Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących na zmiany strażników miejskich

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe Czasopismo i zdrowie u pracujących Psychologiczne... Psychological Journal DOI: 10.14691/CPPJ.20.2.281 Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących na zmiany strażników miejskich Irena Iskra-Golec Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, Kraków Wanda Osikowska Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik* Uniwersytet Jagielloński, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, Kraków WORK-FAMILY RELATIONSHIP, BURNOUT AND HEALTH AMONG SHIFT WORKING MUNICIPAL POLICE OFFICERS Nowadays the number of non-standard shift work systems increases. Shift work itself creates particular conditions for functioning of the family and could be the source of both: conflicts and crisis in professional, family and personal domains of workers life. Therefore it is necessary to find an effective way of balancing family and work life. The aim of this study is to present results of research of 90 married male municipal police officers. 86,5% of them had at least one child in the household. They were employed in slow and fast rotating shift work systems with respectively: 8- and 12-hour shifts. Means of age and work experience were 37,2 years (SD=7.1) and 10.7 years (SD=6.5). The research has focused on work/family and family/work facilitation and conflict (Work-Family Spillover, Grzywacz &, Marks, 2000), burnout (Maslach Burnout Inventory-General Survey) and job satisfaction (Minnesota Job Satisfaction Questionnaire). In this study subjective health was measured with regard to digestive and cardiovascular symptoms. The research results show that exhaustion (important element of burnout) could be explained in a great proportion (R 2 =60%) by work/family conflict, work/family facilitation and family/work conflict. Among the three of them the strongest predictor of exhaustion is work/family conflict, described as negative job bearing on family life. Exhaustion leads to decrease of job satisfaction and decrease of subjective health and therefore the conflicts among the family and work roles could result in poorer health. The findings of this study suggest that it is crucial for shift workers employed in non-standard shift work system to balance work and family domains. Key words: shift work, work-family relationship, job satisfaction, burnout, health WPROWADZENIE Obserwuje się wzrost liczby osób zatrudnionych w niestandardowych formach organizacji czasu pracy. Costa i Di Milla (2010) podają, że tylko 25% zatrudnionych w Europie pracuje w tzw. standardowych godzinach pracy (zaczyna rano, kończy popołudniu/wieczorem, pracuje 7 do 9 godzin dziennie i ma wolne weekendy), 10% jest samozatrudnionych, a pozostali pracują w niestandardowych godzinach. W tej ostatniej grupie 17% osób zatrudnionych jest w systemach pracy zmianowej (Eurofound, 2012), tj. pracy przeważnie ośmiogodzinnej, wykonywanej o ustalonych porach, z których większość przypada na poza standardowy czas pracy (po południu, w nocy, w weekendy). * Korespondencję dotyczącą artykułu można kierować na adres: Jan Przetacznik, Instytut Psychologii Stosowanej UJ, ul. Łojasiewicza 4, 30-348, Kraków. przetacznik@poczta.fm Jednym z najważniejszych problemów współczesnego człowieka staje się zatem zachowanie równowagi pomiędzy dwiema bardzo ważnymi sferami życia, tj. sferą pracy zawodowej i sferą życia rodzinnego. Problem ten może stanowić zarzewie konfliktów, a także kryzysów (osobistych, zawodowych oraz rodzinnych). Celem badania jest weryfikacja modelu badawczego dotyczącego znaczenia relacji praca rodzina dla zadowolenia z pracy, wypalenia zawodowego i w konsekwencji poczucia zdrowia u pracujących na zmiany strażników miejskich. RELACJA PRACA RODZINA Negatywne oddziaływanie wzajemne pracy i rodziny W literaturze przedmiotu wyraźnie zaznacza się pogląd, że badania nad relacją praca rodzina są zdominowane przez problematykę konfliktu rozumianego jako for- 281

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik ma konfliktu roli, w którym wymagania ról rodzinnych i zawodowych są pod wieloma względami nie do pogodzenia (Greetnaus i Beutel, 1985). Wielu autorów uważa, że wynika to z przyjętego kontekstu teoretycznego roli społecznej tj. teorii niedostatku (scarsity hypothesis). Teoria ta zakłada, że jednostki mają ograniczone zasoby (np. czasu, energii, uwagi) i w związku z tym angażowanie się w realizacje wielu ról społecznych prowadzi do zużycia tych ograniczonych zasobów (Goode, 1960, za Greenhaus i Powell, 2006). Konflikt praca rodzina, oznaczający zakłócanie realizacji roli rodzinnej z powodu realizacji roli zawodowej oraz konflikt rodzina praca oznaczający trudności w realizacji roli zawodowej wynikające z obciążeń związanych z realizacją roli rodzinnej, traktowane są jako odrębne konstrukty związane z odmiennymi przyczynami i konsekwencjami (Greenhaus i Powell, 2003). Wyróżnia się trzy różne typy konfliktu pomiędzy pracą i rodziną tj. konflikt oparty na czasie, na strainie oraz na zachowaniu (Carlson, Kacmar i Williams, 2000; Greenhaus i Beutell, 1985). Konflikt oparty na czasie występuje wtedy, gdy czas poświęcony realizacji roli rodzinnej zabiera czas potrzebny do realizacji roli zawodowej i odwrotnie. Konflikt oparty na strainie powstaje, gdy napięcie i zmęczenie związane z realizacją jednej roli utrudnia sprostanie wymaganiom związanym z drugą rolą. Konflikt oparty na zachowaniu wynika z braku odpowiedniości pomiędzy wzorami zachowania potrzebnymi do realizacji jednej roli ze wzorami zachowania potrzebnymi do realizacji drugiej roli. Paradygmat badań dotyczących relacji praca rodzina przyjmuje występowanie okoliczności zewnętrznych lub wewnętrznych (antecedants), predyktorów, które determinują rodzaj relacji praca rodzina. Paradygmat ten przyjmuje też występowanie określonych konsekwencji (tzw. outcomes) relacji praca rodzina oraz czynników moderujących (np. różnice indywidualne) oddziaływanie predyktorów na relacje praca rodzina i jej konsekwencje. Badania dotyczące predyktorów relacji pomiędzy pracą i rodziną koncentrują się na zmiennych demograficznych (np. płeć, stan cywilny, liczba i wiek dzieci) oraz zmiennych sytuacyjnych związanych z pracą i rodziną. Przeglądy badań pokazują, że kobiety doświadczają większego konfliktu rodzina praca, a mężczyźni większego konfliktu praca rodzina (Byron, 2005). Bycie rodzicem i posiadanie dzieci wiąże się z konfliktem pomiędzy pracą i rodziną w obu kierunkach u obu płci, przy czym u kobiet jest to wyraźniej zaznaczone (Byron, 2005; Carlson, 1999). Bycie samotnym rodzicem wiąże się z wyższym konfliktem w obu kierunkach niż bycie rodzicem w związku małżeńskim. Najczęściej badanymi zmiennymi sytuacyjnymi w kontekście konfliktu praca rodzina były stresory związane z rolą (np. konflikt, wymagania, przeciążenie, niejasność roli) i zaangażowanie w rolę (np. liczba godzin pracy tygodniowo). Badania zgodnie pokazały, że stresory roli zawodowej związane były z konfliktem praca rodzina a stresory związane z rolą rodzinną z konfliktem rodzina praca (Byron, 2005; Michel, Kotarba i in., 2011). Metaanalizy badań dotyczące konsekwencji negatywnych relacji pomiędzy pracą i rodziną