Kodeks cywilny Komentarz

Kodeks cywilny Komentarz Jerzy Ciszewski Kamil Jędrej Grzegorz Karaszewski Jakub Knabe Piotr Nazaruk Beata Ruszkiewicz Grzegorz Sikorski Anna Stępień-Sporek pod redakcją Jerzego Ciszewskiego Wydanie 1 Stan prawny na 31 października 2012 roku Warszawa 2013

Poszczególne części komentarza opracowali: Jerzy Ciszewski art. 126 243, art. 922 1088 Kamil Jędrej art. 535 646, art. 774 804, art. 835 859 9 Grzegorz Karaszewski art. 353 449 11, art. 888 902 2 Jakub Knabe art. 922 1088 Piotr Nazaruk art. 1 125, art. 659 773, art. 860 875, art. 921 1 921 16 Beata Ruszkiewicz art. 450 486, art. 647 658 Grzegorz Sikorski art. 244 352, art. 498 526, art. 805 834, art. 876 887, art. 903 921 Anna Stępień-Sporek art. 487 497, art. 527 534 Opracowanie redakcyjne: Zespół Opracowanie techniczne: Małgorzata Duda Projekt okładki i stron tytułowych: Anna Gogolewska Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autorów i wydawcy. ISBN 978-83-7806-744-3 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl

Spis treści Wykaz skrótów.... 9 Przedmowa... 17 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. KODEKS CYWILNY (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) 19 KSIĘGA PIERWSZA. CZĘŚĆ OGÓLNA... 19 Tytuł I. Przepisy wstępne (art. 1 7).... 19 Tytuł II. Osoby (art. 8 43 10 ).... 37 Dział I. Osoby fizyczne (art. 8 32)... 38 Rozdział I. Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych (art. 8 24)... 38 Rozdział II. Miejsce zamieszkania (art. 25 28)... 64 Rozdział III. Uznanie za zmarłego (art. 29 32).... 65 Dział II. Osoby prawne (art. 33 43)... 73 Dział III. Przedsiębiorcy i ich oznaczenia (art. 43 1 43 10 )... 90 Tytuł III. Mienie (art. 44 55 4 )... 106 Tytuł IV. Czynności prawne (art. 56 109 9 )... 134 Dział I. Przepisy ogólne (art. 56 65)... 134 Dział II. Zawarcie umowy (art. 66 72 1 )... 155 Dział III. Forma czynności prawnych (art. 73 81)... 180 Dział IV. Wady oświadczenia woli (art. 82 88)... 193 Dział V. Warunek (art. 89 94)... 206 Dział VI. Przedstawicielstwo (art. 95 109 9 )... 212 Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 95 97)... 213 Rozdział II. Pełnomocnictwo (art. 98 109)... 218 Rozdział III. Prokura (art. 109 1 109 9 )... 234 Tytuł V. Termin (art. 110 116)... 248 Tytuł VI. Przedawnienie roszczeń (art. 117 125)... 254 KSIĘGA DRUGA. WŁASNOŚĆ I INNE PRAWA RZECZOWE.... 271 Tytuł I. Własność (art. 126 231)... 271 Dział I. Przepisy ogólne (art. 126 139)... 271 Dział II. Treść i wykonywanie własności (art. 140 154)... 271 Dział III. Nabycie i utrata własności (art. 155 194).... 297 Rozdział I. Przeniesienie własności (art. 155 171)... 298 Rozdział II. Zasiedzenie (art. 172 178)... 315 Rozdział III. Inne wypadki nabycia i utraty własności (art. 179 194)... 324 Dział IV. Współwłasność (art. 195 221).... 337 Dział V. Ochrona własności (art. 222 231)... 372 Tytuł II. Użytkowanie wieczyste (art. 232 243)... 389 Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone (art. 244 335)... 414 Dział I. Przepisy ogólne (art. 244 251)... 414 5

