uwzględnić nie tylko warunki wewnętrzne, ale także w znaczącym stopniu zmiany zachodzące w gospodarce i handlu światowym. W ciągu ostatnich trzech lat otoczenie zewnętrzne było dość korzystne. Według danych MFW 2, tempo wzrostu globalnego PKB wyniosło 4,9% w 2005 r. i 5,4% w 2006 r. Dobra koniunktura na rynkach światowych wynika głównie z pomyślnego rozwoju gospodarczego USA, przyspieszenia wzrostu w Strefie Euro, dalszej wysokiej dynamiki 1 New Europe. Report on Transformation (red. D. K. Rosati), XVI Economic Forum, Krynica, 6-9 września 2006 r., Instytut Studiów Wschodnich, Warszawa 2006 r., Rozdział III. 2 World Economic Outlook, kwiecień 2007 r., MFW, Waszyngton 2007 r.; Direction of Trade Statistics, marzec 2007 r., MFW, Waszyngton 2007 r. 66 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

gospodarki Chin, Indii oraz nowych państw uprzemysłowionych w Azji, jak również z dobrych wyników gospodarczych w Afryce, na Bliskim Wschodzie oraz na zachodniej półkuli. Jednocześnie w handlu światowym odnotowano rekordowe wyniki. W 2005 r. całkowita wartość światowego handlu (eksport + import podzielone przez 2) wynosiła 10 476 miliardów USD. Całkowita wartość światowego handlu zwiększyła się o 7,4% w 2005 r. i o 9,2% w 2006 r. 3.2 OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 3.2.1 Wielkość gospodarki Naszą analizę rozpoczynamy od charakterystyki potencjału gospodarczego krajów z wybranej grupy. Tablica 3.1 zawiera najnowsze dane z Banku Światowego i EBOR-u, dotyczące 2005 r. Łączny potencjał gospodarczy analizowanych krajów jest ogromny, choć dalece nie w pełni wykorzystany i nierów- Tablica 3.1. Powierzchnia, ludność i dochód narodowy, 2005 r. Kraj Powierzchnia Ludność Dochód narodowy brutto tys. km 2 w milionach wg kursów walutowych wg parytetu siły nabywczej ogółem mld USD per capita w USD ogółem mld USD per capita w USD Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 313 38 273 7 160 515 13 490 Czechy 79 10 115 11 220 206 20 140 Estonia 45 1 12 9 060 21 15 420 Węgry 93 10 102 10 070 171 16 940 Łotwa 65 2 16 6 770 31 13 480 Litwa 65 3 25 7 210 49 14 220 Słowacja 49 5 43 7 950 85 15 760 Słowenia 20 2 35 17 440 44 22 160 razem 729 70 621 1 122 Europa Południowo-Wschodnia Albania 29 3 8 2 570 17 5 420 Bośnia 51 4 11 2 700 30 7 790 i Hercegowina Bułgaria 111 8 27 3 450 67 8 630 Chorwacja 57 4 37 8 250 57 12 750 Macedonia 26 2 6 2 830 14 7 080 Czarnógora 14 1 2 a 3 147 a 6b 8 462 b Rumunia 238 22 85 3 910 193 8 940 Serbia 88 10 24 a 3 234 a 65 b 8 696 b razem 614 54 200 449 Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 30 3 4 1 470 15 5 060 Azerbejdżan 87 8 10 1 240 41 4 890 Białoruś 208 10 27 2 760 77 7 890 Gruzja 70 4 6 1 320 15 3 270 Kazachstan 2 725 15 45 2 940 117 7 730 Kirgistan 200 5 2 450 10 1 870 Mołdawia 34 4 3 930 9 2 150 Rosja 17 098 143 638 4 460 1 523 10 640 Tadżykistan 143 7 2 330 8 1 260 Turkmenistan 488 5 8 c 1 283 c 35 c 5 326 c Ukraina 604 47 72 1 520 316 6 720 Uzbekistan 447 26 14 520 53 2 020 razem 22 143 278 831 2 213 ogółem 23 477 402 1 652 3 784 % świata 17.5 6.2 3.7 6.3 a PKB wg aktualnych kursów walutowych za EBOR-em (z wyjątkiem Kosowa) b szacunki własne dot. PKB oparte na przelicznikach dla Bośni i Hercegowiny oraz Macedonii. Dane dla Serbii bez Kosowa c szacunki EBOR-u dot. PKB za 2004 r. Źródło: Bank Światowy, World Economic Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r.; EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 67

nomiernie rozłożony. Omawiany region obejmuje blisko 18% całkowitej powierzchni lądowej świata i ponad 6% ogólnej liczby ludności. Rzeczywiste rozmiary gospodarek nie są jednak mierzone wielkością powierzchni lub liczbą ludności, lecz poziomem produkcji i dochodu narodowego. Z najnowszych szacunków Banku Światowego wynika, iż łączny dochód narodowy brutto wszystkich państw omawianej grupy w 2005 r. wyniósł 1 652 mld USD, według bieżących kursów walutowych i 3 784 mld USD, według parytetów siły nabywczej walut (PSN). Stanowiło to odpowiednio 3,7% lub 6,3% całej światowej produkcji i globalnego dochodu. Udział omawianej grupy w produkcji światowej jest więc znacznie mniejszy, niż wynikałoby to z obszaru i liczby ludności. Licząc według PSN, 62% całkowitej wartości produkcji i dochodu narodowego w tej grupie przypada na trzy kraje: Rosję, Polskę i Ukrainę, a dalsze 15% na trzy następne: Czechy, Rumunię i Węgry. Ogólnie rzecz biorąc 82% łącznej produkcji i dochodu przypada na kraje europejskie (wraz z Rosją), a tylko 18% na kraje azjatyckie. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej, reprezentujące zaledwie 6% całkowitego obszaru i 30% łącznej liczby ludności, wytwarzają ponad 42% ogólnej wartości produkcji w tej grupie, podczas gdy kraje WNP (łącznie z Rosją) o niewspółmiernie większym obszarze i większej liczbie ludności niespełna 60%. Fakt ten uzmysławia, jak wielkie są różnice dzielące te dwie podgrupy pod względem stopnia wykorzystania posiadanych zasobów, efektywności gospodarowania i poziomu wydajności pracy. Różnice te ilustruje również porównanie dochodu narodowego przypadającego na jednego mieszkańca (Wykresy 3.1 i 3.2). Przyjmując za podstawę szacunki dochodu per capita w 2005 r. według PSN widzimy, jak ogromne są różnice w poziomie rozwoju poszczególnych krajów (od 1 260 USD w Tadżykistanie do 22 160 USD w Słowenii) oraz jak wielki dystans dzieli kraje tej grupy od przeciętnego poziomu dochodu w krajach wysoko rozwiniętych zachodu (35 643 USD). Dużym problemem w międzynarodowych porównaniach dochodu narodowego jest kwestia przelicznika walut. W zależności od systemu przeliczania walut krajowych na dolary USA otrzymujemy często zupełnie różne wyniki. Wykres 3.1. Ranking krajów transformacji wg całkowitej wartości PNB w 2005 r. (w mld USD) * szacunki własne autora oparte na danych Banku Światowego i EBOR-u ** bez Kosowa *** szacunki dot. PKB w oparciu o dane EBOR-u **** bez Naddniestrza Źródło: Bank Światowy, World Economic Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r.; EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. W odniesieniu do krajów postsocjalistycznych szacunki dochodu narodowego i krajowego w dolarach USA, dokonywane według bieżących kursów walutowych, są z pewnością zaniżone. Jednak alternatywne szacunki według PSN są prawdopodobnie zawyżone. 3 3 Przy porównywaniu dochodu narodowego i krajowego stosuje się dwa systemy konwersji walut lokalnych na USD: a) bieżący kurs walutowy, b) parytet siły nabywczej. Parytet siły nabywczej to kalkulacyjny przelicznik realnej wartości pieniądza, uwzględniający różnice cen. Pokazuje on realną siłę nabywczą dolara USA w stosunku do dóbr i usług wytwarzanych w poszczególnych krajach. Parytety siły nabywczej walut są szacowane corocznie przez ekspertów Banku Światowego. Siła nabywcza tzw. dolara międzynarodowego wg PSN jest taka sama jak dolara amerykańskiego w USA. 68 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

Wykres 3.2. Ranking krajów transformacji wg wartości PNB per capita w 2005 r. (w USD) * szacunki własne autora oparte na danych Banku Światowego i EBOR-u ** bez Kosowa *** szacunki dot. PKB w oparciu o dane EBOR-u **** bez Naddniestrza Źródło: Bank Światowy, World Economic Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r.; EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. 3.2.2 Struktura gospodarki Kraje wchodzące w skład analizowanej grupy różnią się znacząco co do struktury gospodarki. Tablica 3.2 prezentuje strukturę produkcji i własności oraz popytu. Dane dotyczą 2005 r. W ośmiu krajach Europy Środkowej, które przystąpiły do Unii Europejskiej, udział sektora prywatnego w gospodarce waha się od 65% (Słowenia) i 80% (Czechy, Estonia, Węgry i Słowacja). W Polsce wynosi on 75%. W Europie Południowo-Wschodniej wskaźnik ten waha się od 55% (Serbia oraz Bośnia i Hercegowina) do 75% (Albania i Bułgaria). W Europie Południowo-Wschodniej wskaźnik waha się od 55% (Serbia oraz Bośnia i Hercegowina) do 75% (Albania i Bułgaria). Największe różnice, co do stopnia zaawansowania prywatyzacji, widoczne są we Wspólnocie Niepodległych Państw od 25% na Białorusi i w Turkmenistanie do 75% w Armenii i Kirgistanie. W Rosji, na Ukrainie, w Kazachstanie i w Gruzji udział sektora prywatnego wynosi 65%. W większości krajów postsocjalistycznych udział sektora prywatnego w gospodarce nie uległ zmianom w ciągu ostatnich kilku lat. Do krajów, w których ten wskaźnik wzrósł znacząco, należą: Armenia, Bośnia i Hercegowina, Bułgaria, Macedonia, Gruzja, Kirgistan, Mołdowa, Czarnogóra, Rumunia, Serbia i Tadżykistan. Jedynym krajem, w którym nastąpił spadek udziału sektora prywatnego w porównaniu z poprzednim rokiem, jest Rosja. Europa Środkowa charakteryzuje się podobną strukturą produkcji, co wysoko rozwinięte kraje: rolnictwo 3-6%, przemysł 22-37%, usługi 60-74%. W Europie Południowo-Wschodniej nadal wysoki jest udział rolnictwa (7-23%), zbliżony udział przemysłu (22-35%), a niższy usług (51-65%). Bardziej rozwinięte kraje WNP (np. Rosja i Ukraina) charakteryzują się wyższym udziałem przemysłu i odpowiednio niższym udziałem usług. Mniej rozwinięte kraje WNP stawiają głównie na rolnictwo (np. Kirgistan, Mołdowa i Armenia) oraz wykorzystywanie surowców naturalnych (Azerbejdżan, Kazachstan i Turkmenistan). W ostatnich latach większość krajów z analizowanej grupy odnotowała zmiany w rozwoju gospodarczym na całym świecie: stopniowy spadek udziału rolnictwa i przemysłu (w szczególności wykorzystania surowców naturalnych i przemysłu ciężkiego) przy rosnącym znaczeniu sektora usług (w tym instytucji finansowych i handlowych). Jedynie kilka krajów WNP nie doświadczyło jeszcze zmian w ramach tej tendencji. Jest to jednak w pełni zrozumiałe w przypadku dużych producentów ropy naftowej i gazu ziemnego. Ostatnie dwie kolumny w Tablicy 3.2 przedstawiają strukturę popytu, czyli udział akumulacji i konsumpcji (prywatnej i publicznej) w PKB. W krajach charakteryzujących się deficytem w handlu zagranicznym suma tych dwóch składników przekracza 100% PKB, ponieważ rozporządzalna ilość towarów i usług przeznaczanych OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 69

