Ocena sytuacji gospodarczej w IV kwartale 2003 r. oraz prognoza na lata 2004-2005 opracował zespół: Rafał Antczak, Maja Goettig, Małgorzata Jakubiak, Maryla Maliszewska, Małgorzata Markiewicz, Katarzyna Piętka, Łukasz Rawdanowicz, Mateusz Walewski i Przemysław Woźniak Sfera realna IV kwartał 2003 r. Przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego do 4,7% w IV kwartale 2003 r. (z 4,0% w III kwartale) dokonało się w oparciu o dalszą poprawę w handlu zagranicznym i popycie krajowym. Wyższe tempo popytu krajowego wynikało z kolei z wyższej konsumpcji gospodarstw domowych i odbudowy zapasów. Wysoki wzrost gospodarczy nadal nie sprzyja nakładom inwestycyjnym - w IV kwartale wzrost jedynie o 0,1%, a w skali całego roku spadek o 0,9%. Wysokie tempo konsumpcji gospodarstw domowych (3,9% w IV kwartale) wynika z utrzymującej się wysokiej dynamiki dochodów z samozatrudnienia, własności i szarej strefy, ale także świadczeń społecznych (blisko 3% realnie). Szacujemy natomiast, iż dynamika funduszu płac była bliska zeru, co wynika z redukcji zatrudnienia (w sektorze przedsiębiorstw w IV kwartale średnio o 3,3%) przy jednocześnie rosnącej średniej płacy (średnio o 2,5%). Wysoka konsumpcja gospodarstw domowych nie jest finansowana przyrostem kredytów. Odnotowany wzrost zadłużenia gospodarstw domowych związany jest z kredytami hipotecznymi i inwestycyjnymi (o ponad 30% w ujęciu rocznym), w tym zwłaszcza denominowanymi w walutach obcych, co wiąże się z rosnącymi dynamicznie nakładami na budownictwo indywidualne (o ok. 20% według powierzchni mieszkań oddanych do użytku). Wzrost inwestycji w budowę mieszkań kompensuje spadek oszczędności monetarnych, bowiem oprócz zwiększania kredytów ogółem gospodarstwa domowe zmniejszają depozyty. Poprawa salda handlu zagranicznego jest wynikiem wysokiej dynamiki eksportu (11,7%) wobec znacznie niższego tempa importu. Najbardziej dynamicznie rósł eksport do krajów Europy Środkowo- Wschodniej (wyrażony w euro), szczególnie silnie do Czech i na Ukrainę. Tempo eksportu do UE było mniej dynamiczne, nadal jednak utrzymywało się wysokie tempo sprzedaży do Niemiec pomimo recesji w tym kraju. Wpływ osłabienia złotego w stosunku do euro i innych walut w Europie na dobre wyniki w eksporcie wydaje się być ograniczony. Wzrost cen eksportu przewyższał bowiem tempo osłabienia 1
złotego w relacji do koszyka walut przez większość 2003 r. Słaby popyt inwestycyjny i osłabienie złotego, a także coraz większa konkurencyjność produkcji krajowej (zwłaszcza żywności) powstrzymują dynamiczny wzrost importu i w efekcie spadek deficytu w handlu zagranicznym wpływa pozytywnie na tempo PKB. W rachunkach bilansu płatniczego, deficyt na rachunku bieżącym zmalał do 1,9% na koniec 2003 r. Silny wzrost konsumpcji i eksportu w IV kwartale i całym 2003 r. przekładał się na wzrost wartości dodanej w przemyśle i usługach rynkowych. Dynamika produkcji sprzedanej przemysłu przyspieszyła do 14,6% średnio w IV kwartale, dynamicznie rósł wolumen sprzedaży detalicznej i hurtowej, a także przewozu pasażerów w transporcie. Pod koniec IV kwartału 2003 r. spadek produkcji budowlanomontażowej był wolniejszy niż w poprzednich okresach, jednakże w styczniu b.r. ponownie się