Spis treści Dział II. Użytkowanie (art. 252 284)... 440 Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 252 265)... 441 Rozdział II. Użytkowanie przez osoby fizyczne (art. 266 270 1 )... 460 Rozdział III. Użytkowanie przez rolnicze spółdzielnie produkcyjne (art. 271 282).. 465 Rozdział IV. Inne wypadki użytkowania (art. 283 284)... 475 Dział III. Służebności (art. 285 305 4 )... 476 Rozdział I. Służebności gruntowe (art. 285 295)... 477 Rozdział II. Służebności osobiste (art. 296 305).... 497 Rozdział III. Służebność przesyłu (art. 305 1 305 4 )... 507 Dział IV. Zastaw (art. 306 335)... 513 Rozdział I. Zastaw na rzeczach ruchomych (art. 306 326).... 514 Rozdział II. Zastaw na prawach (art. 327 335)... 549 Tytuł IV. Posiadanie (art. 336 352).... 554 KSIĘGA TRZECIA. ZOBOWIĄZANIA... 577 Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 353 365 1 )... 577 Tytuł II. Wielość dłużników albo wierzycieli (art. 366 383)... 613 Dział I. Zobowiązania solidarne (art. 366 378)... 613 Dział II. Zobowiązania podzielne i niepodzielne (art. 379 383)... 631 Tytuł III. Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych (art. 384 396)... 636 Tytuł IV. Obowiązek zawierania umów między jednostkami gospodarki uspołecznionej (art. 397 404)... 673 Tytuł V. Bezpodstawne wzbogacenie (art. 405 414)... 673 Tytuł VI. Czyny niedozwolone (art. 415 449)... 693 Tytuł VI 1. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (art. 449 1 449 11 )... 769 Tytuł VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania (art. 450 497)... 784 Dział I. Wykonanie zobowiązań (art. 450 470)............................. 784 Dział II. Skutki niewykonania zobowiązań (art. 471 486)... 821 Dział III. Wykonanie i skutki niewykonania zobowiązań z umów wzajemnych (art. 487 497)... 863 Tytuł VIII. Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu (art. 498 508).... 885 Tytuł IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika (art. 509 526)... 910 Dział I. Zmiana wierzyciela (art. 509 518)... 910 Dział II. Zmiana dłużnika (art. 519 526)... 932 Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika (art. 527 534)... 946 Tytuł XI. Sprzedaż (art. 535 602)... 961 Dział I. Przepisy ogólne (art. 535 555 1 )... 961 Dział II. Rękojmia za wady (art. 556 576).... 979 Dział III. Gwarancja jakości (art. 577 582)... 996 Dział IV. Szczególne rodzaje sprzedaży (art. 583 602)... 1001 Rozdział I. Sprzedaż na raty (art. 583 588)... 1001 Rozdział II. Zastrzeżenie własności rzeczy sprzedanej. Sprzedaż na próbę (art. 589 592).... 1004 Rozdział III. Prawo odkupu (art. 593 595).... 1007 Rozdział IV. Prawo pierwokupu (art. 596 602)... 1010 Tytuł XII. Zamiana (art. 603 604)... 1016 Tytuł XIII. Dostawa (art. 605 612)... 1018 Tytuł XIV. Kontraktacja (art. 613 626)... 1023 Tytuł XV. Umowa o dzieło (art. 627 646)... 1032 Tytuł XVI. Umowa o roboty budowlane (art. 647 658).... 1057 Tytuł XVII. Najem i dzierżawa (art. 659 709)... 1100 Dział I. Najem (art. 659 692)... 1100 6