Tablica 3.2. Struktura gospodarki Kraj Udział sektora prywatnego % PKB Struktura produkcji Struktura popytu Rolnictwo Przemysł Usługi Konsumpcja Akumulacja Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 75 5 31 65 81 19 Czechy 80 3 37 60 71 27 Estonia 80 4 29 67 74 32 Węgry 80 4 31 65 78 24 Łotwa 70 4 22 74 80 34 Litwa 75 6 34 61 82 24 Słowacja 80 4 29 67 76 29 Słowenia 65 3 34 63 75 26 Europa Południowo- Wschodnia Albania 75 23 22 56 100 24 Bośnia i Hercegowina 55 10 25 65 125 19 Bułgaria 75 10 32 59 89 28 Chorwacja 60 7 31 62 78 31 Macedonia 65 13 29 58 97 20 Rumunia 70 10 35 55 88 23 Serbia i Czarnogóra a b 16 33 51 104 18 Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 75 21 44 35 84 30 Azerbejdżan 60 10 62 28 59 38 Białoruś 25 10 41 49 70 30 Gruzja 65 17 27 56 86 26 Kazachstan 65 7 40 54 64 27 Kirgistan 75 34 21 45 105 14 Mołdawia 60 17 25 59 109 30 Rosja 65 6 38 56 66 21 Tadżykistan 55 24 32 44 104 14 Turkmenistan 25 20 41 39 59 23 Ukraina 65 11 34 55 80 19 Uzbekistan 45 28 29 43 67 23 a dostępne dane dotyczące struktury produkcji i popytu nie zostały jeszcze rozdzielone w przypadku tych dwóch krajów b 65% w przypadku Czarnogóry i 55% w przypadku Serbii Dane dotyczące wielkości sektora prywatnego pochodzą z EBOR-u. Dane o strukturze produkcji i popytu zaczerpnięte są z publikacji Banku Światowego. Źródło: Bank Światowy, World Economic Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r. na konsumpcję i akumulację jest wyższa niż wartość produkcji uzyskanej w kraju (poprzez nadwyżkę importu nad eksportem). Udział konsumpcji i akumulacji w dochodzie narodowym, istotny z punktu widzenia bieżącego dobrobytu i przyszłych perspektyw, jest raczej niezależny od bieżącego poziomu dochodów. Kraje stosunkowo wyżej rozwinięte, o wyższym dochodzie na jednego mieszkańca, mogą pozwolić sobie na relatywnie niższy udział bieżącej konsumpcji w dochodzie narodowym, bez uszczuplania bezwzględnego poziomu konsumpcji. W badanej zbiorowości w krajach Europy Środkowej na konsumpcję prywatną i publiczną przeznacza się 71-82% PKB, w Europie Południowo- -Wschodniej 78-125%, a w WNP 59-109%. Niektóre kraje słabiej rozwinięte np. Albania, Bośnia i Hercegowina, Serbia i Czarnogóra, Mołdawia, Kirgistan i Tadżykistan przeznaczają na konsumpcję więcej, niż same wytwarzają. Jednak występują również przypadki odstępstwa od tej reguły. Inne stosunkowo ubogie kraje, jak Azerbejdżan, Kazachstan, Turkmenistan i Uzbekistan, przeznaczają na konsumpcję stosunkowo niewielką część PKB. Udział konsumpcji w dochodzie narodowym zależy bowiem nie tylko od poziomu rozwoju gospodarczego, skłonności do oszczędzania oraz relacji pomiędzy wielkością eksportu i importu, ale również od rozmiarów wydatków państwowych, których lwia część zaliczana jest do publicznej konsumpcji. 70 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

O kształtowaniu się poziomu akumulacji kapitału decyduje przede wszystkim aktualna koniunktura gospodarcza w kraju oraz napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych. W 2005 r. najwyższą stopę akumulacji około 30% PKB lub więcej notowały zarówno niektóre kraje wyżej rozwinięte w tej grupie (Łotwa, Estonia, Chorwacja), jak i niektóre kraje najsłabiej rozwinięte (Azerbejdżan, Armenia, Mołdowa, Białoruś). Podobnie najniższa stopa akumulacji poniżej 20% PKB występowała w krajach o bardzo zróżnicowanym poziomie rozwoju (Polska, Ukraina, Bośnia i Hercegowina, Serbia i Czarnogóra, Kirgistan i Tadżykistan). W większości krajów omawianej grupy udział inwestycji w PKB zawiera się w przedziale 20-30%, a więc jest zbliżony do średnich standardów światowych. 4 3.2.3 Dynamika wzrostu gospodarczego W Tablicy 3.3 pokazano szacunki EBOR-u dotyczące zmian wartości PKB w badanej zbiorowości w okresie 1989-2006. Niemal wszystkie kraje omawianej grupy przeszły na początku okresu transformacji głęboki kryzys spowodowany wstrząsem związanym z zasadniczą zmianą systemu gospodarczego, reorientacją zewnętrznych więzi gospodarczych i zmianami w strukturze produkcji. W większości krajów kryzys transformacyjny trwał kilka lat i doprowadził do głębokiego spadku produkcji, nierzadko o połowę lub nawet więcej. W niektórych z nich (np. na Ukrainie) recesja trwała właściwie przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych, a wzrost gospodarczy rozpoczął się dopiero w 2000 r. Kilka krajów doświadczyło też ponownego załamania produkcji po tymczasowej poprawie sytuacji (m. in. Czechy, Bułgaria, Rumunia i Rosja). W rezultacie, pomimo wzrostu produkcji w kilku ostatnich latach, w wielu krajach omawianej grupy realny PKB w 2006 r. pozostawał nadal niższy od szacunkowego poziomu wyjściowego w 1989 r. Dotyczy to państw byłej Jugosławii: Serbii, Czarnogóry, Bośni i Hercegowiny oraz Macedonii, jak również niektórych państw byłego Związku Radzieckiego: Mołdowy, Gruzji, Ukrainy, Tadżykistanu, Kirgistanu i Rosji. Ogromny spadek produkcji i dochodu narodowego (o ok. 50%) miał miejsce w Mołdowie i Gruzji. Na Ukrainie i w Serbii obecny poziom realnego PKB jest o ok. 40% niższy w porównaniu do 1989 r. Wynika to z powolnego przebiegu reform gospodarczych oraz wojen i konfliktów zbrojnych, które zahamowały rozwój gospodarczy krajów powstałych po rozpadzie byłej Jugosławii oraz krajów kaukaskich. Wszystkie kraje Europy Środkowej odnotowały wyraźny wzrost realnego PKB w porównaniu do 1989 r., największy w przypadku Polski (58%), Estonii (45%), Słowenii (39%) i Węgier (34%). Średni ważony wzrost PKB dla tego regionu wyniósł 42%. Wśród krajów Europy Południowo-Wschodniej wzrost PKB był bardzo zróżnicowany: Serbia, Bośnia i Hercegowina, Czarnogóra oraz Macedonia odnotowały spadek PKB o 10 40%. Bułgaria utrzymała poziom PKB odnotowany w 1989 r., podczas gdy Rumunia i Chorwacja zanotowały wzrost wobec poziomu wyjściowego. Średni ważony wzrost PKB dla tej grupy w okresie transformacji wyniósł 4%. Kraje WNP jako grupa odnotowały spadek realnego PKB o 6% wobec wyniku z 1989 r. Wśród krajów WNP wyraźny wzrost realnego PKB w porównaniu z 1989 r. odnotowują jedynie kraje najbardziej opóźnione w procesie reform (Turkmenistan, Uzbekistan i Białoruś), duzi producenci ropy naftowej (Azerbejdżan i Kazachstan) oraz Armenia (kraj zaawansowany w reformach gospodarczych i ceniony za dogodne warunki do rozwoju gospodarczego). Co zaskakujące, Rosja, pomimo bardzo dobrego wzrostu od 1999 r., odnotowała spadek PKB w całym badanym okresie o 7% (być może szacunki EBOR-u są nieprecyzyjne). Badana grupa jako całość odnotowała wzrost realnego PKB w okresie 1989 2006 w wysokości jedynie 5% (średnia ważona). 5 Z uwagi na stosowanie różnych metod obliczania dochodu narodowego w tej grupie w przeszłości i obecnie, wszystkie szacunki dotyczące wzrostu realnego PKB w okresie 1989-2006, przedstawione przez EBOR, należy traktować z ostrożnością. Dane z Tablicy 3.3 wskazują, że w 2006 r. większość krajów badanej zbiorowości utrzymała wysokie tempo wzrostu gospodarczego. Dla całej grupy przeciętne tempo wzrostu realnego PKB, ważone rozmiarami gospodarek, wyniosło 6,9%. Jest to wynik lepszy od odnotowanego w poprzednim roku (5,8%) oraz od tempa wzrostu gospodarki światowej. Przyspieszenie wzrostu gospodarczego w tej grupie w ostatnim roku było wynikiem oddziaływania 4 Interesujące jest to, w jakim zakresie możemy wyjaśnić różnice w poziomie wzrostu gospodarczego wśród krajów omawianej grupy, w odniesieniu do różnic w wielkości inwestycji. Teorie wzrostu gospodarczego sugerują istnienie dodatniej zależności między wzrostem produkcji i rozmiarami inwestycji, zakładając, że inwestycje zarówno rozszerzające aparat wytwórczy, jak i wprowadzające nowe produkty i nowe technologie są podstawowym czynnikiem wzrostu produkcji. Empiryczna weryfikacja tej hipotezy wymagałaby analizy długookresowej. W analizie przekrojowej, zwłaszcza w tak zróżnicowanej grupie krajów, zależność między tempem wzrostu gospodarczego a wielkością akumulacji może nie ujawniać się w sposób wyrazisty, a nawet może okazać się negatywna, z uwagi na różną strukturę i zróżnicowaną efektywność inwestycji w poszczególnych krajach, a także z powodu różnic w skali inwestycji restytucyjnych i przyrostu zapasów, tj. składników akumulacji brutto niemających bezpośredniego związku z dynamiką produkcji. 5 Dane dotyczące wzrostu produkcji w porównaniu z 1989 r. są szacunkowe. Dochód narodowy tych krajów jest bowiem obecnie liczony według innych zasad aniżeli w czasach tzw. gospodarki centralnie planowanej. OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 71