zgodnie wskazują ich negatywny związek z zadowoleniem z pracy, zadowoleniem z życia oraz fizycznymi i psychicznymi objawami stresu (np. Allen, Herst, Bruck i Sutton, 2000; Allen, 2013). Przeglądy badań wyróżniają 3 grupy konsekwencji związanych z negatywnym wzajemnym oddziaływaniem pracy i rodziny: 1) związane z pracą, 2) związane z rodziną i 3) niespecyficzne. Konsekwencje związane z pracą dotyczą związku pomiędzy konfliktem praca rodzina i rodzina praca a obniżeniem zadowolenia z pracy (np. Perrewe, Hochwater i Kiewitz, 1999), zmniejszeniem przywiązania do organizacji (np. Aryee, Srinivas i Tan, 2005), wypaleniem zawodowym (np. Peeters, Montgomery, Bakker i Schaufelli, 2005), absencją (np. Kirchmeyer i Cohen, 1999) oraz objawami stresu (Netemeyer, Brashear-Alejandro i Boles, 2004). Konsekwence związane z rodziną dotyczą negatywnego związku konfliktu z zadowoleniem z małżeństwa (np. Voydanoff, 2005), zadowoleniem z rodziny (Crdenas, Major i Bernas, 2004) oraz z objawami stresu (Swanson i Power, 1999). Negatywne konsekwencje niespecyficzne dla domeny obejmują obniżenie zadowolenia z życia (Greenhaus, Collin i Shaw, 2003), wzrost psychicznych objawów stresu (Kelloway i in., 1999), wzrost somatycznych objawów stresu (Peeters, de Jonge i van der Linden, 2004) depresję (Vinokur, Pierce i Buck, 1999). Pozytywne wzajemne oddziaływanie pracy i rodziny W ostatnich dekadach wzrasta liczba badań dotyczących wzajemnych pozytywnych oddziaływań pomiędzy rodziną i pracą. Przypisuje się to (np. Allen, 2013) wpływowi rozwijającej się współcześnie psychologii pozytywnej zapoczątkowanej pracami Seligmana (np. Seligman i Csikszentmihalyi, 2000) Przyjmuje się, że teoretyczną podstawą tego podejścia jest teoria wzrostu i rozwoju (expansion theory) (Marks, 1977; Sieber, 1974 za Greenhaus i Powell, 2003). Teoria ta przyjmuje, że realizacja wielu ról społecznych prowadzi do lepszego dostępu do zasobów i do wykorzystania zasobów, indywidualne zasoby energii są odnawialne a realizacja wielu ról prowadzi do poprawy dobrostanu. Powstało kilka konstruktów opisujących wzajemne pozytywne oddziaływania pomiędzy pracą i rodziną. Przyjmuje się, że różnice pomiędzy nimi nie są w pełni jasne, chociaż niektórzy autorzy (Wayne, 2009) podejmują próby rozróżnienia pomiędzy nimi. Należą do nich pozytywne wzajemne przenikanie się (positive spillover) (np. Crouter, 1984; Hanson, Hammer i Colton, 2006 za Allen, 2013). Termin ten w polskiej literaturze przedmiotu jest tłumaczony też jako promieniowanie (Zalewska, 2008; Lachowska, 2008). Wzajemne przenikanie się definiowane jest jako przebiegający w obu kierunkach transfer stanu afektywnego, umiejętności, zachowań i wartości pomiędzy pracą i rodziną (Edwards i Rothbard, 2000). Kolejny konstrukt to facylitacja praca rodzina (facilitation) (Grzywacz i Baas, 2003; Wayne, Musica i Fleeson, 2004 za Allen, 2013) oznaczający rozmiar, w jakim zaangażowanie w jedną ze sfer życia (rodzinę lub 282

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących... pracę) dostarcza korzyści przyczyniających się do lepszego funkcjonowania w drugiej sferze (Carlson, Kacmar, Wayne i Grzywacz, 2006). Wzbogacanie (enrichment) zaś, definiowane jest jako stopień, w jakim doświadczenia zdobyte w realizacji jednej roli poprawiają jakość życia i funkcjonowanie w drugiej roli poprzez transfer zasobów ze sfery pracy do sfery rodziny i odwrotnie (Greenhaus i Powell, 2006). Wayne (2009) opracowała ramy teoretyczne pozwalające na rozróżnienie pomiędzy konstruktami opisującymi pozytywne wzajemne oddziaływanie pracy i rodziny. Przenikanie pozytywne (positive spillover) występuje wtedy, gdy osoba transferuje zyski z jednej sfery życia do drugiej (np. umiejętności nabyte w pracy są przeniesione i zastosowane w życiu rodzinnym). Wzbogacanie następuje wtedy, gdy transfer zysków z jednej sfery do drugiej prowadzi do poprawy realizacji roli oraz jakości życia w tej drugiej sferze. Facylitacja zaś, występuje wtedy, gdy zasoby nabyte w jednej dziedzinie prowadzą do poprawy funkcjonowania drugiej dziedziny jako całości. Przykładowo, umiejętności nabyte w pracy skutkują poprawą funkcjonowania systemu rodzinnego jako całości. Zgodnie z podziałem Wayne (2009), najpierw występuje przenikanie, po nim wzbogacanie, a po nim facylitacja. Wzrasta liczba badań dotyczących predyktorów pozytywnej relacji pomiędzy rodziną i pracą. Wykazano, że płeć odgrywa rolę różnicującą, u kobiet wykazano wyższy poziom pozytywnych wzajemnych wpływów niż u mężczyzn (np. Aryee, Srinivas i Tan, 2005; Powell i Greenhaus, 2010). Zmienne związane z rodziną, takie jak zaangażowanie i poświęcenie się rolom rodzinnym, związane były ze wzbogacaniem rodzina praca (Allis i O Discroll, 2008 za Allen, 2013). Zaangażowanie w role zawodowe związane było ze wzbogacaniem praca rodzina (np. Grzywacz i Butler, 2005). Wyniki badań dotyczących konsekwencji pozytywnych relacji pomiędzy pracą i rodziną są przeciwieństwem wyników uzyskanych w badaniu negatywnych oddziaływań pomiędzy pracą i rodziną. Ostatnio opublikowane metaanalizy badań temu poświęconych (McNall, Nicklin i Masuda, 2010; Masuda i in., 2012) wykazały pozytywne związki pomiędzy pozytywnymi wzajemnymi oddziaływaniami praca rodzina z zadowoleniem z pracy, przywiązaniem do organizacji, zadowoleniem z życia, zadowoleniem z rodziny oraz zdrowiem fizycznym i psychicznym. PRACA ZMIANOWA Praca zmianowa zakłada wykonywanie obowiązków zawodowych poza standardowymi godzinami pracy (Tepas i in., 1985). Jest koniecznym elementem organizacji pracy z powodów technologicznych (pozwala zachować ich ciągłość), ze względu na zapotrzebowanie społeczne na całodobowe funkcjonowanie tzw. służb społecznych (służba zdrowia, policja, transport itp.), oraz ze względów ekonomicznych (np. handel w porze nocnej). Systemy zmianowe wymagają okresowo pracy w porze nocnej, co zakłóca cykl snu i czuwania oraz okołodobowy przebieg procesów życiowych organizmu, prowadząc do zaburzeń snu i zdrowia pracowników zmianowych (np. Akerstedt, 1998; Costa, 2003; Härmä i Kecklund, 2010; Knutsson, 2003; Presser, 2003). Praca zmianowa stanowi czynnik ryzyka dla schorzeń ze strony układu sercowo-naczyniowego oraz pokarmowego. Praca zmianowa wśród pielęgniarek, policjantów i przedstawicieli innych służb społecznych związana jest z wyższym ryzykiem wypalenia zawodowego (szczególnie w zakresie wyczerpania emocjonalnego), niż wśród osób wykonujących te zawody, ale pracujących w standardowych godzinach (Kandolin, 1993; Iskra-Golec i in., 1998; Jamal, 2004). Systemy zmianowe narzucają obecność pracy w porach atrakcyjnych z punktu widzenia społecznego (popołudnia i weekendy), co prowadzi do zubożenia życia rodzinnego i społecznego pracownika zmianowego (Knauth i Hornberger, 1998). Niektóre badania sygnalizują zwiększone prawdopodobieństwo rozwodu wśród osób posiadających dzieci i zatrudnionych w niestandardowych formach pracy, w tym w systemach pracy zmianowej (Presser, 2003). Niewiele jest badań dotyczących relacji praca rodzina wśród pracowników zmianowych. Wśród policjantów pracujących na zmiany w porównaniu do policjantów pracujących tylko w dzień wykazano wyższy poziom konfliktu praca rodzina (Demerouti, Guert, Bakker i Eurema, 2004). Liczba godzin pracy tygodniowo oraz praca w niedzielę były