Spis treści Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 659 679)... 1101 Rozdział II. Najem lokalu (art. 680 692)... 1131 Dział II. Dzierżawa (art. 693 709)... 1147 Tytuł XVII 1. Umowa leasingu (art. 709 1 709 18 )... 1161 Tytuł XVIII. Użyczenie (art. 710 719)... 1193 Tytuł XIX. Pożyczka (art. 720 724)... 1201 Tytuł XX. Umowa rachunku bankowego (art. 725 733)... 1206 Tytuł XXI. Zlecenie (art. 734 751)... 1221 Tytuł XXII. Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (art. 752 757)... 1241 Tytuł XXIII. Umowa agencyjna (art. 758 764 9 )... 1247 Tytuł XXIV. Umowa komisu (art. 765 773).... 1276 Tytuł XXV. Umowa przewozu (art. 774 793)... 1284 Dział I. Przepisy ogólne (art. 774 775)... 1284 Dział II. Przewóz osób (art. 776 778)... 1286 Dział III. Przewóz rzeczy (art. 779 793)... 1288 Tytuł XXVI. Umowa spedycji (art. 794 804)... 1298 Tytuł XXVII. Umowa ubezpieczenia (art. 805 834)... 1306 Dział I. Przepisy ogólne (art. 805 820)... 1306 Dział II. Ubezpieczenia majątkowe (art. 821 828)... 1339 Dział III. Ubezpieczenia osobowe (art. 829 834)... 1358 Tytuł XXVIII. Przechowanie (art. 835 845)... 1365 Tytuł XXIX. Odpowiedzialność, prawo zastawu i przedawnienie roszczeń utrzymujących hotele i podobne zakłady (art. 846 852)... 1374 Tytuł XXX. Umowa składu (art. 853 859 9 )... 1381 Tytuł XXXI. Spółka (art. 860 875).... 1389 Tytuł XXXII. Poręczenie (art. 876 887)... 1420 Tytuł XXXIII. Darowizna (art. 888 902)... 1443 Tytuł XXXIII 1. Przekazanie nieruchomości (art. 902 1 902 2 )... 1466 Tytuł XXXIV. Renta i dożywocie (art. 903 916)... 1469 Dział I. Renta (art. 903 907)... 1469 Dział II. Dożywocie (art. 908 916)... 1479 Tytuł XXXV. Ugoda (art. 917 918)... 1496 Tytuł XXXVI. Przyrzeczenie publiczne (art. 919 921)... 1502 Tytuł XXXVII. Przekaz i papiery wartościowe (art. 921 1 921 16 ).... 1507 Dział I. Przekaz (art. 921 1 921 5 )... 1507 Dział II. Papiery wartościowe (art. 921 6 921 16 )... 1513 KSIĘGA CZWARTA. SPADKI.... 1539 Tytuł I. Przepisy ogólne (art. 922 930)... 1540 Tytuł II. Dziedziczenie ustawowe (art. 931 940).... 1572 Tytuł III. Rozrządzenia na wypadek śmierci (art. 941 990 1 )... 1594 Dział I. Testament (art. 941 958)... 1594 Rozdział I. Przepisy ogólne (art. 941 948)... 1595 Rozdział II. Forma testamentu (art. 949 958)... 1614 Oddział 1. Testamenty zwykłe (art. 949 951).... 1615 Oddział 2. Testamenty szczególne (art. 952 955)... 1631 Oddział 3. Przepisy wspólne dla testamentów zwykłych i szczególnych (art. 956 958)... 1646 Dział II. Powołanie spadkobiercy (art. 959 967)... 1653 Dział III. Zapis i polecenie (art. 968 985)... 1668 Rozdział I. Zapis zwykły (art. 968 981)... 1668 Rozdział II. Zapis windykacyjny (art. 981 1 981 6 )... 1683 Rozdział III. Polecenie (art. 982 985).... 1694 7

Spis treści Dział IV. Wykonawca testamentu (art. 986 990 1 )... 1699 Tytuł IV. Zachowek (art. 991 1011)... 1706 Tytuł V. Przyjęcie i odrzucenie spadku (art. 1012 1024)... 1737 Tytuł VI. Stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego, poświadczenie dziedziczenia i ochrona spadkobiercy (art. 1025 1029 1 )... 1754 Tytuł VII. Odpowiedzialność za długi spadkowe (art. 1030 1034 3 ).... 1775 Tytuł VIII. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku (art. 1035 1046)... 1789 Tytuł IX. Umowy dotyczące spadku (art. 1047 1057)... 1821 Tytuł X. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych (art. 1058 1088).. 1835 Skorowidz przedmiotowy... 1863

Wykaz skrótów I. AKTY PRAWNE k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz.U. Nr 57, poz. 502 ze zm.) nieobowiązujące k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 111, poz. 765 ze zm.) k.k.w. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) k.m. ustawa z 18 września 2001 r. Kodeks morski (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 217, poz. 1689 ze zm.) k.p. ustawa z 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) k.p.a. ustawa z 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 ze zm.) k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm.) k.p.n. dekret z 18 lipca 1945 r. Kodeks postępowania niespornego (Dz.U. Nr 27, poz. 169 ze zm.) uchylony k.r.o. ustawa z 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2012 r., poz. 788) k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (Dz.U. Nr 94, poz. 1037 ze zm.) k.z. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 27 października 1933 r. Kodeks zobowiązań (Dz.U. Nr 82, poz. 598 ze zm.) uchylony Konstytucja RP ustawa z 2 kwietnia 1997 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze sprost. i zm.) ord. pod. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 749) p.a.s.c. ustawa z 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264) p.o.p.c. ustawa z 18 lipca 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz.U. Nr 34, poz. 311 ze zm.) p.p.m. ustawa z 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 80, poz. 432) p.p.m. z 1965 r. ustawa z 12 listopada 1965 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. Nr 46, poz. 290 ze zm.) nieobowiązująca 9