pogłębił. Rynek pracy Wysokie tempo PKB nadal nie przekłada się na wyraźną poprawę sytuacji na rynku pracy. Do pozytywnych tendencji należy zaliczyć ustabilizowanie się stopy bezrobocia (20% po zmianach metodologicznych GUS, a więc tyle samo co na koniec 2002 r.), spadek liczby bezrobotnych, wzrost liczby ofert pracy i bezrobotnych znajdujących pracę. Jednocześnie jednak nadal malało zatrudnienie (możliwe, że następuje proces wymiany jakościowej kadr); zmniejszał się także wskaźnik aktywności ekonomicznej ludności. Ten ostatni fakt wynika częściowo z aktywnych form przeciwdziałania bezrobociu, ale także przechodzenia do pełnej nieaktywności. W IV kwartale, a zwłaszcza w grudniu, przyspieszyła dynamika płac. Jest to uzasadnione wzrostem wydajności pracy (w przemyśle przetwórczym o blisko 13% w 2003 r.), ale także może wynikać z presji związków zawodowych - największe wzrosty wystąpiły w branżach przemysłowych, gdzie są one szczególnie obecne. Kurs i ceny Przyspieszenie inflacji w IV kwartale (do średnio 1,5%) wynikało z czynników podażowych (wzrost cen paliw i żywności, podwyżki cen gazu). Na przyspieszenie cen produkcji sprzedanej przemysłu (średnio 2,7% w kwartale) duży wpływ miał wzrost cen na światowych rynkach surowców (ropy naftowej i miedzi), ale także w górnictwie i kopalnictwie. Wzrost cen w innych branżach przemysłowych odzwierciedlał także osłabienie złotego do euro poprzez wzrost cen eksportowych. W IV kwartale kurs złotego kształtował się pod wpływem kursu dolar/euro (deprecjacja w relacji do euro i aprecjacja do dolara, w porównaniu z poprzednim kwartałem - odpowiednio 4,5% i 1,2%, jak i w ujęciu rocznym - odpowiednio 14,1% i 4,7%). Krótkookresowe wahania kursu złotego wynikały jednak w dużej mierze z czynników politycznych (wyniki debaty publicznej nad planem Hausnera i ocena szansy na jego realizację). Osłabienie kursu złotego następowało w sytuacji znacznej nadwyżki na rachunku finansowym i kapitałowym bilansu płatniczego w 2003 r. i wzroście rezerw walutowych NBP w wyniku zarejestrowanych transakcji o 1,2 mld EUR. W rzeczywistości jednak rezerwy NBP spadły w ciągu kwartału, co prawdopodobnie wynika ze sprzedaży przez bank centralny rządowi walut na spłatę zadłużenia zagranicznego. Budżet i polityka monetarna 2
Dochody budżetu państwa w 2003 r. były niższe od planu o 3,5 mld PLN, na co wpłynął niższy od zakładanego wzrost wpływów z podatków pośrednich i PIT. Przyczyną takiej sytuacji była niższa inflacja niż zapisana w budżecie, oraz inna struktura wzrostu gospodarczego (wyższe tempo eksportu obłożonego zerową stawką VAT oraz niższy wzrost popytu krajowego). Pomimo mniejszych wpływów podatkowych deficyt budżetu państwa był niższy od planu o 1,7 mld PLN. Przyczyniły się do tego oszczędności na obsłudze długu publicznego, a także cięcia wydatków na ok. 1,8 mld PLN, w tym niepełne wykorzystanie rezerw celowych. Deficyt na poziomie 4,6% PKB (według starej metodologii, lub 3,3% bez uwzględnienia OFE) był niższy niż w 2002 r. (5,1%). Jednocześnie jednak, według naszych szacunków, wzrósł deficyt w pozostałych segmentach finansów publicznych i wynik sektora finansów publicznych pogorszył się (z -6,0% PKB do -6,3%). Deficyt budżetu państwa w 