pozytywnie związane z podwyższonym poziomem konfliktu praca rodzina wśród pracowników służby zdrowia (Barnes-Farrell i in., 2008). Wykazano związek pomiędzy pracą nocną i pracą w rotacyjnych systemach zmianowych a konfliktem praca rodzina wśród rodziców, a szczególnie wśród kobiet (Van Amelsvoort i in., 2004; Jansen i in., 2010) oraz wśród rodziców dzieci poniżej 13 roku życia (Davis, Goodman, Piretti i Almeida, 2008). Zakłada się, że poprawnie zaprojektowane systemy zmianowe mogą ograniczać negatywne konsekwencje pracy zmianowej, a wolne dni przypadające w ciągu tygodnia mogą ułatwiać obowiązki prowadzenia domu i opieki nad dziećmi. Nieliczne badania wydają się to potwierdzać (np. Mills i That, 2010). Wykazano na przykład, że możliwość wpływu pracowników na godziny pracy ograniczała negatywny wpływ pracy zmianowej na życie rodzinne (Fenwick i Tausig, 2001). W jednym z badań wykazano, że praca zmianowa może ułatwiać rodzicom opiekę nad dziećmi, jeżeli ich pory pracy się uzupełniają (Riley i Glass, 2002). Może to obniżać koszty opieki nad dziećmi (Barnett, Gareis i Brennan, 2008) oraz może przyczyniać się do większego udziału ojców w opiece nad dziećmi (Mills i That, 2010; Wight, Raley i Bianchi, 2008). Brakuje badań dotyczących mechanizmu powiązań pomiędzy relacją praca rodzina i ewentualnymi konsekwencjami tej relacji wśród pracowników zmianowych. Celem podjętych badań jest zbadanie związków pomiędzy relacją praca rodzina a wypaleniem zawodowym, zadowoleniem z pracy i poczuciem zdrowia u strażników miejskich oraz weryfikacja modelu badawczego dotyczącego znaczenia relacji praca rodzina dla zadowolenia z pracy, wypalenia zawodowego i w konsekwencji dla 283

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik poczucia zdrowia u pracujących na zmiany strażników miejskich. W oparciu w przytoczone wcześniej wyniki badań dotyczących relacji praca rodzina oraz badań nad pracą zmianową przyjęto następujące hipotezy badawcze. Hipoteza 1. Występuje pozytywny związek konfliktu praca rodzina i rodzina praca z wypaleniem zawodowym (wyczerpaniem emocjonalnym, cynizmem i poczuciem braku skuteczności zawodowej), a negatywny z zadowoleniem z pracy i poczuciem zdrowia u strażników miejskich pracujących na zmiany. Hipoteza 2: Występuje negatywny związek facylitacji praca rodzina i rodzina praca z wypaleniem zawodowym, a pozytywny z zadowoleniem z pracy i z poczuciem zdrowia u pracujących na zmiany strażników miejskich. Hipoteza 3: Konflikt praca rodzina i rodzina praca sprzyja rozwojowi procesu wypalenia zawodowego (w zakresie wyczerpania emocjonalnego, cynizmu i poczucia braku skuteczności) i w dalszej konsekwencji prowadzi do obniżenia zadowolenia z pracy i do negatywnych skutków zdrowotnych wśród strażników miejskich pracujących na zmiany. Hipoteza 4: Facylitacja praca rodzina i rodzina praca zapobiega rozwojowi wypalenia zawodowego i w dalszej konsekwencji prowadzi do zadowolenia z pracy i podwyższenia subiektywnej oceny zdrowia u strażników miejskich pracujących na zmiany. METODA OSOBY BADANE W badaniu wzięło udział 90 strażników miejskich, wyłącznie mężczyzn pracujących w systemach zmianowych. Kryterium doboru do próby było pozostawanie w związku małżeńskim (85 osób) lub w trwałym związku partnerskim (5 osób); w tym drugim przypadku dodatkowym warunkiem było wspólne z partnerką wychowywanie co najmniej jednego dziecka. Badani strażnicy miejscy są osobami w wieku od 23 do 55 lat (średni wiek=37.2 lat; SD=7.1 lat). Rycina 1 przedstawia rozkład wieku w badanej grupie. Staż pracy zawiera się w granicach od 3 miesięcy do 36 lat (M=12.4; SD=7.6) a staż pracy zmianowej wynosi od 3 miesięcy do 25 lat (M=10.7; SD=6.5). Rozkłady obu zmiennych przedstawia Rycina 2. Zarówno wiek, jak też staż pracy oraz staż pracy zmianowej wykazują w badanej grupie znaczne zróżnicowanie. Obok strażników dwudziestokilkuletnich, z krótkim stażem pracy, w próbie znalazła się znaczna liczebnie Liczba badanych 25 20 15 10 Liczba badanych Liczba badanych 5 0 20 25 30 35 40 45 50 55 Wiek Rycina 1. Wiek badanych strażników miejskich 30 25 20 15 10 5 0 35 30 25 20 15 10 5 0 0 5 10 15 20 25 30 Staż pracy zmianowej 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Staż pracy Rycina 2. Staż pracy oraz staż pracy zmianowej w badanej grupie strażników miejskich grupa osób w średnim wieku, a najstarsi i najbardziej doświadczeni pracownicy przekroczyli 50 rok życia, przy ponad 30-letnim całkowitym stażu pracy, w tym ponad 20-letnim stażu pracy zmianowej. Zestawienie stażu ze stażem pracy zmianowej świadczy o tym, że badani strażnicy albo w całym okresie swojej kariery zawodowej albo w znacznej jego części pracowali w systemach zmianowych. 284

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących... Badana grupa obejmuje 54 osoby z wykształceniem średnim (60% ogółu) oraz 36 osób z wyższym wykształceniem (40%). Ważna z punktu widzenia tematyki badania była charakterystyka sytuacji rodzinnej osób badanych. W Tabeli 1 przedstawiono badanych według liczby posiadanych przez nich dzieci. Tabela 1 Badani strażnicy miejscy według liczby posiadanych przez nich dzieci Liczba dzieci N % 0 13 14.4 1 42 46.7 2 31 34.4 3 4 4.4 Ogółem 90 100.0 Osoby, które mają dzieci: od jednego do trojga, stanowią zdecydowaną większość ogółu badanych: 86%. W grupie tej zebrano dodatkowe informacje o wieku dzieci. Tabela 2 przedstawia rozkład zmiennej, jaką jest wiek najmłodszego dziecka. Tabela 2 Wiek najmłodszego dziecka w rodzinach badanych strażników Wiek najmłodszego dziecka N % do roku 6 6.7 powyżej roku do 3 lat 16 17.8 4 6 lat 14 15.6 7 12 lat 17 18.9 13 18 lat 17 18.9 powyżej 18 lat 7 7.8 nie dotyczy 13 14.4 Ogółem 90 100.0 Obowiązki związane z opieką nad dziećmi nie dotyczą jedynie 13 strażników, którzy nie mają dzieci, a także 7 strażników, których dzieci są już dorosłe. Można przypuszczać, że w pozostałych 70 przypadkach (78% ogółu badanych) szeroko rozumiana opieka nad dziećmi stanowi ważną sferę życia tych osób. PRZEBIEG BADANIA Badanie zaplanowano zgodnie z procedurą korelacyjną. Osobom badanym strażnikom miejskim rozdano w miejscach ich pracy komplety kwestionariuszy obejmujące Skalę Wzajemnego Wpływu Pracy i Rodziny (Work-Family, Spilover, Grzywacz i Marks, 2000; Grzywacz i Bass, 2003), Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego (Maslach Burnout Inventory GS, Schaufelli i in., 1996), Kwestionariusz Zadowolenia z Pracy (Weiss, Dawis, England i Lofquist, 1967) oraz Skalę Subiektywnego Zdrowia zaczerpniętą z zestawu technik do badań nad pracą zmianową (Standard Shiftwork Index, Barton i in., 1996). Każdy z badanych udzielał łącznie 75 odpowiedzi, co zajmowało około 20 minut. Badania miały indywidualny i anonimowy charakter, odbywały się w obecności wykonujących je psychologów, na terenie Krakowa, w roku 2012. NARZĘDZIA BADAWCZE Zastosowano własną, eksperymentalną wersję tłumaczenia Skali wzajemnego wpływu rodziny i pracy (Work- -Family Spillover) (Grzywacz i Marks, 2000; Grzywacz i Bass, 2003). Skala składa się z szesnastu pozycji, z których połowa odnosi się do dwóch podskal facylitacji, a połowa do dwóch podskal konfliktu. Skala ta umożliwia dokonanie pomiaru spostrzeganego przez jednostkę zakresu, w jakim jej funkcjonowanie w jednej dziedzinie życia (np. praca zawodowa) podlega wpływom (negatywnym lub pozytywnym) wynikającym z pełnienia wymagań w innej dziedzinie życia (np. sfera życia rodzinnego) i vice versa (Jansen i in., 2004, za: Lachowska, 2008). Dostarcza ona informacji dotyczących czterech rodzajów oddziaływań w obszarze relacji praca rodzina: konflikt praca rodzina, facylitacja praca rodzina, konflikt rodzina praca, facylitacja rodzina praca. Kwestionariusz składa się z 16 pytań (po 4 itemy dla każdej podskali). Osoba badana określa, jak często sytuacja przedstawiona w danym pytaniu pojawiała się w jej życiu w ciągu ostatniego roku, wykorzystując pięciostopniową skalę (od 1-nigdy do 5-zawsze) (Grzywacz i Bass, 2003). Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha obliczone na podstawie wyników badania 90-osobowej próby strażników miejskich wynoszą od.59 do.82. W Tabeli 3 zamieszczono informacje o rzetelności pomiaru zmiennych, szacowanej metodą opartą na analizie wewnętrznej zgodności odpowiedzi udzielanych w różnych pozycjach skal. Tabela 3 Skala Wzajemnego Wpływu Pracy i Rodziny analiza rzetelności pomiaru zmiennych Zmienna Współczynnik alfa Cronbacha Średni współczynnik korelacji miedzy pozycjami Konfl ikt praca rodzina.82.54 Konfl ikt rodzina praca.80.53 Facylitacja praca rodzina.67.38 Facylitacja rodzina praca.59.29 W przypadku obu skal konfliktów współczynniki rzetelności kształtują się na w pełni zadowalającym poziomie. Rzetelność pomiaru facylitacji rodzina praca okazała się niska, jednak wartość współczynnika alfa Cronbacha nie dyskwalifikuje pomiaru tej zmiennej. 285

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik Kolejną ważną własnością omawianego narzędzia są interkorelacje czterech skal. Współczynniki obliczone na podstawie wyników własnego badania przedstawia Tabela 4. Tabela 4 Współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi mierzonymi Skalą Wzajemnego Wpływu Pracy i Rodziny Korelowane zmienne r Konfl ikt praca rodzina konfl ikt rodzina praca.48*** Facylitacja praca rodzina facylitacja rodzina praca.39*** Konfl ikt praca rodzina facylitacja praca rodzina.02 Konfl ikt rodzina praca facylitacja rodzina praca.08 Istotność: *p.05; **p.01; ***p.001 Zmienne opisujące konflikty istotnie i dodatnio ze sobą korelują (r=.48), tak samo zmienne opisujące facylitacje (r=.39). Badanie nie wykazało istotnych korelacji pomiędzy konfliktami a równoległymi facylitacjami (r na poziomie.02 oraz.08). Do pomiaru wypalenia zawodowego zastosowano Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego (Maslach Burnout Inventory GS, Schaufelli, Laiter, Maslach i Jackson, 1996), Składa się on z 16 pozycji, zgrupowanych w trzy skale: wyczerpania emocjonalnego, cynizmu oraz poczucia braku skuteczności. Badane osoby mają za zadanie określić częstotliwość występowania odczuć związanych z pracą przez zaznaczenie odpowiedzi na skali od 0 nigdy do 6 codziennie. Wartości współczynnika alfa Cronbacha, obliczone na podstawie wyników relacjonowanego badania 90 strażników miejskich, wynoszą:.91 dla skali wyczerpania emocjonalnego,.76 dla skali cynizmu i.82 dla skali poczucia braku skuteczności zawodowej. Rzetelność pomiaru zmiennych należy więc ocenić jako zadowalającą, przy czym w odniesieniu do wyczerpania emocjonalnego jest ona bardzo wysoka. Ważną cechą narzędzia są współczynniki korelacji pomiędzy poszczególnymi zmiennymi. W 90-osobowej próbie strażników miejskich wyczerpanie emocjonalne bardzo silnie koreluje z cynizmem (r=.73). Pozostałe interkorelacje wynoszą: r=.19 dla wyczerpania emocjonalnego i poczucia braku skuteczności oraz r=.30 dla cynizmu i poczucia braku skuteczności. Zadowolenie z pracy badano za pomocą Kwestionariusza Zadowolenia z Pracy (Minnesota Satisfaction Questionnaire Short-Form, Weiss, Dawis, England i Lofquist, 1967). Użyto metody w wersji skróconej, 20-itemowej. Badane osoby określały stopień zadowolenia z różnych aspektów pracy (warunki pracy, stałość zatrudnienia, szanse na awans, wysokość wynagrodzenia itd.). Do oceny elementów pracy stosowana była pięciostopniowa skala Likerta (od 1 bardzo niezadowalające do 5 bardzo zadowalające). Minnesota Satisfaction Questionnaire Short-Form posiada rzetelność o rozpiętości.87.92. Rzetelność retestowa wynosi dla jednego tygodnia wynosi.89, zaś dla roku.70; natomiast rzetelność połówkowa:.90. Trafność krótkiej wersji z długą wersją kwestionariusza (100 pozycji) charakteryzują współczynniki od.82 do.88 (Weiss, Dawis, England i Lofquist, 1967). Alfa Cronbacha wynosi od.85 (Bodur, 2002) do.90 (Weiss, Dawis, England i Lofquist, 1967). W badaniu własnym 90-osobowej próby strażników miejskich współczynnik alfa Cronbacha osiągnął bardzo wysoki poziom =.91. Kwestionariusz Subiektywnego Zdrowia jest jednym z narzędzi metody Standard Shiftwork Index (The Physical Health Questionnaire, Barton i in., 1995). Służy do pomiaru zdrowia w dwóch aspektach: zaburzeń układu trawiennego oraz zaburzeń układu krążenia. Składa się z 17 pozycji. Badane osoby mają za zadanie określić częstość pojawiania się opisanych objawów (od 1 prawie nigdy do 5 prawie zawsze). Wynikami są sumaryczne liczby punktów w ośmiu pozycjach dotyczących zaburzeń gastrycznych (np.: Czy dokucza Panu zgaga lub ból żołądka? ) oraz w dziewięciu itemach związanych z zaburzeniami układu sercowo-naczyniowego (np.: Czy odczuwa Pan bóle w klatce piersiowej? ). W badaniu strażników miejskich wprowadzono zmienną ogólną opartą na odpowiedziach we wszystkich 17 pozycjach kwestionariusza. Przydzielono jej nazwę poczucie zdrowia. Może ona przyjmować wartości od 17, gdy wszystkie objawy występują w ocenie badanego prawie zawsze, do 85, gdy prawie nigdy nie pojawiają się. Obliczony w 90-osobowej próbie strażników miejskich współczynnik alfa Cronbacha osiągnął bardzo wysoką wartość.94. KONCEPCJA I METODY STATYSTYCZNEGO OPRACOWANIA WYNIKÓW BADANIA Celem prezentowanego badania jest weryfikacja i uszczegółowienie przedstawionego poniżej ogólnego modelu badawczego, który przedstawia zależności pomiędzy badanymi zmiennymi w postaci pięciopoziomowej struktury. Poszczególne poziomy dotyczą kolejno: 1) subiektywnego poczucie zdrowia, 2) zadowolenia z pracy, 3) wypalenia zawodowego (wyczerpania emocjonalnego, cynizmu i poczucia braku skuteczności zawodowej), 4) konfliktu praca rodzina i rodzina praca oraz facylitacji praca rodzina i rodzina praca, 5) zmiennych demograficznych i biograficznych: wieku, stażu pracy, stażu pracy zmianowej, wykształcenia, liczby dzieci, dodatkowo u osób, które mają dzieci wieku najmłodszego dziecka. Zmienna z pierwszego poziomu subiektywne poczucie zdrowia może zostać wyjaśniona wszystkimi zmiennymi z niższych szczebli, pełni zatem w stosunku do nich rolę zmiennej zależnej (wyjaśnianej). Zmienne demograficzno-biograficzne z najniższego szczebla mogą z kolei wyjaśniać wszystkie zmienne z wyższych poziomów, są one w stosunku do nich zmiennymi niezależnymi (wyjaśniającymi). Każda z pozostałych zmiennych, z punktów 2 do 4, może wyjaśniać zmienne z wyższych poziomów, 286