Wykaz skrótów p.p.s.a. ustawa z 30 sierpnia 2002 r. Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 270 ze zm.) p.u.n. ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112) pr.bank. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 ze zm.) pr.bud. ustawa z 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 243, poz. 1623 ze zm.) pr.czek. ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe (Dz.U. Nr 37, poz. 283 ze zm.) pr.geod.i kart. ustawa z 17 maja 1989 r. Prawo geodezyjne i kartograficzne (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 193, poz. 1287 ze zm.) pr.geol. i górn. ustawa z 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. Nr 163, poz. 981) pr.łow. ustawa z 13 października 1995 r. Prawo łowieckie (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 127, poz. 1066 ze zm.) pr.not. ustawa z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) pr.przew. ustawa z 15 listopada 1984 r. Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601 ze zm.) pr.rzecz. dekret z 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe (Dz.U. Nr 57, poz. 319 ze zm.) uchylony pr.spad. dekret z 8 października 1946 r. Prawo spadkowe (Dz.U. Nr 60, poz. 328 ze zm.) uchylony pr.spółdz. ustawa z 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 ze zm.) pr.weksl. ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U. Nr 37, poz. 282 ze zm.) pr.wł.przem. ustawa z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1117 ze zm.) przep.wprow.k.c. ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Przepisy wprowadzające Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 94 ze zm.) p.z.p. ustawa z 29 stycznia 2004 r. Prawo zamówień publicznych (tekst jedn. Dz.U. 2010 r. Nr 113, poz. 759 ze zm.) TWE Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską (Dz.Urz. UE 2006 C 321E/37) u.g.n. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 102, poz. 651 ze zm.) u.k.s.c. ustawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 ze zm.) u.k.u.r. ustawa z 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 803 ze zm.) u.k.w.h. ustawa z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 ze zm.) u.krej.s ustawa z 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 168, poz. 1186 ze zm.) u.n.n.c. ustawa z 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 167, poz. 1758 ze zm.) u.o.d.s. ustawa z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw (Dz.U. Nr 114, poz. 1191 ze zm.) uchylona u.o.d.u. ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 11, poz. 66 ze zm.) u.o.k.k. ustawa z 16 lutego 2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz.U. Nr 50, poz. 331 ze zm.) 10

Wykaz skrótów u.o.u.o. ustawa z 22 maja 2003 r. o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych (Dz.U. Nr 124, poz. 1152 ze zm.) u.ochr.lok. ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 ze zm.) u.p.e. ustawa z 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450 ze zm.) u.p.o.l. ustawa z 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 95, poz. 613 ze zm.) u.p.p. ustawa z 25 września 1981 r. o przedsiębiorstwach państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2002 r. Nr 112, poz. 981 ze zm.) u.s.d.g. ustawa z 22 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 ze zm.) u.s.m. ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.) u.s.p. ustawa z 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. Nr 98, poz. 1070 ze zm.) u.u.s.r. ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników (tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 50, poz. 291 ze zm.) u.w.l. ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 80, poz. 903 ze zm.) u.z.n.k. ustawa z 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz.U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 ze zm.) u.z.w.u.sp ustawa z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) u.zab.fin. ustawa z 2 kwietnia 2004 r. o niektórych zabezpieczeniach finansowych (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 942) u.zast.rej. ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 67, poz. 569 ze zm.) ustawa o SKOK ustawa z 14 grudnia 1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 1, poz. 2 ze zm.) II. CZASOPISMA I PUBLIKATORY Apel. W-wa Apelacja. Sąd Apelacyjny w Warszawie AUW Acta Universitatis Wratislaviensis. Prawo Biul. SN Biuletyn Informacyjny Sądu Najwyższego (od 1988 r. Biuletyn Sądu Najwyższego) Gd.St.Praw. Gdańskie Studia Prawnicze Gd.St.Praw.-Prz.Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe Legalis system informacji prawnej wydawnictwa C.H. Beck Lex system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer LexPolonica Serwis Prawniczy LexisNexis Polska sp. z o.o. MoP Monitor Prawniczy NKPK Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego NP Nowe Prawo NPN Nowy Przegląd Notarialny ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych 11