84% sfinansowano na rynku krajowym. Łączne potrzeby budżetowe doprowadziły do ponad 3-krotnego przekroczenia planu emisji bonów skarbowych, a finansowania ze źródeł zagranicznych - o 0,8 mld PLN. Wzrost oceny ryzyka inwestycyjnego w perspektywie średnio- i długoterminowej, powodowanego pogarszaniem się perspektywy finansów publicznych w 2004 r. i w kolejnych latach, doprowadził do wzrostu stóp procentowych na rynku finansowym (oprocentowanie 52- tygodniowych bonów skarbowych wzrosło z poniżej 5% na koniec III kwartału 2003 r. do nieco poniżej 6% na koniec 2003 r.) i przesunięcia się krzywej rentowności do góry. Jednocześnie nastąpiło skrócenie średniego okresu zapadalności emitowanych papierów rządowych o 0,3 roku (do 2,6 roku) na koniec 2003 r. 3
Prognoza sytuacji gospodarczej na lata 2004-2005 Sfera realna W latach 2004-05 oczekujemy wzrostu gospodarczego na poziomie odpowiednio 4,2% i 3,8%. Motorem wzrostu pozostanie konsumpcja gospodarstw domowych. Prognozujemy, iż nadal dochody z samozatrudnienia, własności i szarej strefy będą dynamicznie rosły, czemu będzie sprzyjał wzrost w usługach i budownictwie indywidualnym. Przyjmujemy, iż pomimo wysokiej stopy bezrobocia, wzrost przychodów ze sprzedaży firm będzie się w pierwszej kolejności przekładał na wzrost płac niż na liczbę zatrudnionych. Stąd będzie następował wzrost funduszu płac przy jednocześnie dość powolnej odbudowie zatrudnienia (począwszy od II połowy b.r.) i powolnym spadku stopy bezrobocia w ujęciu rocznym (od I kwartału b.r.). Oczekujemy spadku stopy bezrobocia do 19,4% na koniec b.r. i 18,9% na koniec 2005 r. Obserwowana od kilku kwartałów ostrożność firm w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych utwierdza nas w przekonaniu, iż spadek stóp procentowych czy poprawa sytuacji finansowej przedsiębiorstw nie przekładają się wprost proporcjonalnie na wzrost nakładów inwestycyjnych. W warunkach niepewności otoczenia gospodarczego, której źródłem jest zagrożenie kryzysem finansów publicznych i wynikającym stąd wzrostem stóp rynkowych oraz wahaniami kursowymi, odbudowa inwestycji w latach 2004-05 będzie umiarkowana. Jednocześnie zakładamy przyspieszenie napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do ponad 5 mld EUR rocznie, co będzie się wiązało także z naszym wejściem do UE i wzrostem inwestycji 'green-field'. W efekcie, podtrzymujemy naszą prognozę sprzed trzech miesięcy wzrostu inwestycji w tempie 5-6% rocznie. Deficyt w handlu zagranicznym w 2004 r. nadal będzie realnie malał w wyniku silnego eksportu. Wyższy wzrost gospodarczy na świecie i w UE powinien umożliwić polskim eksporterom zwiększanie sprzedaży zagranicę. Względna stabilność złotego w stosunku do koszyka walut pozbawi eksporterów korzystnego impulsu kursowego z 2002 i 2003 r. Zakładając jednak ograniczony wpływ zmian kursu na eksport, w efekcie nastąpi jedynie niewielkie spowolnienie jego tempa w 2005 r. Jednocześnie rosnąca dynamika popytu krajowego wpłynie na przyspieszenie importu. W efekcie, deficyt w handlu zagranicznym w 2005 r. zwiększy się i tym samym po raz pierwszy od sześciu lat osłabi tempo wzrostu PKB. W ujęciu bilansu płatniczego deficyt na rachunku obrotów bieżących zwiększy się do 2,5% PKB. W 