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących... sama natomiast może zostać wyjaśniona zmiennymi z niższych poziomów. Przedstawiony powyżej model badawczy ilustruje Rycina 3. Zmienne opisujące wypalenie zawodowe Rycina 3. Ogólny model przedstawiający możliwe związki między zmiennymi mierzonymi w badaniu W rezultacie opracowania wyników badania powstanie końcowy model, ujmujący tylko te zmienne i powiązania między nimi, które okażą się istotne oraz charakteryzujący wykryte związki pod względem ich kierunku i siły. Metody statystyczne, które umożliwią realizację tego zadania, to analizy korelacji, w następnej kolejności analizy regresji wielokrotnej i na końcu analiza ścieżek, o ile dopasowanie rekurencyjnego modelu (Gaul i Machowski, 1987) do danych empirycznych okaże się wystarczająco dokładne. WYNIKI BADANIA P o c z u c i e z d r o w i a Zadowolenie z pracy Zmienne opisujące relacje między życiem zawodowym a rodzinnym Zmienne społeczno-demografi czne i biografi czne Wszystkie hipotezy badawcze zamieszczone w podrozdziale 1.3 dotyczą związków (korelacji) pomiędzy zmiennymi. Obowiązek dokumentacyjny sprawia jednak, że w pierwszej kolejności przedstawione zostaną wartości statystyk opisowych dla poszczególnych zmiennych (Tabela 5). Rozkład wyników w skali poczucia zdrowia charakteryzuje się silną asymetrią lewostronną. Wynika ona ze sposobu pomiaru tej zmiennej: duża część badanych nie zgłasza prawie żadnych dolegliwości psychosomatycznych, a wartości zmiennej są w tej sytuacji bliskie maksymalnej, możliwej do uzyskania Rozkłady zmiennych opisujących wypalenie zawodowe odznaczają się umiarkowaną asymetrią prawostronną, zaś skośność rozkładów pozostałych zmiennych jest niewielka. Analizy korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi relacje praca rodzina a zmiennymi charakteryzującymi wypalenie zawodowe, zadowolenie z pracy i subiektywne poczucie zdrowia przedstawia Tabela 6. Stosownie do hipotez badawczych współczynniki korelacji w zacieniowanych polach tej tabeli powinny być ujemne, a w pozostałych polach dodatnie. Okazuje się, że istotne związki pomiędzy zmiennymi analizowanymi parami występują w dziewięciu przypadkach spośród 20 rozpatrywanych. Osiem z nich przedstawia następstwa konfliktów praca rodzina i rodzina praca w postaci zwiększonego wyczerpania emocjonalnego i cynizmu, a także obniżonego zadowolenia z pracy i poczucia zdrowia. Tylko jedna istotna korelacja reprezentuje następstwo facylitacji: jest to słaba korelacja pozytywna (r=.30) facylitacji praca rodzina z zadowoleniem z pracy. Rezultaty te sugerują, że konflikty między życiem zawodowym a rodzinnym silniej wpływają na dobrostan pracowników niż facylitacje korzystne oddziaływania pracy na życie rodzinne i rodziny na życie zawodowe. Spośród wszystkich wykazanych związków na uwagę zasługuje korelacja między konfliktem praca rodzina a wyczerpaniem emocjonalnym (r=.75). Przedstawia ją wykres korelacyjny (Rycina 4). Warto zaznaczyć, że skala konfliktu praca rodzina i skala wyczerpania emocjonalnego pochodzą z dwóch różnych testów. W skalach tych nie ma podobnie brzmiących stwierdzeń, których obecność w sztuczny sposób podwyż- Tabela 5 Wartości statystyk opisowych dla zmiennych mierzonych w badaniu Zmienna Średnia Odchylenie standardowe Wartość minimalna Wartość maksymalna Współcz, asymetrii Poczucie zdrowia 75.0 10.5 45 85-1.27 Zadowolenie z pracy 62.1 12.8 30 97 -.10 Wyczerpanie emocjonalne 11.9 7.9 1 30.59 Cynizm 11.6 6.8 0 30.47 Poczucie braku skuteczności 8.3 6.6 0 26.71 Konfl ikt praca rodzina 11.1 3.3 5 20.36 Konfl ikt rodzina praca 9.1 3.1 4 17.17 Facylitacja praca rodzina 10.3 3.0 4 19.18 Facylitacja rodzina praca 13.7 2.9 7 20 -.26 287

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik Tabela 6 Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi relacje praca-rodzina a zmiennymi charakteryzującymi wypalenie zawodowe, zadowolenie z pracy i poczucie zdrowia Zmienne Konflikt praca rodzina Konflikt rodzina praca Facylitacja praca rodzina Facylitacja rodzina praca Poczucie zdrowia -.37*** -.49*** -.11 -.13 Zadowolenie z pracy -.35*** -.19*.30**.13 Wyczerpanie emocjonalne.75***.46*** -.12 -.08 Cynizm.74***.33*** -.17.00 Poczucie braku skuteczności -.01.13.11.10 Istotność w testach lewostronnych (zacieniowane pola) i prawostronnych (pozostałe pola): *p.05; **p.01; ***p.001 szałaby omawianą korelację. Należy ją nie tylko ocenić jako bardzo silną, lecz również należy uznać, że obiektywnie reprezentuje ona bardzo silne oddziaływanie konfliktu praca rodzina na wyczerpanie emocjonalne. Wyczerpanie emocjonalne 35 30 25 20 15 10 5 0 4 6 8 10 12 14 16 18 20 Konflikt praca-rodzina Ryc. 4. Wpływ konfliktu praca rodzina na wyczerpanie emocjonalne wykres korelacyjny Pozostałe korelacje odpowiadające modelowi badawczemu z Ryciny 3 to korelacje zmiennych opisujących wypalenie zawodowe z zadowoleniem z pracy i z poczuciem zdrowia (Tabela 7), a także korelacja zadowolenia z pracy z poczuciem zdrowia. Zgodnie z założeniami, każda z trzech zmiennych opisujących wypalenie zawodowe ujemnie i istotnie koreluje zarówno z zadowoleniem z pracy, jak też z poczuciem zdrowia. Korelacje tych dwóch ostatnich zmiennych z wyczerpaniem emocjonalnym i z cynizmem mają umiarkowaną siłę, słabsze są natomiast związki zadowolenia z pracy i poczucia zdrowia z poczuciem braku skuteczności zawodowej. Dodatkową, ostatnią z analizowanych korelacji jest związek pomiędzy zadowoleniem z pracy a poczuciem zdrowia. Współczynnik korelacji wynosi w tym przypadku.39 i jest istotny (p<.001). Wnioski wynikające z analiz korelacji pomiędzy zmiennymi należy uzupełnić wielowymiarowymi analizami związków pomiędzy zmiennymi. Pierwszym etapem analizy ścieżek są analizy regresji wielokrotnej. Przy użyciu tej metody podjęto próbę budowy 8 modeli, w trzech przypadkach próby te zakończyły się sukcesem. Utworzone modele zestawiono w Tabeli 8. W pierwszym z modeli poczucie zdrowia próbowano wyjaśnić wszystkimi pozostałymi zmiennymi. W dwuwymiarowych analizach poczucie zdrowia istotnie koreluje z zadowoleniem z pracy, wszystkimi wymiarami wypalenia zawodowego, a także z konfliktami: praca rodzina i rodzina praca. Okazało się, że w analizie regresji wielokrotnej do wyjaśnienia poczucia zdrowia nie są potrzebne wszystkie te zmienne (w liczbie sześciu), wystarczająca jest obecność w modelu trzech spośród nich: wyczerpania emocjonalnego, konfliktu rodzina praca i zadowolenia z pracy. Łączny wpływ tych trzech zmiennych na poczucie zdrowia można ocenić jako umiarkowany lub dość silny (37% wyjaśnionej wariancji), przy czym rozbudowa modelu o kolejne predyktory nie daje istotnego przyrostu wyjaśnionej wariancji zmiennej zależnej. Tabela 7 Współczynniki korelacji między zmiennymi opisującymi wypalenie zawodowe a zadowoleniem z pracy i poczuciem zdrowia Zmienne Zadowolenie z pracy Poczucie zdrowia Wyczerpanie emocjonalne -.48*** -.55*** Cynizm -.46*** -.41*** Poczucie braku skuteczności zawodowej -.31** -.32** Istotność w testach lewostronnych: **p.01; ***p.001 W drugim modelu zadowolenie z pracy zostało wyjaśnione dwiema zmiennymi mierzonymi inwentarzem MBI-GS: wyczerpaniem emocjonalnym i poczuciem braku skuteczności zawodowej, a także facylitacją praca rodzina. Również w tym przypadku siłę łącznego wpływu predyktorów na zmienną wyjaśnianą można ocenić jako umiarkowaną lub dość wysoką (34% wyjaśnionej wariancji). W trzecim modelu zmienną zależną jest wyczerpanie emocjonalne. Wobec bardzo silnej korelacji tej zmiennej z konfliktem praca rodzina (Rycina 4, r=.75), pierwszoplanowym predyktorem wyczerpania emocjonalnego jest 288