Wykaz skrótów OSAB OSAiSN OSAK OSAŁ OSN OSNAPiUS OSNC OSNCP OSNKW OSNP OSNPG OSP OSPiKA OSwSG OTK OwSS PES PiP PiZS PN POP POSAG PP PPC PPE PPH PPiA PPP PPW Pr. NTech. Pr.Bank. Pr.Gosp. Pr.Sp. Prok. i Pr. Prz.Sejm. PS PUG RPE RPEiS SC Sł.Prac. ST St.Prawn. TPP Zam.Pub.Dor. ZNSA ZNUJ ZNUŁ ZNUMK ZNUŚ Orzecznictwo Sądów Apelacji Białostockiej Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych i Sądu Najwyższego Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach i Sądów Okręgowych Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Łodzi Orzecznictwo Sądu Najwyższego (do 1962 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1995 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna (od 1995 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna oraz Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych (od 1963 r. do 1994 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Wykroczeń Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych (od 2003 r.) Orzecznictwo Sądu Najwyższego i Prokuratury Generalnej Orzecznictwo Sądów Polskich Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych Orzecznictwo Sądów w Sprawach Gospodarczych Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego Orzecznictwo w Sprawach Samorządowych Problemy Egzekucji Sądowej Państwo i Prawo Praca i Zabezpieczenie Społeczne Przegląd Notarialny Przegląd Orzecznictwa Podatkowego Przegląd Orzecznictwa Apelacyjnego w Gdańsku Problemy Praworządności Polski Proces Cywilny Przegląd Prawa Egzekucyjnego Przegląd Prawa Handlowego Przegląd Prawa i Administracji Przegląd Prawa Publicznego Prawo Papierów Wartościowych Prawo Nowych Technologii Prawo Bankowe Prawo Gospodarcze Prawo Spółek Prokuratura i Prawo Przegląd Sejmowy Przegląd Sądowy Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego Ruch Prawniczy i Ekonomiczny Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Cywilistyczne Służba Pracownicza Samorząd Terytorialny Studia Prawnicze Transformacje Prawa Prywatnego Zamówienia Publiczne Doradca Zeszyty Naukowe Sądownictwa Administracyjnego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Łódzkiego Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Śląskiego 12

Wykaz skrótów III. LITERATURA 1. Komentarze G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 1, 2006 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2006 G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 2, 2006 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2006 G. Bieniek i in., Komentarz Zobowiązania, t. 2, 2007 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2007 G. Bieniek i in., Komentarz Zobowiązania, t. 1, 2009 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2009 G. Bieniek i in., Komentarz Zobowiązania, t. 2, 2009 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2009 G. Bieniek i in., Komentarz Zobowiązania, t. 1, 2011 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 1, red. G. Bieniek, Warszawa 2011 G. Bieniek i in., Komentarz... Zobowiązania, t. 2, 2011 G. Bieniek, H. Ciepła, S. Dmowski, J. Gudowski, K. Kołakowski, M. Sychowicz, T. Wiśniewski, C. Żuławska, Komentarz do kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania, t. 2, red. G. Bieniek, Warszawa 2011 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz, 2009 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2009 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz, 2011 S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga pierwsza. Część ogólna, Warszawa 2011 E. Gniewek (red.), Kodeks, t. 2, 2004 B. Burian, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Tom II. Komentarz do artykułów 535 1088, red. E. Gniewek, Warszawa 2004 E. Gniewek (red.), Kodeks, 2006 B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebińczyk, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2006 E. Gniewek (red.), Kodeks..., 2008 B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2008 E. Gniewek (red.), Kodeks, 2011 B. Burian, A. Cisek, W. Dubis, E. Gniewek, J. Gołaczyński, J. Jezioro, J. Kremis, P. Machnikowski, J. Nadler, J. Strzebinczyk, K. Zagrobelny, Kodeks cywilny. Komentarz, red. E. Gniewek, Warszawa 2011 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2008 E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV. Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2008 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009 Z. Gawlik, A. Janiak, A. Jedliński, A. Kidyba, K. Kopaczyńska-Pieczniak, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Część ogólna, t. I, red. A. Kidyba, Warszawa 2009 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2009 K. Dadańska, T. Filipiak, Kodeks cywilny. Komentarz. t. II. Własność i inne prawa rzeczowe, red. A. Kidyba, Warszawa 2009 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. ogólna, 2010 Z. Gawlik, A. Janiak, G. Kozieł, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. t. III. Zobowiązania. Część ogólna, red A. Kidyba, Warszawa 2010 A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 3, cz. szczególna, 2010 Z. Gawlik, A. Janiak, A. Kidyba, K. Kopaczyńska-Pieczniak, G. Kozieł, E. Niezbecka, T. Sokołowski, Kodeks cywilny. Komentarz. t. III. Zobowiązania. Część szczególna, red A. Kidyba, Warszawa 2010 13