Tablica 3.3. Wzrost produktu krajowego brutto Kraj a średnia ważona Stopa wzrostu realnego PKB (%) 2005 2006 (dane szacunkowe) 2007 (prognoza) Wskaźnik realnego PKB w 2006 (1989 = 100) Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 3,6 6,1 6,0 158 Czechy 6,1 6,1 4,9 129 Estonia 10,5 11,4 8,5 145 Węgry 4,1 3,9 2,5 134 Łotwa 10,2 11,9 9,0 113 Litwa 7,5 7,7 6,5 106 Słowacja 6,1 8,3 8,4 134 Słowenia 4,0 5,2 4,3 139 średnia a 4,8 6,2 5,5 142 Europa Południowo-Wschodnia Albania 5,5 5,0 6,0 144 Bośnia i Hercegowina 5,8 6,0 5,0 75 Bułgaria 6,2 6,1 6,0 100 Chorwacja 4,3 4,8 4,7 105 Macedonia 3,8 4,0 4,0 91 Czarnogóra 4,1 6,3 6,0 73 Rumunia 4,1 7,7 6,0 113 Serbia 6,3 5,7 6,0 64 średnia a 4,8 6,4 5,7 104 Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 14,0 13,4 8,5 126 Azerbejdżan 26,4 34,5 25,0 121 Białoruś 9,4 9,9 6,5 135 Gruzja 9,6 9,4 7,5 53 Kazachstan 9,7 10,6 9,0 125 Kirgistan 0,2 2,7 5,7 87 Mołdawia 7,1 4,0 5,0 49 Rosja 6,4 6,7 6,9 93 Tadżykistan 6,9 7,6 8,5 79 Turkmenistan 9,6 9,0 9,0 177 Ukraina 2,6 7,1 5,8 63 Uzbekistan 7,0 7,3 7,7 137 średnia a 6,8 7,5 7,2 94 ogółem a 5,8 6,9 6,5 105 Źródło: EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r.; EBOR, Transition Report Update, maj 2007 r., Londyn 2007 r. szeregu czynników, m.in. postępów reform gospodarczych, znaczącego napływu BIZ i funduszy transferowych, jak również korzystnych warunków wewnętrznych. Przyczynił się do tego także szybki wzrost gospodarki światowej (5,4%) oraz handlu międzynarodowego (9,2%). W krajach Europy Środkowo-Wschodniej średnie ważone tempo wzrostu realnego PKB w 2006 r. wyniosło 6,2% i było znacznie wyższe niż w poprzednim roku (4,8%). Wszystkie kraje z tej grupy, z wyjątkiem Węgier, odnotowały szybszy wzrost gospodarczy w porównaniu do poprzedniego roku. Najbardziej efektowna poprawa miała miejsce w Polsce, gdzie wzrost PKB przyspieszył gwałtownie z 3,6% w 2005 r. do 6,1% w 2006 r. Ale najwyższe wzrosty (11-12%) nadal odnotowują Estonia i Łotwa. W Europie Południowo-Wschodniej także nastąpiło przyspieszenie wzrostu gospodarczego z 4,8% w 2005 r. do 6,4% w 2006 r. Jest to wynik porównywalny z osiągniętym w Europie Środkowej. Najwyższe tempo wzrostu PKB (7,7%) stało się udziałem Rumunii. W krajach WNP średnie tempo wzrostu przyspieszyło z 6,8% w 2005 r. do 7,5% w 2006 r. Znacząca poprawa w tym zakresie nastąpiła na Ukrainie do 7,1%. Rosja utrzymała dotychczasową dynamikę wzrostu na poziomie 6-7%. Niezwykle wysoki wynik odnotował Azerbejdżan (34,5%) ze względu na wzrost produkcji ropy naftowej i uruchomienie nowego rurociągu łączącego ten kraj z Gruzją i Turcją. Silny wzrost PKB (ok. 10% i więcej) odnotowały także Armenia, Gruzja, Kazachstan, Turkmenistan i Białoruś. Jedynym krajem, który odnotował spowolnienie gospodarcze, była Mołdowa. Według prognoz EBOR-u perspektywy wzrostu PKB na 2007 r. dla tej grupy jako całości, jak również dla trzech podgrup, pozostają wciąż dobre. Większość krajów prawdopodobnie utrzyma wysokie wyniki, odnotowane w ubiegłym roku, choć średnie tempo wzrostu PKB może być nieco niższe, szczególnie w Europie Środkowej i Południowo- -Wschodniej. Ogólnie rzecz biorąc, kraje postsocjalistyczne pozostają jedynym z najdynamiczniej rozwijających się regionów w gospodarce światowej. 3.2.4 Inflacja i bezrobocie Obecnie inflacja przestała już być problemem w większości krajów Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej (z wyjątkiem Serbii), ale w wielu krajach WNP (Gruzja, Azerbejdżan, Tadżykistan, Turkmenistan, Uzbekistan, Kazachstan, Mołdowa, Rosja i Ukraina) stopa inflacji nadal wynosi 10% r/r i więcej. Dane o inflacji i bezrobociu w krajach transformacji zawiera Tablica 3.4. Dane o inflacji dotyczą tempa wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych w skali rocznej. W większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej tempo inflacji w 2006 r. utrzymało się na stosunkowo niskim poziomie, do 4%. Jedynym wyjątkiem jest Łotwa, gdzie wzrost cen sięgnął niemal 7%. Najlepszy wynik odnotowała Polska wzrost cen wyniósł tu zaledwie 1%. Ogólnie rzecz biorąc, w tej podgrupie odnotowano umiarkowaną inflację, rzędu 3,7% (średnia nieważona), nieznacznie wyższą niż w poprzednim roku. 72 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

Tablica 3.4. Inflacja i bezrobocie Kraj Stopa inflacji (%) Stopa bezrobocia (%) 2005 2006 (dane szacunkowe) 2007 (prognoza) 2005 2006 Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 2,1 1,0 2,0 16,9 12,2 Czechy 1,8 2,5 2,8 7,9 6,7 Estonia 4,1 4,4 4,2 7,9 6,4 Węgry 3,6 3,9 7,4 7,3 7,5 Łotwa 6,2 6,7 5,8 8,7 4,4 Litwa 2,7 3,7 3,0 8,3 5,6 Słowacja 2,7 4,5 2,5 15,3 Słowenia 2,5 2,5 2,7 7,2 6,0 średnia a 3,2 3,7 3,8 9,9 Europa Południowo- Wschodnia Albania 2,3 2,5 3,0 14,7 13,8 Bośnia 4,0 4,0 42,0 41,0 i Hercegowina Bułgaria 5,0 7,3 2,5 10,1 8,9 Chorwacja 3,3 3,2 3,2 12,3 11,7 Macedonia 0,5 3,2 2,5 37,3 35,9 Czarnogóra 2,5 3,0 2,6 27,3 19,7 Rumunia 9,5 6,6 7,0 5,9 5,2 Serbia 17,2 12,5 6,0 32,4 33,2 średnia a 5,6 5,3 3,8 22,8 21,2 Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 0,6 2,9 4,8 7,4 7,4 Azerbejdżan 9,6 8,5 16,0 1,4 Białoruś 10,3 7,0 8,0 1,9b Gruzja 8,4 9,2 7,5 13,8 Kazachstan 7,6 8,6 8,0 8,1 7,9 Kirgistan 4,3 5,6 5,5 9,7 Mołdowa 12,0 12,8 10,5 6,4 7,3 Rosja 12,7 9,7 9,0 7,7 6,9 Tadżykistan 7,0 9,2 6,3 2,3 Turkmenistan 10,7 10,5 11,1 30,2 b Ukraina 13,5 9,1 9,7 3,1 2,7 Uzbekistan 21,0 16,9 14,5 0,7 0,8 średnia a 10,0 8,8 9,0 7,7 ogółem a 6,8 6,3 6,2 12,6 a średnia nieważona b 2004 r. Źródło: EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. W Europie Południowo-Wschodniej zanotowano wyższą inflację średnia wyniosła tu 5,3% i była nieco niższa niż rok wcześniej. Jednakże niektóre kraje z tej podgrupy wciąż notują dość wysoką inflację od 7% w Bułgarii i Rumunii do niemal 13% w Serbii. W porównaniu do poprzedniego roku średnia inflacja w tej podgrupie nieznacznie zmalała. W większości krajów WNP inflacja uległa ograniczeniu w 2006 r. Jednakże takie kraje, jak Rosja, Ukraina, Mołdowa, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan, Tadżykistan, Turkmenistan i Uzbekistan wciąż odnotowują wysoką inflację, w zakresie od 9% do 17%. W 2006 r. średnia (nieważona) inflacja w tej podgrupie wyniosła 8,8% i była nieco niższa niż w poprzednim roku. Ogólnie rzecz biorąc w badanej zbiorowości średnia (nieważona) inflacja wynosi obecnie około 6%. Jest to dość dobry wynik, w porównaniu do danych z przeszłości. Prognozy na 2006 r. wskazują na umiarkowaną inflację w Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo- -Wschodniej (średnio 4%), ale dość wysoką w krajach WNP (9%). Spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej stosunkowo wysokiej stopy inflacji (6-7%) można się spodziewać na Węgrzech, Łotwie, w Rumunii i Serbii, zaś najniższej (2%) w Polsce. Pozostałe kraje odnotują umiarkowaną inflację (2,5-4%). W krajach WNP tempo inflacji pozostanie nadal zróżnicowane od 5% w Armenii i Kirgistanie do 10-16% w Mołdowie, Turkmenistanie, Uzbekistanie i Azerbejdżanie. Rosja, Białoruś i Ukraina prawdopodobnie zanotują inflację w przedziale 8-10%. Bezrobocie w krajach transformacji ma w przeważającym stopniu charakter strukturalny, wynikający z niedopasowania podaży do popytu na pracę pod względem kwalifikacji, wieku i płci, a przede wszystkim przestrzennego rozmieszczenia zasobów pracy i miejsc pracy. Teoretyczne koncepcje usiłujące tłumaczyć rozmiary bezrobocia wygórowanym poziomem płac nie mają bezpośredniego odniesienia do sytuacji istniejącej w omawianych krajach, ponieważ pomijają strukturalne bezrobocie, opierając się na fikcyjnym założeniu doskonałej mobilności pracy. Jedną z przyczyn bezrobocia jest duża różnica pomiędzy płacą netto i płacą brutto płaconą przez pracodawców (tzw. klin podatkowy), łącznie z podatkiem i obowiązkowymi składkami na ubezpieczenia społeczne. W połączeniu ze stosunkowo hojnym systemem zasiłków i świadczeń socjalnych dla bezrobotnych, klin podatkowy zmniejsza skłonność do podjęcia legalnej pracy i zachęca do pracy na czarno, a jednocześnie ogranicza tworzenie nowych miejsc pracy. Jak przedstawiono w Tablicy 3.4, wśród krajów Europy Środkowo-Wschodniej najwyższą stopę bezrobocia (12-15%) odnotowują Polska i Słowacja. Średnia (nieważona) stopa bezrobocia w tej podgrupie wynosi około 10%. Bardzo wysokie bezrobocie występuje w krajach Europy Południowo-Wschodniej: średnio wynosi ono 21%. W większości krajów stopa zarejestrowanego bezrobocia przekracza 10%. W Bośni i Hercegowinie, Macedonii i Serbii bezrobocie obejmuje obecnie 30-40% osób w wieku produkcyjnym. Kraje WNP wykazują znacznie niższe stopy zarejestrowanego bezrobocia (średnio wynosiło ono w 2005 r. 8%) lecz są one mniej wiarygodne i raczej nieporównywalne OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 73