2004 r. oczekujemy stabilizacji kursu złotego do euro na średnim poziomie 4,7 oraz 4,6 w 2005 r. (do dolara odpowiednio 3,8 i 3,9). Prognoza ta zakłada powolną odbudowę pozycji dolara do euro od połowy 2004 r. Może być ona spowodowana oczekiwaniami na wzrost stóp procentowych Fed (w efekcie utrzymywania się wzrostu gospodarczego), lub obniżkę stóp przez EBC (w obronie konkurencyjności towarów europejskich). Krótkoterminowo na poziom kursu będą oddziaływać informacje o politycznym poparciu dla planu Hausnera. W 2004 r. oczekujemy dalszego przyspieszania tempa inflacji (do średnio 2,5%). Częściowo będzie się to wiązało z prognozą rosnącej dynamiki dochodów ludności. Impulsem pro-inflacyjnym mogą się okazać zmiany cen po wejściu do UE, ale ich dodatni bilans netto nie jest pewny. Natomiast podwyżki akcyzy na niektóre dobra konsumpcyjne z pewnością wpłyną na wzrost cen. Szacujemy, iż w okresie 2004-05 ceny produkcji sprzedanej przemysłu nadal będą rosły szybciej niż ceny konsumpcyjne, choć ta różnica będzie się stopniowo zmniejszać. Na tendencję tę wpłynie droga ropa naftowa i miedź, a także wysokie ceny w górnictwie, energetyce i gazownictwie. Od II połowy 2004 r. oczekujemy stabilizacji inflacji - średnioroczny wskaźnik cen konsumpcyjnych spadnie do 2,3%. Przyspieszenie dynamiki konsumpcji i dalszy spadek deficytu w handlu zagranicznym w 2004 r. będą sprzyjały wyższemu wzrostowi produkcji przemysłowej. Jej tempo w 2005 r. zostanie nieco osłabione wskutek niższego wzrostu eksportu. 4
Umiarkowane tempo odbudowy inwestycji przełoży się na niewielki wzrost produkcji budowlanomontażowej dopiero w II połowie 2004 r. Uważamy, iż odbudowa inwestycji będzie w pierwszej kolejności dotyczyła maszyn i urządzeń, zwłaszcza w obliczu nakładów na wypełnienie sanitarnych i dotyczących ochrony środowiska wymogów UE. Ceny, kurs i polityka monetarna W 2004 r. oczekujemy stabilizacji kursu złotego do euro na średnim poziomie 4,7 oraz 4,6 w 2005 r. (do dolara odpowiednio 3,8 i 3,9). Prognoza ta zakłada powolną odbudowę pozycji dolara do euro od połowy 2004 r. Może być ona spowodowana oczekiwaniami na wzrost stóp procentowych Fed (w efekcie utrzymywania się wzrostu gospodarczego), lub obniżkę stóp przez EBC (w obronie konkurencyjności towarów europejskich). Krótkoterminowo na poziom kursu będą oddziaływać informacje na temat szans politycznego poparcia dla planu Hausnera. W 2004 r. oczekujemy dalszego przyspieszania tempa inflacji (do średnio 2,5%). Częściowo będzie się to wiązało z prognozą rosnącej dynamiki dochodów ludności. Impulsem pro-inflacyjnym mogą się okazać zmiany cen po wejściu do UE, ale ich dodatni bilans netto nie jest pewny. Natomiast podwyżki akcyzy na niektóre dobra konsumpcyjne z pewnością wpłyną na wzrost cen. Szacujemy, iż w okresie 2004-05 ceny produkcji sprzedanej przemysłu nadal będą rosły szybciej niż ceny konsumpcyjne, choć ta różnica będzie się stopniowo zmniejszać. Wpłynie na to droga ropa naftowa i miedź, a także wysokie ceny w górnictwie, energetyce i gazownictwie. Od II połowy 2004 r. oczekujemy stabilizacji inflacji - średnioroczny wskaźnik cen konsumpcyjnych spadnie do 2,3%. W sytuacji stabilizacji inflacji na poziomie ok. 2,4% na koniec b.r. (i 