Wykaz skrótów A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 4, 2012 E. Niezbecka, Kodeks cywilny. Komentarz. t. IV. Spadki, red. A. Kidyba, Warszawa 2012 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 1999 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 1999 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2000 Kodeks cywilny. Komentarz, t. 2, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2000 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2002 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. Komentarz, t. 1, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2002 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2005 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, J. Szachułowicz, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450 1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2005 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2008 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art.1 449 11, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2008 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2009 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, J. Szachułowicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450 1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2009 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2011 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. I. Komentarz do art. 1 449 10, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011 K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 2, 2011 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, J. Mojak, L. Ogiegło, M. Pazdan, J. Pietrzykowski, W. Popiołek, M. Safjan, E. Skowrońska-Bocian, K. Zaradkiewicz, K. Zawada, Kodeks cywilny. t. II. Komentarz do art. 450 1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2011 M. Pyziak-Szafnicka (red.), Kodeks cywilny B. Giesen, W.J. Katner, P. Księżak, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, R. Majda, E. Michniewicz-Broda, T. Pajor, U. Promińska, M. Pyziak- -Szafnicka, W. Robaczyński, M. Serwach, Z. Świderski, M. Wojewoda, Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, red. M. Pyziak-Szafnicka, Warszawa 2009 S. Rudnicki, Komentarz, 2006 S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2006 S. Rudnicki, Komentarz, 2008 S. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2008 S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz S. Rudnicki, G. Rudnicki, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe, Warszawa 2009 Kodeks spółek, t. 1, 2006 S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. t. I. Komentarz do art. 1 150, Warszawa 2006 Kodeks spółek, t. 5, 2008 S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, W. Giezek, K. Oplustil, M. Tarska, A. Helin, P. Kardas, I.B. Mika, A. Rachwał, M. Spyra, Kodeks spółek handlowych. Komentarz. t. V. Pozakodeksowe prawo handlowe, Warszawa 2008 2. Systemy Prawa Cywilnego System P.C., t. 3, cz. 2, 1976 System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. III, cz. II, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1976 System P.C. t. 2, 1977 S. Wójcik, J. Wasilkowski, J.S. Piątowski, M. Madey, M. Gersdorf, J. Ignatowicz, Z.K. Nowakowski, J. Winiarz, A. Wąsiewicz, A. Kunicki, System prawa cy- 14

Wykaz skrótów wilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. II, Prawo własności i inne prawa rzeczowe, red. tomu J. Ignatowicz, Ossolineum 1977 System P.C., t. 3, 1981 S. Grzybowski, T. Dybowski, E. Łętowska, Z. Radwański, A. Ohanowicz, W. Czachórski, J. Dąbrowa, K. Gandor, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. III, cz. 1, Prawo zobowiązań część ogólna, red. tomu Z. Radwański, Ossolineum 1981 System P.C., t. 1, 1985 B. Gawlik, S. Grzybowski, J. Ignatowicz, B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Z. Radwański, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. I, Część ogólna, red. tomu S. Grzybowski, Ossolineum 1985 System P.C., t. 4, 1986 J.S. Piątowski, S. Wójcik, J. Kosik, E. Drozd, System prawa cywilnego, red. nacz. W. Czachórski, t. IV, Prawo spadkowe, red. tomu J.S. Piątowski, Ossolineum 1986 3. Systemy Prawa Prywatnego System P.P., t. 2, 2002 E. Drozd, B. Kordasiewicz, M. Pazdan, Z. Radwański, A. Zieliński, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2002 System P.P., t. 7, 2004 A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow, J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki, A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2004 System P.P., t. 4, 2005 A. Cisek, E. Gniewek, J. Gołaczyński, R. Mikosz, K. Pietrzykowski, J. Pisuliński, K. Zaradkiewicz, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, Warszawa 2005 System P.P., t. 8, 2004 R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski, M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański, K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2004 System P.P., t. 5, 2006 M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski, E. Łętowska, P. Machnikowski, A. Olejniczak, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2006 System P.P., t. 1, 2007 Z. Banaszczyk, J. Frąckowiak, L. Górnicki, W.J. Katner, E. Łętowska, T. Pajor, M. Pazdan, T. Pietrzykowski, M. Pyziak-Szafnicka, Z. Radwański, W. Rozwadowski, M. Safjan, M. Zieliński, System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007 System P.P., t. 3, 2007 E. Gniewek, P. Machnikowski, A. Stelmachowski, R. Mikosz, T. Dybowski, System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, red. T. Dybowski, Warszawa 2007 System P.P., t. 4, 2007 E. Gniewek, A. Cisek, K. Pietrzykowski, K. Zaradkiewicz, R. Mikosz, J. Gołaczyński, J. Pisuliński, System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. E. Gniewek, Warszawa 2007 System P.P, t. 2, 2008 M. Pazdan, E. Drozd, A. Zieliński, B. Kordasiewicz, Z. Radwański, System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008 System P.P, t. 16, 2008 M. Asłanowicz, A. Herbet, M. Litwińska-Werner, J.P. Naworski, W. Popiołek, M. Romanowski, T. Siemiątkowski, S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, System Prawa Prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, red. A. Szajkowski, Warszawa 2008 System P.P., t. 6, 2009 Z. Banaszczyk, A. Brzozowski, M. Jagielska, M. Kaliński, P. Machnikowski, P. Mostowik, M. Pyziak-Szafnicka, A. Śmieja, K. Zawada, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009 System P.P., t. 10, 2009 A. Doliwa, A. Kawałko, B. Kordasiewicz, J. Kremis, H. Witczak, F. Zoll, M. Kłos, J. Wierciński, J.S. Piątowski, E. Skowrońska-Bocian, S. Wójcik, System Prawa Prywatnego, t. 10, Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2009 System P.P., t. 6, suplement, 2010 P. Drapała, F. Zoll, System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna. Suplement, red. A. Olejniczak, Warszawa 2010 System P.P., t. 18, 2010 M.H. Koziński, J. Łopuski, M. Orlicki, M. Romanowski, W. Pyzioł, System Prawa Prywatnego, t.18, Prawo papierów wartościowych, red. A. Szumański, Warszawa 2010 15