Chapter III z odpowiednimi wskaźnikami dla pozostałych krajów. W 2004 i 2005 r. najwyższe bezrobocie odnotowano w Gruzji i Turkmenistanie (14% i 30%). Obecnie nie dysponujemy danymi za 2006 r. dla połowy krajów z tej podgrupy. 3.2.5 Deficyty i długi Deficyty budżetowe oraz na rachunku obrotów bieżących to typowe czynniki hamujące wzrost gospodarczy. Większość krajów postsocjalistycznych od lat borykała się z problemem deficytu budżetowego. Obecnie skala tego problemu jest już na ogół mniejsza, choć nie oznacza to, że problem został wszędzie rozwiązany. Wpływ deficytu budżetu państwa oraz na rachunku obrotów bieżących z zagranicą na gospodarkę zależy nie tylko od jego wielkości, ale też od sposobu jego finansowania. Deficyt budżetowy, który jest pokrywany wpływami z prywatyzacji, obligacji rządowych i pomocy zagranicznej, nie zwiększa inflacji w takim samym stopniu, jak deficyt finansowany przez dodatkową emisję pieniądza. Podobnie też deficyt na rachunku obrotów bieżących skompensowany przez napływ kapitału zagranicznego nie wywiera tak negatywnego wpływu na sytuację w krajowej gospodarce, jak deficyt prowadzący do wzrostu zadłużenia zagranicznego. Rozmiary deficytów budżetowych i deficytów obrotów bieżących oraz wielkość długu publicznego i zagranicznego ilustruje Tablica 3.5. Stan finansów publicznych w tej grupie krajów w ciągu ostatnich kilku lat uległ wydatnej poprawie: deficyt budżetu państwa uległ, ogólnie rzecz biorąc, zmniejszeniu do -2,4% PKB w Europie Środkowo-Wschodniej oraz do - 0,5% PKB w Europie Południowo-Wschodniej (średnie nieważone), podczas gdy w krajach WNP odnotowywana jest średnia nadwyżka w wysokości 0,7% PKB. W 2006 r. deficyt budżetu państwa uległ, ogólnie rzecz biorąc, zmniejszeniu do -2,4% PKB w Europie Środkowo-Wschodniej oraz do -0,5% PKB w Europie Południowo-Wschodniej. Kraje WNP jako grupa odnotowywały niewielką nadwyżkę w wysokości 0,7% PKB (średnie nieważone). Ogólnie rzecz biorąc, odnotowano znaczącą poprawę w porównaniu z poprzednim rokiem. Jednocześnie większość rozwiniętych gospodarek świata odnotowała średnie saldo w budżecie państwa na poziomie -1,8% PKB. Spośród krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej jedynie Węgry, Polska, Czechy i Słowacja odnotowują znaczny deficyt w finansach publicznych (odpowiednio: -9,2%, -3,9% i -3,4% PKB), podczas gdy Estonia, Bułgaria i Serbia mają nadwyżkę budżetową (3,8%, 3,3% i 2,7% PKB). W krajach WNP sytuacja pod tym względem jest bardziej zróżnicowana: od +9,2% w Rosji i +6,4% w Kazachstanie do -5,1% w Tadżykistanie. Tablica 3.5. Deficyty i długi Kraj a średnia nieważona b 2005 r. Saldo sektora instytucji rządowych i samorządowych Saldo na rachunku obrotów bieżących Dług publiczny Źródło: EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. Dług zagraniczny % PKB 2005 2006 2005 2006 2006 2005 Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 4,3 3,9 1,7 2,3 47,8 48,9 Czechy 3,6 3,5 2,1 4,2 30,6 34,4 Estonia 2,3 3,8 10,3 14,9 4,1 86,2 Węgry 7,8 9,2 7,4 5,8 66,0 94,0 Łotwa 0,2 1,5 12,3 13,0 11,5 92,1 Litwa 0,5 0,3 7,0 9,4 18,2 48,5 Słowacja 2,8 3,4 8,6 7,0 35,3 50,8 Słowenia 1,5 1,4 2,0 2,5 27,8 84,5 średnia a 2,3 2,4 6,4 7,4 30,2 67,4 Europa Południowo-Wschodnia Albania 3,6 4,1 6,6 7,4 54,4 19,2 Bośnia i Hercegowina 0,8 0,2 23,7 12,8 54,0 Bułgaria 1,9 3,3 11,5 14,8 22,8 82,3 Chorwacja 4,0 3,0 6,6 8,1 40,8 89,7 Macedonia 0,3 0,6 1,4 0,4 43,3 40,4 Czarnogóra 1,7 0,3 8,6 29,1 38,3 Rumunia 1,4 1,9 10,2 11,3 12,4 34,3 Serbia 0,9 2,7 10,0 12,9 68,2 średnia a 0,9 0,5 9,8 12,1 53,3 Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 2,6 2,8 4,2 4,5 26,3 24,2 Azerbejdżan 0,7 0,5 1,3 19,0 13,3 b 42,0 Białoruś 0,7 1,4 1,7 4,1 6,9 18,6 Gruzja 1,5 1,7 5,4 9,5 28,9 25,7 Kazachstan 5,3 6,4 1,3 1,0 6,1 78,8 Kirgistan 3,9 2,0 8,1 19,7 71,7 73,2 Mołdowa 1,5 0,3 8,1 11,9 34,7 74,0 Rosja 8,1 9,2 9,1 9,7 9,0 31,7 Tadżykistan 2,9 5,1 3,4 3,9 29,8 29,5 Turkmenistan 0,9 0,6 7,4 12,7 12,7 Ukraina 2,3 1,9 2,9 1,5 16,5 51,0 Uzbekistan 1,3 0,4 13,0 12,0 22,6 23,1 średnia a 0,4 0,7 0,5 0,3 40,4 ogółem a 0,7 0,5 4,3 5,2 51,8 Deficyt budżetu wpływa na wzrost długu publicznego. Wielkość długu publicznego w krajach transformacji, wyrażona jako % ich rocznego PKB, nie jest nadmierna według światowych standardów. Istnieją pewne różnice pomiędzy EBOR-em a Bankiem Światowym odnośnie szacunków całkowitego długu publicznego w tej grupie krajów. Według danych EBOR-u, wielkość długu publicznego 74 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

waha się od 4,1% PKB w Estonii, 6,1% w Kazachstanie, 6,9% na Białorusi do 47,8% w Polsce, 54,4% w Albanii, 66,0% na Węgrzech i 71,7% w Kirgistanie. Dla wysoko dochodowych gospodarek średnia wynosi 48,7% PKB, a dla Strefy Euro 69,2%. Większość krajów transformacji ma ujemne saldo na rachunku obrotów bieżących z zagranicą. Uległo ono nieznacznemu zwiększeniu w 2006 r. we wszystkich trzech podgrupach. Wszystkie kraje Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej stale odnotowują deficyt handlowy: od -0,4% PKB w Macedonii i -2,3% w Polsce do -13,0% na Łotwie, -14,9% w Estonii, -14,8% w Bułgarii i -29,1% w Czarnogórze. W krajach WNP sytuacja pod tym względem jest bardziej zróżnicowana. Duzi producenci ropy naftowej i gazu ziemnego odnotowują nadwyżkę na rachunku obrotów bieżących (od 1,0% PKB w Kazachstanie do 9,7% w Rosji, 12,0% w Uzbekistanie, 12,7% w Turkmenistanie i 19,0% w Azerbejdżanie). Jednocześnie najbiedniejsze kraje, takie jak Mołdowa i Kirgistan, odnotowują duży deficyt na rachunku obrotów bieżących (odpowiednio: -11,9% i -19,7% PKB), a niedobory te mają tendencję zwyżkową. Zadłużenie zagraniczne krajów z tej grupy jest stosunkowo wysokie w porównaniu do światowych standardów. Niektóre słabiej rozwinięte kraje (np. Mołdowa i Kirgistan) mają dług zagraniczny sięgający 73-74% rocznego PKB. Ale również niektóre bardziej rozwinięte, lecz niewielkie kraje, silnie zależne od importu (np. Węgry, Estonia, Łotwa, Słowenia, Bułgaria i Chorwacja), mają zadłużenie zagraniczne sięgające 82-94% PKB. Rosja ma umiarkowane zadłużenie zagraniczne, w wysokości 32% PKB, natomiast Polska odnotowuje wyższy wskaźnik 49% PKB. W większości krajów regionu aktualny poziom zadłużenia zagranicznego jest wciąż porównywalny ze światowymi standardami dla słabiej i średnio rozwiniętych krajów, nie tworząc zagrożenia kryzysem finansowym, niemniej jednak problemu tego nie można ignorować. 3.2.6 Handel międzynarodowy i napływ inwestycji zagranicznych Większość krajów tej grupy reprezentuje obecnie gospodarkę w pełni otwartą na wymianę z zagranicą, a także silnie zależną od eksportu i importu oraz od napływu inwestycji zagranicznych. Podstawowym wskaźnikiem otwartości gospodarek jest udział handlu zagranicznego w produkcie krajowym brutto. Pierwsza kolumna Tablicy 3.6. pokazuje średni udział eksportu i importu poszczególnych krajów w PKB (suma eksportu i importu podzielona przez 2). Dane pochodzą z Banku Światowego. W większości mniejszych krajów Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo- -Wschodniej udział handlu zagranicznego w gospodarce jest wysoki, na poziomie typowym dla małych i otwartych gospodarek: 50-80%. W krajach większych pod względem potencjału gospodarczego (np. w Polsce i Rumunii) wskaźnik ten jest niższy: poniżej 40%. Wśród krajów WNP istnieją pod tym względem duże różnice. Rosja, mimo swych rozmiarów i potencjału gospodarczego, prowadzi obecnie na szeroką skalę wymianę zagraniczną, czego wyrazem jest udział eksportu i importu w PKB (29%, czyli ponad dwukrotnie więcej od analogicznego wskaźnika dla Stanów Zjednoczonych). Pozostałe kraje WNP charakteryzują się zróżnicowanym udziałem handlu zagranicznego w gospodarce: 30-70%. Znaczna część obrotów zagranicznych tych państw dokonuje się wciąż poprzez wymianę z Rosją. W 2006 r. większość krajów z tej grupy odnotowała ogromny wzrost eksportu, znacznie powyżej średniej światowej. Najlepsze wyniki osiągają duzi producenci ropy naftowej: Kazachstan i Azerbejdżan (odpowiednio: 35% i 70%). Azerbejdżan odnotował spektakularny wzrost eksportu dzięki otwarciu nowych ropo- i gazociągów do krajów kaukaskich i do Turcji. Pozostałe kraje tej grupy (z wyjątkiem Mołdowy i Armenii) również wykazały szybki wzrost eksportu, rzędu 10-30%, o wiele wyższy niż całkowity wzrost handlu na świecie (9,2%). W drugiej i trzeciej kolumnie Tablicy 3.6 pokazano wartości obrotów towarowych w eksporcie i imporcie krajów tej grupy. Całkowita wartość ich eksportu i importu w 2006 r. wyniosła odpowiednio: 908 mld USD i 838 mld USD. Stanowi to około 7-8% całkowitego handlu światowego. Największymi eksporterami w tej grupie są Rosja, Polska, Czechy i Węgry. Drugim ważnym czynnikiem zewnętrznym mającym wpływ na rozwój gospodarczy w krajach transformacji jest napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Dane o wielkości BIZ podawane przez różne źródła różnią się bardzo znacznie, głównie w zależności od przyjmowanych definicji. Zazwyczaj przyjmuje się, że zagraniczne inwestycje bezpośrednie obejmują wykup istniejących przedsiębiorstw, tworzenie nowych firm lub zakładanie przedsiębiorstw o kapitale mieszanym z dominującym udziałem kapitału zagranicznego. Zawarte w Tablicy 3.6 dane EBOR dotyczące napływu BIZ do krajów postsocjalistycznych dotyczą dopływu netto (przypływ minus odpływ). Łącznie w latach 1989-2006 łączny napływ BIZ do krajów postsocjalistycznych wyniósł blisko 400 mld USD. Większość tej kwoty trafiła do Polski, Czech, Węgier, Rumunii, Kazachstanu, Ukrainy, Rosji, Słowacji, Bułgarii i Chorwacji. Jednak w przeliczeniu na jednego mieszkańca największą zdolność do absorpcji kapitału zagranicznego wykazały kraje mniejsze: Czechy, Estonia, Węgry, Słowacja i Chorwacja. W 2006 r. napływ BIZ do tej grupy wyniósł 71 mld USD, tj. o 30% więcej niż w poprzednim roku. Największy napływ odnotowały: Rosja, Polska i Ukraina. Choć napływ BIZ do krajów z tej grupy jest znaczący, sta- OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 75