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących... Tabela 8 Uwarunkowania poczucia zdrowia, zadowolenia z pracy oraz wyczerpania emocjonalnego strażników miejskich równania regresji wielokrotnej Zmienna wyjaśniana R i R 2 Poczucie zdrowia R=.625 R 2 =39.1% skor. R 2 =37% Zadowolenie z pracy R=.602 R 2 =36.3% skor. R 2 =34.1% Wyczerpanie emocjonalne R=.773 R 2 =59.8% skor. R 2 =58.4% Efekt Parametr równania regresji Test istotności współczynnika regresji wartość błąd stand. test t p Wspólcz. beta wyraz wolny 80.8216 6.1976 wyczerpanie emocjonalne -.4283.1411 lewostr. -3.036.002 -.323 konfl ikt rodzina praca -1.0435.3226 lewostr. -3.235.001 -.306 zadowolenie z pracy.1407.0792 prawostr. 1.777.040.171 wyraz wolny 61.3534 4.5154 wyczerpanie emocjonalne -.6460.1429 lewostr. -4.522 0.0 -.401 facylitacja praca rodzina 1.2202.3735 prawostr. 3.267.001.286 poczucie braku skuteczności -.5095.1709 lewostr. -2.982.002 -.264 wyraz wolny -5.3636 2.6728 konfl ikt praca rodzina 1.5943.1869 prawostr. 8.529.000.668 facylitacja praca rodzina -.4346.1864 lewostr. -2.332.011 -.164 konfl ikt rodzina praca.4432.2057 prawostr. 2.154.017.173 Predyktory w poszczególnych równaniach podano w kolejności, w jakiej dołączały do tych równań. właśnie wymieniony rodzaj konfliktu. W równaniu regresji występują obok niego dwie dodatkowe zmienne: facylitacja praca rodzina i konflikt rodzina praca. Łączny wpływ trzech predyktorów na wyczerpanie emocjonalne jest bardzo silny (58% wyjaśnionej wariancji), o sile tego związku decyduje głównie efekt konfliktu praca rodzina. W analizach regresji wielokrotnej uwzględniono również w roli potencjalnych predyktorów zmienne demograficzne i biograficzne: wiek, staż pracy, staż pracy zmianowej, wykształcenie, liczbę dzieci oraz posiadanie co najmniej jednego dziecka w wieku poniżej 7 lat. Zmiennymi tymi próbowano wyjaśnić poczucie zdrowia, zadowolenie z pracy, wypalenie zawodowe oraz zmienne opisujące relacje praca rodzina. Okazało się, że żadna z tych zmiennych nie znalazła swojego miejsca w żadnym z modeli regresji wielokrotnej, co oznacza, że badanie nie wykazało wpływu tych zmiennych na relacje praca rodzina, na wypalenie zawodowe ani na zadowolenie z pracy i poczucie zdrowia. Rycina 5 zawiera schemat wszystkich istotnych związków pomiędzy zmiennymi, wykrytych w analizach regresji wielokrotnej. Na rycinie ujęto te związki, które prowadzą do wyjaśnienia poczucia zdrowia lub zadowolenia z pracy zmiennymi opisującymi wypalenie zawodowe i zmiennymi przedstawiającymi relacje między życiem zawodowym a rodzinnym. Liczby występujące na rycinie są współczynnikami ścieżek, równymi współczynnikom beta (standaryzowanym współczynnikom regresji) z równań regresji wielokrotnej. W związku z tematem pracy, na powyższy model warto spojrzeć nie od strony uwarunkowań poczucia zdrowia, lecz od strony wpływu relacji między życiem zawodowym a życiem rodzinnym na pozostałe zmienne. W modelu analizy ścieżek wystąpiły trzy spośród czterech zmiennych opisujących relacje praca rodzina: konflikt praca rodzina, konflikt rodzina praca oraz facylitacja praca rodzina. Jedynie facylitacja rodzina praca znalazła się poza modelem: zarówno analizy wielowymiarowe (Tabela 8), jak też dwuwymiarowe analizy korelacji (Tabela 6) nie wykazały związków tej zmiennej z innymi. -.31.17 Konfl ikt rodzina praca P o c z u c i e z d r o w i a -.32 Wyczerpanie emocjonalne.67 -.40 -.16 Konfl ikt praca rodzina Zadowolenie z pracy Facylitacja praca rodzina Poczucie braku skuteczności zawodowej Ryc. 5. Schemat obrazujący wykryte związki między zmiennymi.17.29 -.26 289

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik Z modelu wynika, iż każda z trzech zmiennych charakteryzujących relacje między życiem zawodowym a rodzinnym wpływa na wyczerpanie emocjonalne, a w dalszej kolejności na zadowolenie z pracy i na poczucie zdrowia. Wszystkie związki między zmiennymi mają kierunki zgodne z oczekiwaniami. Konflikty prowadzą do podwyższenia wyczerpania emocjonalnego, zmniejszenia zadowolenia z pracy i obniżenia poczucia zdrowia. Facylitacja praca rodzina zmniejsza poziom wyczerpania emocjonalnego oraz prowadzi do zwiększenia satysfakcji z pracy i poczucia zdrowia. Przedstawiony na Rycinie 5 zbiór modeli regresji wielokrotnej miał stanowić punkt wyjścia analizy ścieżek. Okazało się jednak, że korelacje pomiędzy parami zmiennych zostały w niedostatecznym stopniu odtworzone przez powiązania uwzględnione w modelu. Wykonanej analizy nie można w tej sytuacji nazwać analizą ścieżek. Pomimo tego zastrzeżenia, komplet wyników analiz korelacji, w połączeniu z wynikami analiz regresji wielokrotnej, daje podstawy do wyprowadzenia szczegółowych wniosków. DYSKUSJA Celem badania było wykazanie związków pomiędzy relacją praca rodziną (konflikt i facylitacja) i wyczerpaniem emocjonalnym, zadowoleniem z pracy oraz subiektywnym zdrowiem u pracujących na zmiany strażników miejskich. Kolejnym celem badania była weryfikacja modelu badawczego dotyczącego znaczenia relacji praca rodzina dla wypalenia zawodowego, zadowolenia z pracy i w konsekwencji poczucia zdrowia. W badaniu własnym wykazano silny dodatni związek konfliktu praca rodzina i rodzina praca z wyczerpaniem emocjonalnym i cynizmem oraz negatywny związek z zadowoleniem z pracy i poczuciem zdrowia. Wyniki te są zgodne z wynikami uzyskanymi w innych badaniach dotyczących konsekwencji negatywnych relacji pomiędzy rodziną i pracą co wykazano w kilku metaanalizach badań na ten temat (np. Allen, Herst, Bruck i Sutton, 2000; Allen, 2013). Wykazany w badaniu własnym pozytywny związek facylitacji praca rodzina z zadowoleniem z pracy jest także zgodny z wynikami badań innych autorów na co wskazują ostatnie mata analizy badań na ten temat (np. McNall, Nicklin i Masuda, 2010). Bardziej zaawansowane analizy wyników badań własnych pozwoliły na weryfikację modelu wzajemnych relacji pomiędzy badanymi zmiennymi, który pokazuje, że konflikt praca rodzina prowadzi do wyczerpania emocjonalnego. Konflikt ten pośrednio poprzez zwiększony poziom wyczerpania emocjonalnego prowadzi także do obniżenia zadowolenia z pracy i do zmniejszenia poczucia zdrowia. Przy czym, jego wpływ na dwie ostatnie zmienne jest dość słaby. Podobnie oddziałuje konflikt rodzina praca, który zwiększa poziom wyczerpania emocjonalnego oraz zmniejsza satysfakcję z pracy i skutkuje dolegliwościami psychosomatycznymi oznaczającymi obniżone poczucie zdrowia. Wpływ konfliktu rodzina praca na zadowolenie z pracy został wykazany, jest on jednak bardzo słaby. Wpływ tego konfliktu na poczucie zdrowia odznacza się umiarkowaną siłą. Związek konfliktu praca rodzina i rodzina praca z wypaleniem zawodowym jest zgodny a wynikami badań innych autorów (np. Peeters, Montgomery, Bakker i Schaufelli, 2005; Brauchli, Bauer i Hämmig, 2011; Wang, Chang, Fu i Wang, 2012). Badania własne pokazują dodatkowo, że konflikty praca rodzina i rodzina praca mogą być predyktorami wypalenia zawodowego, głównie zaś wyczerpania emocjonalnego. W badaniach innych autorów wykazano także negatywne związki pomiędzy konfliktem praca rodzina i rodzina praca z zadowoleniem z pracy i poczuciem zdrowia (przeglądy: Allen, Herst, Bruck i Sutton, 2000; Allen, 2013). Wyniki badania własnego