Wykaz skrótów System P.P., t. 7, 2011 A. Brzozowski, J. Frąckowiak, W.J. Katner, M. Korzycka-Iwanow, J. Napierała, M. Nesterowicz, A. Olejniczak, J. Pisuliński, E. Rott-Pietrzyk, M. Stec, L. Stecki, A. Stelmachowski, J.A. Strzępka, L. Ogiegło, System Prawa Prywatnego, t. 7, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. J. Rajski, Warszawa 2011 System P.P., t. 8, 2011 R. Budzinowski, A. Janiak, A. Koch, A. Lichorowicz, M. Olechowski, M. Orlicki, J. Panowicz-Lipska, J. Poczobut, M. Pyziak-Szafnicka, W. Pyzioł, Z. Radwański, K. Zawada, J. Pisuliński, A. Suchoń, System Prawa Prywatnego, t. 8, Prawo zobowiązań część szczegółowa, red. J. Panowicz-Lipska, Warszawa 2011 System P.P., t. 1, 2012 W. Rozwadowski, M. Safjan, L. Górnicki, T. Pajor, Z. Radwański, M. Zieliński, M. Pyziak-Szafnicka, E. Łętowska, T. Pietrzykowski, Z. Banaszczyk, M. Pazdan, J. Frąckowak, W.J. Katner, K. Osajda, P. Machnikowski, System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2012 System P.P., t. 12, 2012 M. Andrzejewski, E. Holewińska-Łapińska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, J. Strzebinczyk, System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2012 System P.P., t. 5, 2012 M. Bednarek, A. Brzozowski, P. Drapała, T. Dybowski, M. Krajewski, E. Łętowska, P. Machnikowski, A. Olejniczak, K. Osajda, A. Pyrzyńska, M. Pyziak-Szafnicka, System Prawa Prywatnego, t. 5, Prawo zobowiązań część ogólna, red. E. Łętowska, Warszawa 2012 IV. INNE Dz.U. Dziennik Ustaw ETS Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej M.P. Monitor Polski NSA Naczelny Sąd Administracyjny SA Sąd Apelacyjny SN Sąd Najwyższy SOKiK Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów SW Sąd Wojewódzki TK Trybunał Konstytucyjny UOKiK Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów WSA wojewódzki sąd administracyjny Zb.Orz. Zbiór Orzeczeń Uwaga: Artykuły bez bliższego oznaczenia są artykułami Kodeksu cywilnego.