Chapter III Tablica 3.6. Handel międzynarodowy i napływ inwestycji zagranicznych Kraj Handel zagraniczny Eksport b Import b Bezpośrednie inwestycje zagraniczne (netto) a % PKB mld USD USD na mieszkańca $ per capita 2005 2006 1989-2005 Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) 2005 2006 1989-2006 Polska 37,0 117,3 122,2 80,7 6,6 9,7 2 123 Czechy 71,0 91,5 89,8 56,5 10,1 4,6 5 512 Estonia 87,0 9,6 12,4 6,9 2,3 0,6 5 098 Węgry 67,5 73,4 73,9 45,7 5,4 3,1 4 545 Łotwa 55,0 6,1 11,0 5,1 0,5 0,8 2 203 Litwa 61,5 14,1 18,3 5,7 0,7 0,8 1 669 Słowacja 81,0 40,0 43,5 17,2 2,0 3,5 3 194 Słowenia 65,0 21,4 22,8 2,7 0,1 0,4 1 333 razem 65,6 c 373,4 393,9 220,5 27,5 22,7 3 030 d Europa Południowo-Wschodnia Albania 34,0 0,7 2,9 2,0 0,3 0,3 628 Bośnia i 58,5 3,4 7,7 3,1 0,7 0,7 816 Hercegowina Bułgaria 69,0 15,1 21,9 17,2 2,3 5,0 2 230 Chorwacja 51,5 11,1 22,1 14,1 1,5 3,5 3 177 Macedonia 54,0 2,4 3,7 1,6 0,1 0,4 814 Czarnogóra (38,5) e 0,6 1,8 1,2 0,5 0,6 1 857 Rumunia 38,0 32,5 47,2 35,6 6,6 11,4 1 636 Serbia (38,5) e 6,5 12,7 9,8 1,5 4,4 1 312 razem 40,4 c 72,3 120,0 84,6 13,5 26,3 1 658 d Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 33,5 1,0 1,8 1,5 0,3 0,2 480 Azerbejdżan 55,5 13,0 5,3 9,0 0,5 1,3 1 069 Białoruś 60,5 19,8 22,2 2,8 0,3 0,4 288 Gruzja 55,0 1,9 3,6 3,1 0,5 0,9 684 Kazachstan 49,5 38,3 23,7 28,2 1,7 4,5 1 866 Kirgistan 48,5 0,8 1,7 0,7 0,0 0,1 141 Mołdowa 72,0 1,1 2,6 1,3 0,2 0,2 377 Rosja 28,5 334,3 210,0 19,9 1,8 10,8 139 Tadżykistan 63,5 1,3 1,7 1,1 0,3 0,3 420 Turkmenistan 56,5 5,9 4,0 2,6 0,3 0,3 90 Ukraina 53,5 38,9 44,1 21,5 7,5 5,3 455 Uzbekistan 35,0 5,8 3,8 2,6 0,3 0,3 389 razem 51,0 c 462,0 324,5 94,3 13,7 22,0 333 d Ogółem 55,0 c 907,7 838,4 398,7 54,4 70,8 985 d jako % świata 8,0 f 7,2 f 5,6 g a eksport i import towarów oraz usług podzielone, przez 2 b obroty towarowe c średnia nieważona d średnia ważona (populacją) e Serbia i Czarnogóra f. szacunki własne autora, oparte na danych MFW dot. wartości handlu międzynarodowego g. szacunki własne autora, oparte na danych Banku Światowego dot. napływu BIZ na świecie Handel zagraniczny jako % PKB wg Banku Światowego. Wielkość eksportu i importu (tylko obroty towarowe) oraz napływy netto BIZ wg EBOR-u. Źródło: Bank Światowy, World Development Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r.; MFW, Direction of Trade Statistics, marzec 2007 r., Waszyngton 2007 r.; MFW, World Economic Outlook, kwiecień 2007 r., Waszyngton 2007 r. nowi dość niewielką część realnych przepływów kapitałowych na świecie: jedynie 5,6% w 2005 r. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do poszczególnych krajów zależy nie tylko od atrakcyjności lokaty, ale także od poziomu ryzyka. Podany przez Bank Światowy w 2004 r. wskaźnik ryzyka inwestycyjnego, oparty na 22 ocenach cząstkowych, wskazywał w kolejności najbardziej bezpieczne i przyjazne inwestycjom zagranicznym kraje postsocjalistyczne. Najwyżej notowane były: Słowenia, Łotwa, Czechy, Węgry, Estonia, Polska, Rosja, Słowacja i Litwa. Spośród innych państw za stosunkowo bezpieczne uznano inwestycje dokonywane w Kazachstanie oraz w Chorwacji, Bułgarii i Rumunii, za najbardziej ryzykowne zaś przedsięwzięcia podejmowane w Armenii, Mołdowie i na Białorusi. Niniejsze szacunki znajdują potwierdzenie w najnowszych danych Banku Światowego dotyczących klimatu inwestycyjnego w krajach postsocjalistycznych, opartych na ankietach wśród przedsiębiorstw. 3.2.7 Ogólna ocena kondycji gospodarek Ogólną ocenę aktualnej kondycji gospodarczej krajów transformacji oprzemy na porównaniu pięciu makroekonomicznych wskaźników przedstawionych i omówionych w poprzednich punktach tego podrozdziału: tempa wzrostu gospodarczego (PKB), stopy bezrobocia (UNE), stopy inflacji (INF), salda budżetu państwa (GOV) i salda obrotów bieżących (CAB). Każdy zestaw kryteriów obejmujący tylko kilka wskaźników jest oczywiście niekompletny. Wybrany zestaw wskaźników charakteryzuje bieżącą kondycję gospodarki, nie pretendując do oceny jej dalszych perspektyw. Wykres 3.3 przedstawia wyniki osiągnięte przez poszczególne kraje z tej grupy w 2006 r., w zakresie pięciu rozpatrywanych kryteriów. Skala wartości liczbowych została dostosowana do rzeczywistego rozkładu danych. Wierzchołki pięciokątów oznaczające maksymalne lub minimalne wartości poszczególnych wskaźników są traktowane jako cele pożądane (pozytywne), choć niekiedy można mieć co do tego pewne wątpliwości (np. wysoka nadwyżka na rachunku obrotów bieżących lub w budżecie państwa, zerowe bezrobocie lub zerowa inflacja nie zawsze oznaczają optymalny wynik). Kraje wyżej rozwinięte, notujące umiarkowany wzrost gospodarczy, prowadzące aktywną politykę gospodarczą i szeroko otwarte na wymianę 76 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

międzynarodową, często uzyskują na tych wykresach figury spłaszczone od góry i od dołu. W ujęciu poziomym niskie bezrobocie często idzie w parze z wysoką inflacją i na odwrót. Odrębną sprawą jest wartościowanie poszczególnych kryteriów (np. czy niska inflacja ma podobne znaczenie jak niskie bezrobocie). Wszystkie te zastrzeżenia i wątpliwości trzeba uwzględnić w interpretacji wykresów. Z wykresów wynika, że obecna sytuacja makroekonomiczna w większości krajów transformacji, z wyjątkiem niektórych krajów Europy Południowo-Wschodniej (np. Bośni i Hercegowiny, Macedonii, Czarnogóry i Serbii) oraz mniej rozwiniętych krajów WNP (np. Mołdowy, Kirgistanu, Turkmenistanu i Uzbekistanu), jest dość dobra, porównywalna z sytuacją w Unii Europejskiej. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej utrzymują wysokie tempo wzrostu (szczególnie kraje bałtyckie), niską inflację, umiarkowaną stopę bezrobocia (z wyjątkiem Polski i Słowacji), umiarkowane deficyty budżetowe, ale wysokie deficyty na rachunku obrotów bieżących. Węgry osiągają nieco gorsze wyniki pod względem wzrostu i stanu finansów państwa. Kraje Europy Południowo- -Wschodniej również rozwijają się dość pomyślnie, choć występuje w nich wysokie bezrobocie i znaczące deficyty w handlu zagranicznym. Bułgaria i Rumunia mają bardzo dobrą historię wzrostu PKB. Kraje WNP mają z reguły wysokie dynamiki wzrostu i umiarkowane zarejestrowane bezrobocie, ale dość wysoką inflację. Deficyt budżetowy znajduje się w dość dobrym stanie. Sytuacja odnośnie salda obrotów bieżących jest bardzo zróżnicowana od dużego deficytu w Kirgistanie do dużej nadwyżki w Azerbejdżanie. Najbardziej symetryczne i najlepiej wypełnione pięciokąty charakteryzujące ogólną kondycję gospodarki mają Czechy, Polska, Słowenia, Armenia, Azerbejdżan, Kazachstan i Rosja. Najsłabsze wyniki odnotowują: Bośnia i Hercegowina, Macedonia, Czarnogóra, Serbia, Mołdowa i Kirgistan. Żaden kraj z analizowanej grupy nie był w stanie wykazać się poprawą kondycji gospodarczej w zakresie wszystkich pięciu kryteriów. Znacząca poprawa ogólnej kondycji gospodarki miała miejsce w Polsce i na Ukrainie, podczas gdy stan gospodarki w niektórych mniej rozwiniętych krajach, takich jak Serbia czy Mołdowa, raczej się pogorszył. 3.2.8 Dobrobyt społeczny i poziom życia Zapewne najważniejszą kwestią w ocenie rezultatów transformacji jest to, w jakim stopniu dokonane zmiany systemu ekonomicznego przekładają się na realną poprawę warunków życia mieszkańców tych krajów: jakie jest saldo kosztów i korzyści z procesu transformacji dla poszczególnych rodzin i obywateli. Ocena tego bilansu ma zasadnicze znaczenie w kształtowaniu postaw społecznych wobec transformacji. Pojęcie dobrobytu społecznego wykracza poza kwestię materialnego poziomu życia, który można ocenić Wykres 3.3. Pięciokąty sytuacji gospodarczej w 2006 r. OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 77

Wykres 3.3. Sytuacja gospodarcza w 2006 r. (cd.) a 2004 b 2005 c szacowana stopa wzrostu PKB (34,5%) znajduje się poza skalą PKB/GDP stopa wzrostu realnego PKB (%) UNE stopa bezrobocia (%) CAB saldo obrotów bieżących (% PKB) GOV saldo budżetu państwa (% PKB) INF wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (%) CEE Europa Środkowa SEE Europa Południowo-Wschodnia (w tym Bułgaria i Rumunia) Źródło: EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r. za pomocą takich mierników, jak dochód per capita lub wielkość konsumpcji. Obejmuje ono także wiele innych elementów jakości życia, takich jak warunki mieszkaniowe, stan zdrowotności, dostępność i jakość edukacji, bezpieczeństwo publiczne i praworządność oraz zakres swobód obywatelskich i demokrację. Nie wszystkie te składniki można zmierzyć. Tablica 3.7 przedstawia kluczowe wskaźniki dotyczące poziomu życia w krajach postkomunistycznych, na podstawie najnowszych dostępnych danych. Jeśli chodzi o poziomy dochodów, porównanie danych dotyczących PKB na osobę wyrażonych w USD wg PSN dało wyniki zbliżone do tych, które uzyskano w podrozdziale 3.1.1 (PNB na osobę). Istnieją duże dysproporcje pomiędzy Tadżykistanem (1314 USD) i Słowenią (22 384 USD), jak również przepaść wobec najbardziej rozwiniętych krajów świata. Stopę ubóstwa charakteryzuje odsetek ludności o dochodzie poniżej 2 dolarów USA dziennie według parytetu siły nabywczej. W najbiedniejszych krajach omawianej grupy (Tadżykistan, Kirgistan, republiki kaukaskie) wskaźnik ten sięga 20-45%. Niskie wartości wskaźnika ubóstwa w przypadku Białorusi i Uzbekistanu mogą być mylące. W niektórych innych krajach (Albania, Rumunia, Rosja i Kazachstan) znaczna część ludności żyje poniżej absolutnego progu ubóstwa. W większości krajów Europy Środkowo-Wschodniej absolutny próg ubóstwa jest dosyć niski, wynosi poniżej 3% (z wyjątkiem Łotwy i Estonii). Nie oznacza to, że wszyscy mają standard życia zgodny ze średnimi poziomami dochodów według rachunków narodowych. Wręcz przeciwnie, miliony rodzin cierpią niedostatek i z trudem wiążą koniec z końcem. Stopień zróżnicowania dochodów w poszczególnych krajach jest odzwierciedlony we wskaźniku Giniego. Pokazuje on ogromne różnice w poziomach dochodów wśród obywateli większości krajów WNP (szczególnie w Rosji, Gruzji i Turkmenistanie). W Europie Środkowo-Wschodniej i Południowo- -Wschodniej dystrybucja dochodów jest generalnie bardziej zrównoważona. Nierówność w podziale dochodów jest największa w krajach bałtyckich, Polsce i Macedonii. Ogólnie rzecz biorąc nierówności w podziale dochodów są w tym regionie dość duże. Istnieje wyraźna zależność między stopą ubóstwa a stopniem nierówności w podziale dochodów. Kraje o największej skali ubóstwa wykazują z reguły także największy stopień nierówności podziału. Zjawisko biedy w krajach transformacji ma bowiem dwa główne źródła. Pierwszym był spadek dochodów spowodowany załama- 78 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