2005 r.) oraz niższego niż prognozowany przez rząd wzrostu PKB, oczekujemy, iż RPP w nowym składzie będzie skłonna podejmować decyzje o dalszym luzowaniu polityki monetarnej poprzez cięcia stóp procentowych NBP o ok. 100 punktów bazowych w 2004 r. i dalsze 50 punktów bazowych w 2005 r. Budżet W 2005 r. deficyt budżetowy na poziomie z Ustawy budżetowej osiągnie poziom 5,3% PKB, a więc nastąpi ponownie rozluźnienie polityki fiskalnej. Szacujemy, iż tak jak w ub.r., dochody podatkowe będą niższe od planu (o 3,6 mld PLN) i będzie musiało nastąpić dostosowanie wydatków budżetowych do tej sytuacji. Od 2004 r. wprowadzono zmiany w systemie podatkowym. Obniżono podatek od zysku firm do 19%, a podmiotom do tej pory rozliczającym się podatkiem PIT umożliwiono wybór stawki liniowej na poziomie 19%. Jednocześnie podniesiono stawki akcyzy (piwo i wyroby tytoniowe), wprowadzono akcyzę na kosmetyki. Deficyt finansów publicznych ogółem wzrośnie w warunkach porównywalności do 7,8% PKB. Szacujemy także, iż w 2005 r. przekroczona zostanie 55% granica długu do PKB. 5
Scenariusz ostrzegawczy Najpoważniejszym zagrożeniem dla gospodarki w ciągu najbliższych 2 lat jest sytuacja fiskalna. Szybkie tempo narastania długu publicznego zagraża jego wzrostem do konstytucyjnego poziomu 60% PKB. Zaproponowany program cięć budżetowych Hausnera, nawet pod warunkiem pełnego wdrożenia, nie rozwiązuje problemu długu. Biorąc ten fakt pod uwagę oraz to, iż znaczną część cięć przesunięto na okres po 2005 r., przewidujemy wariant znacznego spadku zaufania rynków finansowych do polityki rządu i dalszą presję na wzrost stóp rynkowych, a następnie osłabienie kursu złotego. Prawdopodobieństwo spełnienia się takiego scenariusza rośnie - dane odnośnie kursu walutowego za luty oraz WIBOR3M od początku roku były bliższe scenariusza ostrzegawczego niż bazowego. Negatywny wpływ takiego rozwoju wydarzeń na sferę realną następowałby poprzez znaczny wzrost kosztów obsługi zadłużenia krajowego, a zwłaszcza zagranicznego, tak gospodarstw domowych, jak też firm i rządu. To przełożyłoby się na obniżenie tempa popytu konsumpcyjnego i inwestycyjnego. Tabela. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne scenariusza ostrzegawczego w porównaniu ze scenariuszem bazowym, 2004 05 2003 2004 2005 bazowy ostrzegawczy bazowy ostrzegawczy PKB (zmiana w %) 3,7 4,2 3,8 3,8 2,6 Popyt krajowy 2,3 3,5 3,0 3,9 2,4 Spożycie indywidualne 3,1 3,5 2,9 4,1 2,7 Inwestycje -0,9 6,2 5,9 5,1 1,9 Stopa bezrobocia (%) * 20,0 19,4 19,4 18,9 19,3 Inflacja rejestrowana (średnia, %) 0,8 2,5 3,6 2,3 4,5 Bilans na rachunku obrotów bieżących (% PKB) -1,9-2,1-2,3-2,5-2,6 Bilans budżetu państwa (% PKB) -3,3-5,3-5,3-5,1-5,3 skorygowany o transfer do OFE (% PKB) -4,6-6,6-6,6 - - Bilans finansów publicznych (% PKB) * -5,0-6,5-6,5 - - skorygowany o transfer do OFE (% PKB) -6,3-7,8-7,8 - - Kurs walutowy (średni) PLN/USD 3,9 3,8 4,1 3,9 4,5 PLN/EUR 4,4 4,7 5,0 4,6 5,2 Podaż M3 (zmiana w %) 5,6 2,5 2,6 4,4 4,7 Stopa procentowa NBP (14-dniowe operacje 5,25 4,25 5,50 3,75 6,75 OR, %) WIBOR 3M (%) 5,7 4,7 6,7 4,4 7,4 * według nowej metodologii Źródło: PG TOP 1/2004 (20) Warszawa, 4 marca 2004 r. [prognozy przygotowano pod koniec stycznia 2004 r.] 6