pokazują jednak, że związek ten może być zapośredniczony przez wyczerpanie emocjonalne. W modelu weryfikowanym w badaniu własnym facylitacja praca rodzina, prowadzi do obniżenia wyczerpania emocjonalnego. Pomimo nieistotnej korelacji między tymi zmiennymi (r=-.12) omawiany wpływ, choć bardzo słaby, został wykazany przez analizę regresji wielokrotnej, nadrzędną w stosunku do dwuwymiarowych analiz korelacji między zmiennymi. Facylitacja praca rodzina pozytywnie oddziałuje na zadowolenie z pracy, przy czym efekt ten jest słaby. Jednakże jest zgodny z wynikami innych badań (Aryee, Srinivas i Tan, 2005). Wątpliwy jest wpływ omawianej facylitacji na poczucie zdrowia. Facylitacja praca rodzina zapobiega wyczerpaniu emocjonalnemu i sprzyja satysfakcji z pracy, co pośrednio powinno dać efekt w postaci zwiększonego poczucia zdrowia. Z drugiej strony prosty współczynnik korelacji pomiędzy facylitacją praca rodzina a poczuciem zdrowia wynosi -.11. Oznacza to, że istnieją inne mechanizmy, nie ujęte w modelu z Ryciny 5, które sprawiają, iż korzystny wpływ pracy na życie rodzinne nie musi się przekładać na zwiększone poczucie zdrowia. Pozytywne związki pomiędzy facylitacją praca rodzina i zadowoleniem z pracy oraz negatywny z wyczerpaniem emocjonalnym jest zgodny z wynikami badań innych autorów (metaanaliza, McNall, Nicklin i Masuda, 2010). Badanie własne nie wykazało jednak wpływu facylitacji rodzina praca na żadną ze składowych zmiennych syndromu wypalenia zawodowego, na zadowolenie z pracy ani na poczucie zdrowia. Jest to zgodne z wynikami innych badań, które pokazują, że pozytywny wpływ rodziny na pracę występuje raczej w populacji kobiet. U mężczyzn zaś wyraźniej zaznacza się pozytywny wpływ pracy na rodzinę (np. Aryee, Srinivas i Tan, 2005; Powell i Greenhaus, 2010). Analizy wyników badania nie wykryły wpływu żadnej ze zmiennych demograficznych ani biograficznych na żadną ze zmiennych opisujących relacje praca rodzina, wypalenie zawodowe, satysfakcję z pracy, poczucie zdrowia. Może to wynikać z faktu, że wzajemne relacje pomiędzy pracą i rodziną i ich konsekwencje są moderowane przez płeć i są wyraźniej zaznaczone u kobiet (Byron, 2005; Carlson, 1999). 290

Relacja praca rodzina, wypalenie zawodowe i zdrowie u pracujących... Ograniczeniem badań własnych jest jednorodność zawodowa i pod względem płci badanych osób oraz ich stosunkowo niewielka liczba, co może ograniczać możliwość szerokich uogólnień uzyskanych wyników. Mocną zaś stroną badań własnych jest opracowanie i pozytywna weryfikacja modelu teoretycznego pokazującego rolę negatywnych relacji pomiędzy rodziną i pracą w obu kierunkach w powstawaniu wyczerpania emocjonalnego, obniżaniu poziomu zadowolenia z pracy i obniżania poczucia zdrowia u pracowników zmianowych. Wyniki badań własnych zwracają uwagę na wagę polityki prorodzinnej w organizacji, która miałyby na celu zmniejszanie negatywnych relacji pomiędzy sferą pracy i rodziny jako działań z zakresu profilaktyki zdrowia. LITERATURA Akerstedt, T. (1998). Shift work and disturbed sleep/wakefulness. Sleep Medicine Reviews, 2, 117-128. Allen, T. (2013). The work-family role interface: A synthesis of the research form industrial and organizational psychology. W: I.B. Weiner (red.), Handbook of psychology (wyd. 2, s. 698-718). Hoboken, New Jersey: John Wiley and Sons, Inc. Allen, T.D., Herst, D.E., Bruck, C.S., Sutton, M. (2000). Consequences associated with work-to-family conflict: A review and agenda for future research. Journal of Occupational Health Psychology, 5, 278-308. Aryee, S., Srinivas, E.S., Tan, H.H. (2005). Rhythms of life: Antecedents and outcomes of work-family balance in employed parents. Journal of Applied Psychology, 90, 1, 132-146. Barnes-Farrell, J.L., Davies-Schrils, K., McGonagle, A., Walsh, B., Di Milia, L., Fischer, F.M., Hobbs, B.B., Kaliterna, L., Tepas, D. (2008). What aspects of shiftwork influence off-shift well-being of healthcare workers? Applied Ergonomics, 39, 589-596. Barnett, R.Ch., Gareis, K.C., Brennan, R.T. (2008). Wives shift work schedules and husbands and wives well-being in dual-earner couples with children: a within-couple analysis. Journal of Family Issues, 29, 3, 396-422. Barton, J., Spelten, E., Totterdell, P., Smith, L., Folkard,S., Costa, C. (1995).The Standard Shiftwork Index: A battery of questionnaires for assessing shiftwork-related problems. Work & Stress, 9, 1, 4-30. Bodur, S. (2002). Job satisfaction of health care staff employed at health centres in Turkey. Occupational Medicine, 52, 6, 353-355. Brauchli, R., Bauer, G.F., Hämmig, O. (2011). A cross-sectional study among employees in four large Swiss enterprises. Swiss Journal of Psychology, 70, 3, 165-174. Byron, K. (2005). A meta-analytic review of work-family conflict and its antecedents. Journal of Vocational Behaviour, 67, 169-198. Carlson, D.S., Kacmar, M.K., Williams, L.J. (2000). Construction and validation of a multidimensional measure of work family conflict. Journal of Vocational Behavior, 56, 249-276. Carlson, D.S., Perrewe, P.L. (1999). The role of social support in the stressor-strain relationship: an examination of work-family conflict. Journal of Management, 25, 4, 513-540. Carlson, D.S., Kacmar, K.M., Wayne, J.H., Grzywacz, J.G. (2006). Measuring the positive side of the work family interface: Development and validation of a work family enrichment scale. Journal of Vocational Behavior, 68, 131-64. Costa, G. (2003). Shift work and occupational medicine: An overview. Occupational Medicine, 53, 83-88. Costa, G., Di Millia, L. (2010). Introductory Overview 19th International Symposium on Shiftwork and Working Time: Health and Well-being in the 24-h Society. Chronobiology International, 27, 5, 889-897. Crdenas, R.A., Major, D.A., Bernas, K.H. (2004). Exploring work and family distractions: antecedents and outcomes. International Journal of Stress Management, 4, 346-365. Crouter, A.C. (1984). Spillover from family to work: The neglected side of the work family interface. Human Relations, 37, 425-442. Davis, K.D., Goodman, W.B., Pirretti, A.E., Almeida, D.M. (2008). Nonstandard work schedules, perceived family well-being, and daily stressors. Journal of Marriage and Family, 70, 4, 991-1003. Demerouti, E., Guert, A.E., Bakker, A.B., Eurema, M. (2004). The impact of shift work on work home conflict, job attitudes and health. Ergonomics, 47, 987-1002. Edwards, J.R., Rothbard, N.P. (2000). Mechanisms linking work and family: Clarifying the relationship between work and family constructs. Academy of Management Review, 25, 178-199. Eurofound (2012). Fifth European Working Conditions Survey. Publication Office of the European Union, Luxemburg. Fenwick, R, Tausig, M. (2001). Scheduling stress: Family and health outcomes of shift work and schedule control. American Behavioral Scientist, 44, 1179-1198. Gaul, M., Machowski, A. (1987). Elementy analizy ścieżek. W: J. Brzeziński (red.), Wielozmiennowe modele statystyczne w badaniach psychologicznych (s. 82-112). Warszawa Poznań: PWN. Greenhaus, J.H., Beutell, N.J. (1985). Sources of conflict between work and family roles. Academy of Management Review, 10, 76-88. Greenhaus, J.H., Collins, K.M., Shaw, J.D. (2003). The relation between work-family balance and quality of life. Journal