Tabela 3.7. Wskaźniki dobrobytu społecznego i poziomu życia Kraj PKB na osobę w USD jako PSN Stopa ubóstwa a % Wskaźnik Giniego (nierówność dochodów) Oczekiwana długość życia (w latach) c Wskaźnik umieralności noworodków (na 1000 żywych urodzeń) Wskaźnik edukacji d Wskaźnik rozwoju społecznego (HDI e ) Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 13 996 < 1 35 75 6 0,95 0,862 (37) Czechy 21 203 < 2 25 77 3 0,93 0,885 (30) Estonia 16 203 8 36 73 6 0,97 0,858 (40) Węgry 18 100 < 2 27 73 7 0,95 0,869 (35) Łotwa 13 595 5 38 71 9 0,96 0,845 (45) Litwa 14 349 < 1 36 71 7 0,97 0,857 (41) Słowacja 16 483 < 3 26 74 7 0,92 0,856 (42) Słowenia 22 384 < 2 28 78 3 0,98 0,910 (27) Europa Południowo- Wschodnia Albania 5 201 10 31 75 16 0,88 0,784 (73) Bośnia i 7 844. 26 74 13 0,87 0,800 (62) Hercegowina Bułgaria 8 820 6 29 73 12 0,92 0,816 (54) Chorwacja 13 185 < 2 29 76 6 0,90 0,846 (44) Macedonia 7 268 < 2 39 74 15 0,87 0,796 (66) Czarnogóra 8 462. 30 f 73 f 12 f.. Rumunia 9 165 13 31 72 16 0,90 0,805 (60) Serbia 8 696. 30 f 73 f 12 f.. Wspólnota Niepodległych Państw Armenia 4 658 31 34 73 26 0,91 0,768 (80) Azerbejdżan 5 600 33 37 72 74 0,89 0,736 (99) Białoruś 7 903 < 2 30 68 10 0,95 0,794 (67) Gruzja 3 078 25 40 71 41 0,91 0,743 (97) Kazachstan 8 536 16 34 66 63 0,96 0,774 (79) Kirgistan 1 944 21 30 68 58 0,92 0,705 (110) Mołdowa 1 903 21 33 68 14 0,89 0,694 (114) Rosja 10 825 12 40 65 14 0,95 0,797 (65) Tadżykistan 1 314 43 33 64 59 0,90 0,652 (122) Turkmenistan 5 326. 41 63 81 0,91 0,724 (105) Ukraina 6 810 5 28 68 13 0,94 0,774 (77) Uzbekistan 2 074 < 2 37 67 57 0,91 0,696 (113) a odsetek ludności o dochodzie poniżej międzynarodowego progu ubóstwa (2 USD dziennie), dane Banku Światowego b współczynnik Giniego mierzy stopień koncentracji dochodów gospodarstw domowych. Wyższa wartość oznacza większą nierówność dochodów. Dane Banku Światowego dotyczą różnych okresów c dotyczy dzieci urodzonych w 2005 r. d wskaźnik edukacji uwzględnia odsetek ludności dorosłej umiejącej czytać i pisać oraz odsetek dzieci i młodzieży uczęszczającej do szkół podstawowych, średnich i wyższych e Human Development Index syntetyczny wskaźnik poziomu rozwoju społecznego i poziomu życia obliczany przez UNDP. Jest to średnia arytmetyczna trzech wskaźników: PKB per capita, oczekiwanej długości życia i edukacji. Wskaźnik przyjmuje wartości od 0 do 1. W nawiasach podane zostało miejsce danego kraju w rankingu międzynarodowym obejmującym w 2005 r. 177 państw f dane łączne dla Serbii i Czarnogóry PKB na osobę wg PSN na podstawie danych EBOR-u. Stopa ubóstwa, wskaźnik Giniego, oczekiwana długość życia i wskaźnik umieralności noworodków wg Banku Światowego. Wskaźnik edukacji i wskaźnik rozwoju społecznego wg UNDP. Wszystkie wskaźniki uwzględniają najnowsze dostępne dane, głównie z 2004 2005 r. (z wyjątkiem wskaźnika Giniego, który jest obliczany w różnych okresach, w zależności od danych z ostatniej ankiety). W przypadku Serbii i Czarnogóry, dane dotyczące PKB na osobę to szacunki własne autora (zob. Tablica 3.1). Źródło: Bank Światowy, World Development Indicators 2007 r., Waszyngton 2007 r.; UNDP, Human Development Report 2006 r., Nowy Jork, Oksford 2006 r.; EBOR, Transition Report 2006 r., Londyn 2006 r. niem gospodarczym na początku procesu transformacji, a następnie wzrastający poziom bezrobocia. Drugim jest rosnące rozwarstwienie dochodów, będące częściowo skutkiem wprowadzania reguł gospodarki rynkowej, a częściowo wynikiem błędów w polityce gospodarczej i słabości prawa. Bieda, niedożywienie, złe warunki mieszkaniowe i sanitarne, brak higieny, ograniczona dostępność opieki medycznej (nie mówiąc o jej niskiej jakości) wszystko to odbija się negatywnie na stanie zdrowia ludności. Wyrazem tego są m.in. wysokie wskaźniki śmiertelności niemowląt i stosunkowo niska oczekiwana długość życia. Oczekiwana długość życia w krajach transformacji wyraźnie kontrastuje ze wskaźnikami dla krajów wysoko rozwiniętych. Podczas gdy w tych ostatnich jest ona obecnie szacowana na 79 lat, w krajach Europy Środkowo-Wschodniej i Południowo-Wschodniej wskaźnik ten kształtuje się w przedziale 71-77 lat. W krajach WNP (z wyjątkiem słynących z długowieczności ludów kaukaskich) mieści się ona w przedziale 63-68 lat. Trzeba zaznaczyć, że wskaźnik ten dotyczy szans dzieci dopiero urodzonych. Faktyczna długość życia całej obecnej populacji jest znacznie niższa. Poważnym problemem zdrowotnym w niektórych słabiej rozwiniętych krajach tej grupy jest również rozprzestrzenianie się chorób zakaźnych. Stopa śmiertelności niemowląt w krajach wysoko rozwiniętych wynosi średnio 0,6%. Zbliżona do tej normy jest sytuacja jedynie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. W większości krajów Europy Południowo-Wschodniej stopa ta jest dużo wyższa i wynosi od 1% do 2%. W krajach WNP wskaźnik umieralności noworodków mieści się w przedziale od 1% do 8%. Sytuacja w dziedzinie edukacji jest dość dobra, zarówno pod względem liczby dorosłych z umiejętnością czytania i pisania, jak i liczby młodych osób rozpoczynających naukę w szkołach. Inny problem to jakość edukacji, szczególnie w wielu szkołach niepublicznych. OCENA SYTUACJI GOSPODARCZEJ 79

Młodzież pochodząca z biedniejszych grup społecznych ma utrudniony dostęp do szkół i ograniczone możliwości uzyskania odpowiedniego wykształcenia, które otwiera możliwości awansu ekonomicznego. W ten sposób utrwala się w wymiarze indywidualnym i społecznym trudne do pokonania zjawisko ciążące nad rozwojem gospodarczym tych krajów, zwane pułapką lub zaklętym kręgiem ubóstwa. Poziom edukacji i ochrony zdrowia zależy oczywiście od poziomu nakładów publicznych przeznaczanych na finansowanie tych dziedzin. Wielkość publicznych wydatków na edukację i ochronę zdrowia w tej grupie krajów jest bardzo zróżnicowana. W krajach Europy Środkowo- -Wschodniej wydatki na te cele wynoszą około 3-6% PKB. W większości krajów Europy Południowo-Wschodniej i WNP są one znacznie niższe. Syntetycznym miernikiem poziomu życia jest tzw. wskaźnik HDI (Human Development Index), obliczany na zlecenie ONZ w ramach Programu Rozwoju (UNDP). Jest on obliczany na podstawie trzech wskaźników cząstkowych: (a) PKB na głowę mieszkańca wg PSN, (b) poziom edukacji, (c) oczekiwana długość życia. Wartości wskaźnika są wyrażane w skali od 0 do 1. Ostatnia kolumna w Tablicy 3.7. zawiera wartości liczbowe tego wskaźnika dla omawianych krajów (w nawiasie miejsca poszczególnych krajów w rankingu międzynarodowym, obejmującym 177 państw). Stosunkowo wysokie pozycje w tej klasyfikacji zajmują kraje Europy Środkowo-Wschodniej, od 27-ego w przypadku Słowenii do 45-ego dla Łotwy. Kraje Europy Południowo-Wschodniej plasują się generalnie niżej: Chorwacja zajmuje 44-te miejsce, a Albania 73-cie. Spośród krajów WNP, według tych danych, najlepszy wynik ma Azerbejdżan, a najgorszy Mołdowa, zajmują one miejsca, odpowiednio: 67 i 114. W ogólnoświatowym rankingu Polska zajmuje 37-me miejsce, a Rosja 65-te. Analizując zmiany wskaźnika HDI na przestrzeni czasu, w latach 1995-2004, możemy stwierdzić, że wszystkie kraje postsocjalistyczne poprawiły swoje miejsca pod względem warunków życia. Podsumowując można powiedzieć, że podczas transformacji i dzięki niej większość krajów z badanej zbiorowości odnotowała znaczącą poprawę warunków życia. Jednakże bilans efektów transformacji w tej grupie krajów w zakresie dobrobytu społecznego nie jest imponujący. Przeciętny poziom życia w najmniej rozwiniętych krajach raczej się obniżył. Ale nawet w krajach, które odnotowały szybki wzrost gospodarczy i znacznie zmodernizowały swoją gospodarkę, wielu mieszkańców nie odczuwa wyraźnej poprawy warunków życia. Wzrost dochodów rozłożył się bardzo nierównomiernie pomiędzy obszarami wielkomiejskimi i wiejskimi oraz między różnymi grupami społecznymi. Pojawił się problem bezrobocia, zjawiska w zasadzie nieznanego w poprzednim systemie. Radykalnie wzrosła przestępczość i poziom korupcji. Funkcjonowanie służb publicznych, administracji państwowej i wymiaru sprawiedliwości często wywołuje ostrą krytykę. 3.3 POLITYKA MAKROEKONOMICZNA Głównym celem polityki makroekonomicznej jest osiągnięcie szybkiego wzrostu gospodarczego i zapewnienie równowagi na czterech podstawowych rynkach w gospodarce (towarów i usług, pieniądza, pracy i rynku walutowym). W dążeniu do osiągnięcia tego celu państwo oddziałuje na poszczególne składniki popytu globalnego w taki sposób, aby ustabilizować produkcję w pobliżu poziomu produkcji potencjalnej (albo też, w ujęciu dynamicznym, zminimalizować odchylenia produkcji faktycznej od linii trendu długoterminowego). Jednocześnie stara się zapewnić stabilizację makroekonomiczną, czyli m.in. niską inflację i względną równowagę finansów publicznych. Państwo dysponuje trzema podstawowymi narzędziami oddziaływania na gospodarkę od strony popytowej: polityką fiskalną, polityką pieniężną i polityką kursową. Każde z tych narzędzi w różny sposób wpływa na poszczególne składniki całkowitego popytu. Oddziaływanie to może dokonywać się bezpośrednio (jak w przypadku wydatków budżetowych) bądź pośrednio (np. wpływ stopy procentowej na wydatki konsumpcyjne i inwestycyjne czy kursu walutowego na eksport netto). Między zastosowaniem poszczególnych narzędzi, a reakcją odpowiedniego składnika popytu występują też różnej długości opóźnienia czasowe. 3.3.1 Polityka fiskalna Za przybliżoną miarę nastawienia polityki fiskalnej w warunkach krajów przechodzących transformację systemową można uznać zmianę wielkości (bądź znaku) salda sektora instytucji rządowych i samorządowych. W porównaniu z początkiem obecnej dekady w ubiegłym roku nastąpiła pewna poprawa dyscypliny fiskalnej w skali całej grupy tych krajów deficyt finansów publicznych zmniejszył się z poziomu ok. 3% PKB w latach 1999-2002 i 2,3% w 2003 r. do zaledwie 0,5% w ubiegłym roku (średnia nieważona). Niemniej skala nierównowagi fiskalnej, w stosunku do 2005 r., wzrosła w 12 krajach, a w wielu z nich pozostawała nadal nadmierna, co było przejawem braku zasadniczych reform finansów publicznych i kontynuowania ekspansywnej polityki fiskalnej. Najtrudniejsza sytuacja finansów publicznych miała miejsce w krajach Europy Środkowej. Najgłębsza nierównowaga fiskalna występowała na Węgrzech i w Polsce. 80 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

W 2006 r. deficyt sektora rządowego i samorządowego w tych krajach sięgnął odpowiednio 9,2% i 3,9% PKB 6 (Tablica 3.8). Polityka fiskalna miała ekspansywny charakter w Czechach i na Słowacji; deficyt budżetowy w tych krajach przekraczał limit 3% przewidziany w Traktacie z Maastricht. Ogólnie rzecz biorąc w 2006 r. cztery z ośmiu krajów z grupy UE-8 nie spełniały fiskalnego kryterium konwergencji nominalnej, czyli warunków wstępnych niezbędnych do wejścia do Unii Gospodarczej i Walutowej. Co więcej, jak wskazuje Europejska Komisja Gospodarcza ONZ, deficyt budżetowy w tych krajach miał w znacznej mierze charakter strukturalny. 7 U podłoża nadmiernej nierównowagi finansów publicznych na Węgrzech, w Polsce, w Czechach i na Słowacji znajdują się nierozwiązane problemy strukturalne i bariery instytucjonalne. Z kolei czynnikiem dyscyplinującym ich finanse publiczne powinno stać się przewidywane przystąpienie do UGW i konieczność spełnienia kryteriów konwergencji nominalnej. Jak wynika z przesłanych do Brukseli dokumentów rządowych, deficyt sektora rządowego i samorządowego w krajach Europy Środkowej powinien zbliżyć się do pułapu z Maastricht około roku 2007-2009. Na szczególne podkreślenie zasługuje fakt, że wielkość tego deficytu ma być pochodną zastosowania w praktyce tzw. złotej reguły finansów publicznych, która pozwala w znacznym stopniu złagodzić sprzeczność pomiędzy celami nominalnej i realnej konwergencji w nowych krajach członkowskich (zob.: Ramka 3.1). Znacznie bardziej zdyscyplinowaną politykę fiskalną prowadziły kraje bałtyckie oraz Słowenia, Bułgaria i Rumunia. W efekcie w roku 2006 (podobnie jak w latach 2004-2005) wszystkie te kraje spełniały kryteria fiskalne Traktatu z Maastricht oraz Paktu Stabilizacji i Wzrostu. W Estonii, na Litwie, Łotwie i w Bułgarii dodatkowym czynnikiem wymuszającym dyscyplinę budżetową było przyjęcie tzw. zarządu walutą (lub jego ekwiwalentu w przypadku Łotwy). Oznacza on wprowadzenie w gospodarce nominalnej kotwicy kursowej. Jednocześnie ogranicza suwerenność krajowej władzy monetarnej i zwiększa rolę polityki fiskalnej. Tablica 3.8. Podstawowe wskaźniki dot. polityki fiskalnej w latach 1996-2006 (% PKB) Kraj Dochody publiczne Średnia 1996-2005 a 2005, b średnia dla Serbii i Czarnogóry Wydatki publiczne 2006 Średnia 1996-2005 Saldo sektora instytucji rządowych i samorządowych 2006 Średnia 1996-2004 2005 2006 Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 40,0 41,0 43,9 44,9 3,9 4,3 3,9 Czechy 39,2 40,5 a 43,2 44,1 a 4,1 3,6 3,5 Estonia 38,5 37,0 38,6 33,2 0,3 2,3 3,8 Węgry 43,9 43,7 49,3 52,9 4,8 7,8 9,2 Łotwa 30,9 33,8 34,2 35,3 3,8 0,2 1,5 Litwa 37,3 32,4 a 39,0 32,9 a 1,9 0,5 0,3 Słowacja 39,0 34,0 a 44,2 36,8 a 5,3 2,8 3,4 Słowenia 43,3 44,9 44,7 46,3 1,2 1,5 1,4 Europa Południowo- Wschodnia Albania 21,2 24,1 30,2 28,2 9,1 3,6 4,1 Bośnia i 50,1 50,1 53,4 50,3 3,6 0,8 0,2 Hercegowina Bułgaria 37,0 38,3 38,4 35,0 2,1 1,9 3,3 Chorwacja 45,7 44,4 50,1 47,4 4,6 4,0 3,0 Macedonia 35,0 34,5 36,4 35,1 1,5 0,3 0,6 Czarnogóra 41,5 b 41,4 42,6 b 41,7 1,4 b 1,7 0,3 Rumunia 30,1 30,4 33,3 32,3 3,8 1,4 1,9 Serbia 41,5 b 44,8 42,6 b 42,1 1,4 b 0,9 2,7 WNP Armenia 18,7 13,8 24,1 16,6 6,2 2,6 2,8 Azerbejdżan 21,2 22,0 23,4 21,6 2,8 0,7 0,5 Białoruś 42,8 48,4 44,6 47,0 1,9 0,7 1,4 Gruzja 15,4 26,3 19,8 28,0 5,4 1,5 1,7 Kazachstan 19,3 22,4 22,9 16,0 5,4 5,3 6,4 Kirgistan 23,2 26,5 32,4 28,5 10,4 3,9 2,0 Mołdowa 31,0 40,5 37,1 40,8 7,9 1,5 0,3 Rosja 35,8 40,5 38,5 31,3 4,4 8,1 9,2 Tadżykistan 15,2 19,9 18,5 25,0 3,3 2,9 5,1 Turkmenistan 21,5 18,5 22,1 17,9 0,9 0,9 0,6 Ukraina 36,9 40,5 39,1 42,4 2,2 2,3 2,5 Uzbekistan 32,6 33,1 34,8 32,7 2,6 1,3 0,4 Źródło: EBOR, Transition Report Update 2007 r., Londyn 2007 r.; Bank Światowy, 2007 r., World Development Indicators, Waszyngton, 2007 r., obliczenia własne. 6 W przypadku Polski deficyt nie obejmuje składek transferowanych do obowiązkowego filaru systemu emerytalnego (OFE) ze środków budżetowych. Włączenie tych środków obniżyłoby deficyt o 2,5% PKB, zgodnie z oficjalnymi danymi. 7 Zob.: Economic Survey of Europe, Europejska Komisja Gospodarcza ONZ, 2005 r. nr 1, Genewa, s. 36 i ramka 3.3. Deficyt strukturalny w Polsce wzrósł w 2003 r. o prawie 50% w porównaniu do okre- sem lat 2001-2002, gdy wynosił około 3,2-3,4% PKB. zob.: np. R. Rapacki i D. M. Kemme, Challenges to Fiscal Discipline in EU Accession Countries: case study of Poland. Referat przedstawiony podczas dorocznego spotkania Allied Social Sciences Associations, Waszyngton, 3-5 stycznia 2003 r. POLITYKA MAKROEKONOMICZNA 81

Ramka 3.1. Złota reguła finansów publicznych Istota złotej reguły sprowadza się do postulatu przeznaczania nadwyżki wydatków publicznych nad dochodami (deficytu fiskalnego, a dokładniej jego części odpowiadającej potrzebom pożyczkowym państwa) na finansowanie inwestycji publicznych. Dzięki tym inwestycjom, zwłaszcza w infrastrukturę, powstają tzw. korzyści zewnętrzne dla sektora prywatnego i możliwe staje się, mimo zacieśnienia polityki fiskalnej i zmniejszenia deficytu (konwergencja nominalna), utrzymanie wysokiego tempa, a nawet przyspieszenie, wzrostu gospodarczego (konwergencja realna). W poniższej tabeli zestawiono dane dotyczące obecnej i przewidywanej wielkości deficytu strukturalnego oraz inwestycji publicznych w nowych krajach członkowskich UE z Europy Środkowo-Wschodniej (UE-8). Wybrane wskaźniki fiskalne w nowych krajach członkowskich w latach 1998? 2007 (w % PKB) Deficyt strukturalny 2003 a 2008. Źródło: Economic Survey of Europe, op. cit., s. 36. Deficyt strukturalny 2007 (prognoza) Inwestycje publiczne (średnia dla lat 1998 2003) Czechy 5,2 3,6 3,6 Estonia 2,6 0,1 4,2 Litwa 1,8 1,8 2,6 Łotwa 1,4 2,0 1,4 Polska 5,0 3,7 3,4 Słowacja 3,7 3,1 2,9 Słowenia 1,5 0,7 2,2 Węgry 6,2 2,7 a 3,7 UE-15 1,6 2,3 W krajach Europy Południowo-Wschodniej skala nierównowagi fiskalnej w ubiegłym roku także się zmniejszyła. Jednak w czterech krajach (Albania, Bośnia i Hercegowina, Macedonia i Rumunia) ukształtowała się przeciwna tendencja. W krajach WNP w 2006 r. sytuacja pod względem stabilności fiskalnej ulegała dalszej poprawie w ujęciu uśrednionym choć w poszczególnych krajach tendencje były bardzo rozbieżne. W pięciu krajach tej podgrupy (Armenia, Gruzja, Mołdowa, Tadżykistan i Ukraina) luka fiskalna powiększyła się, natomiast w sześciu finanse publiczne zamknęły się nadwyżką. 3.3.2 Polityka pieniężna W porównaniu do kilku poprzednich lat, otoczenie makroekonomiczne polityki pieniężnej w większości krajów transformacji uległo zmianie w 2006 r. szybszy wzrost gospodarczy w połączeniu z wyższymi cenami importowymi, uruchomiły rosnące presje inflacyjne. Szukając trudnego kompromisu pomiędzy gwałtownym i jeszcze bardziej niezrównoważonym wzrostem gospodarczym oraz wyższą inflacją, wiele krajów przestawiło się z akomodacyjnej polityki monetarnej, stosowanej w latach 2003-2005, na bardziej neutralne lub umiarkowanie restrykcyjne nastawienie w swojej polityce. Wiele banków centralnych zdecydowało się na podwyżki stóp procentowych, wprowadzenie bardziej restrykcyjnych przepisów co do rezerw obowiązkowych lub też na stosowanie innych środków antyinflacyjnych. Choć ponad połowa krajów transformacji, jak pokazano w Tabeli 3.9, odnotowała przyspieszenie wzrostu nominalnej podaży pieniądza, często wraz ze wzrostem krajowej akcji kredytowej, to głównie było to pochodną szybszego wzrostu gospodarczego i rosnącej inflacji. Władze monetarne w krajach UE-8 musiały podjąć w ubiegłym roku zdecydowane środki, aby zapewnić stabilność cen i kursów walutowych. W Czechach, na Węgrzech, Łotwie i w Słowacji banki centralne podniosły stopy procentowe od stycznia 2006 r., reagując na wzrost stóp procentowych w Strefie Euro. Z kolei Estonia i Łotwa wprowadziły bardziej restrykcyjne przepisy dotyczące minimalnych rezerw i inne środki antyinflacyjne, w odpowiedzi na silny wzrost akcji kredytowej w kraju. Polska była jedynym krajem w regionie, w którym obniżano stopy procentowe, ale punktem wyjścia było tu bardzo restrykcyjne nastawienie. Także banki centralne w krajach Europy Południowo- -Wschodniej zmagały się z problemami wynikającymi z silnego wzrostu gospodarczego i akcji kredytowej. Rezerwy obowiązkowe zostały znacząco zwiększone w Bośni i Hercegowinie, Chorwacji i Serbii, natomiast bank centralny Rumunii musiał od połowy 2005 r. wielokrotnie podnosić stopy procentowe. Znaczący wzrost gospodarczy we wszystkich krajach WNP przyniósł większy dobrobyt, ale też poważne dylematy polityczne. Władze monetarne w krajach bogatych w złoża naturalne starały się opanować silny napływ walut obcych i uchronić waluty krajowe przed aprecjacją w ujęciu nominalnym, aby utrzymać konkurencyjność nieenergetycznych (nietowarowych) sektorów eksportu. Z drugiej strony silniejsza waluta mogłaby się przyczynić się do ostudzenia presji inflacyjnej. Na trudności związane z tym zadaniem nałożył się w większości krajów WNP brak wystarczająco rozwiniętych rynków pieniężnych i kapitałowych co czyni wpływ zmian poziomu stóp procentowych na gospodarkę mniej efektywnym. Gdy nastąpił wzrost inflacji, banki centralne w kilku krajach WNP (Azerbejdżan, Kazachstan i Kirgistan) postanowiły uciec się do podwyżek stóp procentowych lub wprowadziły bardziej bezpośrednie środki kontroli podaży pieniądza. Jednakże skuteczność stosowania tych środków będziemy mogli poznać w przyszłości. 82 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH

Tablica 3.9. Podstawowe wskaźniki dot. polityki pieniężnej w latach 2002-2006 Kraj a 2005. Podaż szerokiego pieniądza (zmiana roczna w %) Kredyt krajowy (zmiana roczna w %) Źródło: Bank Światowy, 2007 r., World Development Indicators; EBOR, Transition Report Update 2007 r.; Europejska Komisja Gospodarcza ONZ, Economic Survey of Europe, 2005 r. nr 1, Genewa. Realna stopa procentowa od kredytu krótkoterminowego (%) 2005 2006 2005 2006 2002 2004 2006 Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 11,0 15,8 13,0 21,8 11,1 3,0 6,8 Czechy 8,0 8,6 1,7 b,d, 6,8 2,9 5,4 a Estonia 42,0 28,2 32,1 41,9 6,3 1,4 3,3 Węgry 13,0 11,9 23,4 15,9 12,2 6,0 5,3 Łotwa 36,1 30,0 63,2 60,0 8,5 0,6 0,5 Litwa 32,9 23,8 56,1 34,9 6,0 1,5 1,8 Słowacja 7,3 14,0 12,0 10,8 7,7 3,3 3,2 a Słowenia 7,8 7,6 20,2 21,7 7,7 1,1 4,3 Europa Południowo- Wschodnia Albania 8,4 15,1 13,2 15,6 5,1 10,0 9,5 Bośnia i Hercegowina 18,2 24,7 27,6 20,6 b.d. 6,1 b,d. Bułgaria 24,4 26,8 35,1 17,1 8,5 2,5 2,8 a Chorwacja 10,5 18,0 19,2 18,9 13,4 9,3 5,9 Macedonia 17,7 18,4 16,7 14,3 19,4 13,1 6,8 Czarnogóra 49,6 87,4 10,6 135,9 b.d. b.d. 6,1 Rumunia 33,9 29,4 43,7 53,0 10,9 5,6 7,3 Serbia 31,4 47,3 40,7 3,8 14,3 8,5 4,1 WNP Armenia 27,8 32,9 54,4 30,0 18,2 11,8 14,3 Azerbejdżan 15,8 44,2 50,3 78,1 15,1 15,2 9,2 Białoruś 42,2 29,6 33,5 52,2 2,2 6,4 1,8 Gruzja 26,4 39,3 39,8 35,3 24,4 29,8 13,2 a Kazachstan 26,3 79,9 52,3 82,0 11,3 0,9 5,4 a Kirgistan 10,0 51,5 19,6 39,7 29,4 10,2 22,0 Mołdowa 36,7 12,2 15,8 27,5 18,0 7,2 5,4 Rosja 36,3 40,5 2,7 28,4 1,2 8,8 0,8 Tadżykistan 25,8 25,6 16,1 2,3 4,5 4,1 15,1 Turkmenistan 27,2 17,7 0,6 3,0 b.d. b.d. 6,6 a Ukraina 39,4 35,0 34,3 57,6 21,7 3,4 2,7 a Uzbekistan 54,3 37,0 3,1 31,3 b.d. b.d. 1,1 a 3.3.3 Polityka kursowa W 2006 r. wśród 28 krajów postkomunistycznych 19 miało płynny kurs walutowy, natomiast gospodarki ośmiu krajów funkcjonowały w systemie kursu stałego bądź quasi-stałego 8. Szczególnym przypadkiem systemu kursu stałego jest instytucja zarządu walutą (currency board), która występowała w czterech krajach. Dokładniejsze informacje na ten temat zawiera nasz Raport z 2002 r. 9 W większości krajów przechodzących transformację ustrojową, niezależnie od przyjętego systemu kursu walutowego, występowała tendencja do realnej aprecjacji walut krajowych. Tendencja ta wynikała przede wszystkim z oddziaływania czynników fundamentalnych, ale w niektórych krajach i w niektórych okresach jej źródłem były także czynniki o charakterze spekulacyjnym. Wśród czynników fundamentalnych należy przede wszystkim wymienić szybszy niż w krajach wysoko rozwiniętych, stabilny wzrost wydajności pracy i kapitału (efekt Samuelsona Ballassy), którego katalizatorem były przeprowadzone reformy mikro- i makroekonomiczne oraz import i imitowanie nowoczesnych technologii. Oddziaływanie tego czynnika wzmacniał napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich i portfelowych, które powodowały m. in. powstanie dodatniego salda na rachunku finansowym i kapitałowym bilansu płatniczego (pozwalającego z nadwyżką skompensować deficyt w obrotach bieżących) bądź przyspieszenie wzrostu eksportu i nadwyżkę na rachunku bieżącym w niektórych krajach. Ponadto w przypadku nowych krajów członkowskich UE presję aprecjacyjną wzmacniał napływ funduszy unijnych i dodatkowy, indukowany poprawą ocen wiarygodności kredytowej przez agencje ratingowe, napływ kapitału prywatnego. Jak widać z Tablicy 3.10 po 2000 r. realny efektywny kurs walut lokalnych we wszystkich 12 analizowanych krajach aprecjonował, choć w niektórych przypadkach odnotowano oznaki krótkoterminowej niestabilności. Największemu wzmocnieniu w ujęciu realnym uległy waluty krajowe na Słowacji i w Czechach: ich wartość międzynarodowa zwiększała się odpowiednio w tempie 6,1% i 4,8% średnio rocznie. 10 Silnemu wzmocnieniu uległy też waluty wewnętrzne w Rumunii, na Węgrzech i w Bułgarii (odpowiednio: 4,3%, 4,1% i 3,8% rocznie). Z drugiej jednak strony, realny efektywny wzrost wartości walut w Polsce, Chorwacji, Macedonii i w krajach WNP z wyjątkiem Rosji, przebiegał dużo wolniej. Jednocześnie wszystkie poza jedną (chorwacką) analizowane waluty od czasu do czasu podlegały depre- 8 Jeden kraj, Czarnogóra, nie ma własnej waluty, przyjął niemiecką markę jako jedyny legalny środek płatniczy w 2000 r., a w 2002 r. euro. 9 New Europe. Report on Transformation, red. D. Rosati, Instytut Wschodni, Warszawa 2002 r. 10 Do 2001 r. najwyższą stopę realnej aprecjacji odnotowywano w Polsce; w okresie 1995 2001 wynosiła ona 5,6% rocznie. POLITYKA MAKROEKONOMICZNA 83

Tablica 3.10. Zmiany realnego efektywnego kursu walutowego w latach 2000-2006 (2000=100) Kraj 2003 2004 2005 2006 2000=100 średnie roczne stopy wzrostu (%) Europa Środkowo-Wschodnia (UE-8) Polska 96,3 96,2 107,5 109,8 1,6 Czechy 116,8 118,3 125,2 132,2 4,8 Węgry 121,6 130,0 132,6 127,0 4,1 Słowacja 119,0 130,5 134,4 142,7 6,1 Europa Południowo- Wschodnia Bułgaria 114,0 119,8 120,5 125,5 3,8 Chorwacja 105,4 107,6 109,7 111,8 1,9 Macedonia 101,5 102,3 101,1 101,7 0,3 Rumunia 99,1 101,6 119,9 129,0 4,3 WNP Armenia 82,6 87,3 97,7 106,2 1,0 Mołdowa 93,1 106,8 109,1 102,9 0,6 Rosja 127,3 137,3 149,3 163,5 8,5 Ukraina 98,3 96,2 106,0 110,9 1,7 Uwaga: wzrost wskaźnika oznacza realną aprecjację waluty krajowej, zaś spadek jej realną deprecjację. Źródło: Międzynarodowy Fundusz Walutowy, International Financial Statistics, maj 2007 r., Waszyngton cjacji. W samym 2006 r. dotyczyło to Węgier i Mołdowy. Jednocześnie największa aprecjacja w ujęciu realnym miała miejsce w przypadku walut Rumunii, Czech i Słowacji. Ogólnie rzecz ujmując po 1995 r. największe wzrosty realnej wartości międzynarodowej walut krajowych odnotowały te kraje, które dokonały największego postępu w procesie transformacji systemów gospodarczych i w reformach strukturalnych. Kategoria ta obejmuje przede wszystkim kraje, które weszły do UE i wykazywały się największym wzrostem wydajności pracy oraz były odbiorcą największego napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych (dodatkowo stymulowanych przez perspektywę bliskiego członkostwa w UE tych krajów). Jednakże zmniejszenie się konkurencyjności cenowej nie zahamowało w tych krajach dalszego wzrostu eksportu, w szczególności kierowanego na rynki Unii Europejskiej. Osobny przypadek stanowi Rosja. Waluta tego kraju podlegała szybkiej realnej aprecjacji do roku 1997, co było głównie wynikiem wysokiej nadwyżki eksportowej (tworzonej przez wpływy z eksportu ropy i jej pochodnych oraz surowców mineralnych). W wyniku kryzysu w sierpniu 1998 r. nastąpiło głębokie załamanie kursu rubla. Od roku 2000 siła nabywcza waluty rosyjskiej w stosunku do walut obcych zaczęła ponownie rosnąć. U podłoża tego zjawiska leżały już jednak nieco inne niż wcześniej czynniki. W dalszym ciągu rosła co prawda nadwyżka w handlu zagranicznym, ale coraz szerszym strumieniem zaczęły do Rosji dopływać także bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Czynnikiem sprzyjającym ich napływowi była wysoka ocena przez rynki międzynarodowe osiągniętych wyników makroekonomicznych (m.in. nadwyżka budżetowa). W minionych dwóch latach aprecjacji sprzyjały też rekordowo wysokie ceny ropy naftowej i innych surowców energetycznych eksportowanych przez ten kraj. Przyczyny te sprawiły, że łączna skala aprecjacji rubla była największa w całej badanej grupie (średnio 8,5% rocznie). Tendencja ta sprawiła, że coraz bardziej realne stało się zagrożenie podstaw rozwojowych gospodarki rosyjskiej chorobą holenderską (zob.: Ramka 3.4 w Raporcie z 2006 r.). 3.4 REFORMY STRUKTURALNE 3.4.1 Ocena ogólna Do najważniejszych zmian o charakterze strukturalnym w warunkach gospodarki przechodzącej od systemu nakazowo-rozdzielczego do systemu rynkowego zaliczyć trzeba przede wszystkim prywatyzację, liberalizację rynków i poszerzanie zakresu wolności gospodarczej. Poszerzanie wolności obejmowało m.in. likwidację barier biurokratycznych i korupcji, hamujących rozwój przedsiębiorczości. Inne zmiany strukturalne to wspieranie rozwoju rynku i konkurencyjności, reforma finansów publicznych wraz z szeroko zakrojoną reformą samej instytucji państwa, mającą na celu podniesienie jego sprawności i wzmocnienie funkcji pobudzających rozwój gospodarczy (m.in. poprzez tworzenie pozytywnych warunków zewnętrznych dla prywatnej przedsiębiorczości), a także rozwój pośrednictwa finansowego oraz rynków finansowych. Generalnie dokonywana z dzisiejszej perspektywy ocena zakresu i głębokości przekształceń ustroju gospodarczego krajów postkomunistycznych jest pozytywna. Jako grupa dokonały one znaczącego postępu w procesie liberalizacji i otwierania gospodarki, tworzenia mechanizmu rynkowego i budowy podstawowych instytucji warunkujących sprawne funkcjonowanie rynku. Zakres i tempo reform strukturalnych i ogólnie postęp transformacji systemowej były znacznie zróżnicowane w poszczególnych krajach. Na jednym biegunie znajdowały się kraje Europy Środkowej i część krajów Europy Południowo-Wschodniej, które zostały uznane przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOR) za funkcjonujące gospodarki rynkowe. W tej pierwszej grupie najbardziej zaawansowane w procesie reform były Węgry, Czechy, Estonia i Polska. Na drugim biegunie mieściły się takie kraje jak Białoruś, Turkmenistan czy Uzbekistan, w których reformy rynkowe do 2006 r. były jeszcze bardzo słabo zaawansowane. Co więcej, ta ostatnia grupa zaczęła także coraz bardziej odstawać od innych krajów WNP (Armenii, Gru- 84 SYTUACJA GOSPODARCZA I POSTĘP REFORM RYNKOWYCH