of Vocational Behavior, 63, 510-531. Greenhaus, J.H., Powell, G.N. (2003). When work and family collide: Deciding between competing role demands. Organisational Behaviour and the Human Decision Processes, 90, 2, 291-303. Greenhaus, J.H., Powell, G.N. (2006). When work and family are allies: a theory of work-family enrichment. Academy of Management Review, 31, 1, 72-92. Grzywacz, J.G., Bass, B.L. (2003). Work, family, and mental health: Testing different models of work-family fit. Journal of Marriage and Family, 65, 248-262. Grzywacz, J.G., Butler, A.B. (2005). The impact of job characteristics on work-to-family facilitation: Testing a theory and distinguishing a construct. Journal of Occupational Health Psychology, 10, 2, 97-109. Grzywacz, J.G., Marks, N.F. (2000). Reconceptualizing the work-family interface: Anecological perspective on the correlates of positive and negative spillover between work and family. Journal of Occupation Health Psychology, 5, 1, 111-126. Härmä, M., Kecklund, G. (2010). Shift work and health how to proceed? Scandinavian Journal of Work, Environment and Health, 36, 2, 81-84. 291

Irena Iskra-Golec, Wanda Osikowska, Patrycja Siemiginowska, Jan Przetacznik Iskra-Golec, I., Costa, G., Folkard, S., Marek, T., Pokorski, J., Smith, L. (red). (1998). Stres pracy zmianowej przyczyny, skutki, strategie przeciwdziałania. Kraków: Unievesitas. Jamal, M. (2004). Burnout, stress and health of employees on non-standard work schedules: a study of Canadian workers. Stress and Health, 20, 113-119. Jansen, N.W., Mohren, D.C., van Amelsvoort, L.G., Jansen, N., Kant, I. (2010). Changes in working time arrangements over time as a consequence or work-family conflict. ChronobiologyInternational, 27, 5, 1045-1061. Kandolin, I. (1993). Burnout of female and male nurses in shiftwork. Special Issue: Night and Shiftork. Ergonomics, 36, 1-3, 141-147. Kelloway, E.K., Gottlieb, B.H., Barham, L. (1999). The source, nature and direction of work and family conflict: a longitudinal investigation. Journal of Occupational Health Psychology, 4, 4, 337-346. Kirchmeyer, C., Cohen, A (1999). Different strategies for managing the work/non-work interface: a test for unique pathways to work outcomes. Work & Stress, 13, 1, 59-73. Knauth, P., Hornberger, S. (1998). Changes from weekly backward to quicker forward rotating shift system in the steel industry. International Journal of Industrial Ergonomics, 21, 267-73. Knutsson, A. (2003). Health disorders of shift workers. Occupational Medicine, 53, 103-108. Lachowska, B. (2008). Wzajemne oddziaływania pracy i rodziny perspektywa konfliktu i facylitacji (raport z badań pilotażowych). W: L. Golińska, B. Dudek (red.), Rodzina i praca z perspektywy wyzwań i zagrożeń (s. 431-444). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. Marks, S.M. (1977). Multiple roles and role strain: some notes on human energy, time and commitment. American sociological review. 42, 6, 921-936. Masuda, A., McNall, L., Allen, T., Nicklin, J. (2012). Examining the constructs of work-to-family enrichment and positive spillover. Journal of Vocational Behavior, 80, 197-210. McNall, L.A., Nicklin, J.M., Masuda, A.D. (2010). A metaanalytic review of the consequences associated with work family enrichment. Journal of Business and Psychology, 25, 381-396. Michel, J., Mitchelson, J.K., Kotrba, L., Breton, J.M., Baltes, B.B. (2009). A comparative test of work-family conflict models and critical examination of work-family linkages. Journal of Vocational Behavior, 74, 199-218. Mills, M., Taht, K. (2010). Nonstandard work schedules and partnership quality: Quantitative and Qualitative Findings. Journal of Marriage and Family, 72, 860-875. Netemeyer, R.G., Brashear-Alejandro, T., Boles, J.S. (2004). A cross-national model of job-related outcomes of work roles and family role variables: A retail sales context. Academy of Marketing Science, 32, 1, 49-60. Peeters, M.C.W., de Jonge, J., Janssen, P.P.M., van der Linden, S. (2004). Work home interference, job stressors and employee health in a longitudinal perspective. International Journal of Stress Management, 11, 305-322. Peeters, M.C.W., Montgomery, A.J., Bakker, A.B., Schaufelli, W.B. (2005). Balancing work and home: how job and home demands are related to burnout. International Journal of Stress Management, 12, 1, 43-61. Perrewe, P.L., Hochwater, W.A., Kiewitz, Ch. (1999). Value attainment: An explanation for the negative effects of work-family conflict on job and life satisfaction. Journal of Occupational Health Psychology, 4, 4, 318-326. Powell, G.N., Greenhaus, J,H. (2010). Sex, gender, and the work-to-family interface: exploring negative and positive interdependencies. Academy of Management Journal, 53, 3, 513-534. Presser, H.B. (2003). Race-ethnic and gender differences in nonstandard work shifts. Work and Occupations, 30, 412-439. Riley, L., Glass, J.L. (2002). You can t always get what you want infant care preferences and use among employed mothers. Journal of Marriage and Family, 64, 1, 2-15. Seligman, M.E.P., Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology. An introduction. American Psychologist, 55, 1, 5-14. Swanson, V., Power, K.G. (1999). Stress, satisfaction and role conflict in dual-doctor partnerships. Community, Work & Family, 2, 1, 67-88. Tepas, D.I., Armstrong, D., Carlson, M., Duchon, J., Gersten, A., Lezotte, D. (1985). Changing industry to continuous operations: Different strokes for different plants. Behavior Research, Methods, Instruments and Computers, 17, 670-676. Van Amelsvoort, L.G., Jansen, N.W., Swaen, G.M., van den Brandt, P.A., Kant, I. (2004). Direction of shift rotation among three-shift workers in relation to psychological health and work-family conflict. Scandinavian Journal of Work, Health and Environment, 30, 2, 149-156. Vinokur, A.D, Pierce, P.F., Buck, C. (1999). Work-family conflicts of women in the Air Force: their influence on mental health and functioning. Journal of Organizational Behavior, 20, 865-878. Voydanoff, P. (2005). Consequences of boundary-spanning demands and resources for work-to-family conflict and perceived stress. Journal of Occupational Health Psychology, 10, 4, 491-503. Wang, Y., Chang, Y., Fu, J., Wang, L. (2012). Work-family conflict and burnout among Chinese female nurses: the mediating effect of psychological capital. BMC Public Health, 12, doi:10.1186/1471-2458-12-915. Wayne, J.H. (2009). Reducing conceptual confusion: Clarifying the positive side of work and family. W: D.R., Crane, J. Hill (red.), Handbook of families and work: Interdisciplinary perspectives (s. 105-140). Lanham, MD: University Press of America. Weiss, D.J., Dawis, R.W., England, G.W., Lofquist, L.H. (1967). Manual for the Minnesota Satisfaction Questionnaire. Work Adjustment Project Industrial Relation Center, University of Minnesota. Wight, V, Raley, S, Bianchi, S. (2008 ). Time for children, oneself, and one s spouse among parents who work nonstandard hours. Social Forces, 87, 243-271. Zalewska, A. (2008). Konflikty praca rodzina ich uwarunkowania i konsekwencje. Pomiar wyników. W: L. Golińska, B. Dudek (red.), Rodzina i praca z perspektywy wyzwań i zagrożeń (s. 403-418). Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego. 292