Przedmowa Kodeks cywilny jest jednym z głównych aktów prawnych w polskim systemie prawa. W niniejszej publikacji przedstawiono najważniejsze osiągnięcia badawcze doktryny prawa cywilnego, koncentrując się przede wszystkim na problemach praktyki prawniczej. Komentarz obejmuje objaśnienia do przepisów księgi pierwszej (część ogólna), księgi drugiej (własność i inne prawa rzeczowe), księgi trzeciej (zobowiązania) oraz księgi czwartej (spadki) Kodeksu cywilnego. Wszystkie uwagi do artykułów zostały opracowane w sposób niezwykle przejrzysty i syntetyczny. Podział komentarzy do poszczególnych artykułów na: Zagadnienia ogólne, Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne oraz Wybrane tezy z orzecznictwa i Poglądy doktryny, pozwoli Czytelnikowi szybko odnaleźć informacje, których poszukuje. W opracowaniu przedstawiono komentarz autorski do omawianych przepisów, wykorzystując jednocześnie najnowszy dorobek doktryny i judykatury. Założeniem Autorów było opracowanie komentarza na najwyższym poziomie merytorycznym, który jednocześnie będzie miał walor praktyczny. Chodziło również o zapewnienie Czytelnikowi szybkiego dostępu do obecnie obowiązujących przepisów, orzecznictwa i poglądów doktryny, w szczególności w sytuacjach, gdy ograniczony jest dostęp do opracowań systemowych i publikacji elektronicznych. Niniejsza publikacja jest dziełem zbiorowym. W jej opracowaniu wzięli udział pracownicy naukowi Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego oraz prawnicy praktycy specjalizujący się w prawie cywilnym. Autorzy oraz Wydawnictwo mają nadzieję, że Kodeks cywilny. Komentarz będzie stanowił cenne źródło wiedzy nie tylko dla osób, które w swojej działalności zawodowej zajmują się stosowaniem i wykładnią przepisów prawa cywilnego, lecz także dla aplikantów i studentów prawa oraz wszystkich zainteresowanych szeroko pojętym prawem cywilnym. Pierwsze wydanie komentarza uwzględnia stan prawny na 31 października 2012 r. Gdańsk, październik 2012 r. dr hab. Jerzy Ciszewski, prof. UG

USTAWA z dnia 23 kwietnia 1964 r. KODEKS CYWILNY (Dz.U. Nr 16, poz. 93; zm.: Dz.U. z 1971 r. Nr 27, poz. 252; z 1976 r. Nr 19, poz. 122; z 1982 r. Nr 11, poz. 81, Nr 19, poz. 147, Nr 30, poz. 210; z 1984 r. Nr 45, poz. 242; z 1985 r. Nr 22, poz. 99; z 1989 r. Nr 3, poz. 11, Nr 33, poz. 175; z 1990 r. Nr 34, poz. 198, Nr 55, poz. 321, Nr 79, poz. 464; z 1991 r. Nr 107, poz. 464, Nr 115, poz. 496; z 1993 r. Nr 17, poz. 78; z 1994 r. Nr 27, poz. 96, Nr 105, poz. 509, Nr 84, poz. 386, Nr 85, poz. 388; z 1995 r. Nr 83, poz. 417, Nr 141, poz. 692; z 1996 r. Nr 114, poz. 542, Nr 139, poz. 646, Nr 149, poz. 703; z 1997 r. Nr 43, poz. 272, Nr 68, poz. 439, Nr 115, poz. 741, Nr 117, poz. 751, Nr 157, poz. 1040; z 1998 r. Nr 117, poz. 758, Nr 106, poz. 668; z 1999 r. Nr 52, poz. 532; z 2000 r. Nr 22, poz. 271, Nr 74, poz. 855 i 857, Nr 88, poz. 983, Nr 114, poz. 1191; z 2001 r. Nr 11, poz. 91, Nr 71, poz. 733, Nr 130, poz. 1450, Nr 145, poz. 1638; z 2002 r. Nr 113, poz. 984, Nr 141, poz. 1176; z 2003 r. Nr 49, poz. 408, Nr 60, poz. 535, Nr 64, poz. 592, Nr 124, poz. 1151; z 2004 r. Nr 91, poz. 870, Nr 96, poz. 959, Nr 162, poz. 1692, Nr 172, poz. 1804, Nr 281, poz. 2783; z 2005 r. Nr 48, poz. 462, Nr 157, poz. 1316, Nr 172, poz. 1438; z 2006 r. Nr 133, poz. 935, Nr 164, poz. 1166; z 2007 r. Nr 80, poz. 538, Nr 81, poz. 554, Nr 82, poz. 557, Nr 181, poz. 1287; z 2008 r. Nr 116, poz. 731, Nr 163, poz. 1012, Nr 220, poz. 1425 i 1431, Nr 228, poz. 1506; z 2009 r. Nr 42, poz. 341, Nr 79, poz. 662, Nr 131, poz. 1075; z 2010 r. Nr 40, poz. 222, Nr 155, poz. 1037; z 2011 r. Nr 80, poz. 432, Nr 85, poz. 458, Nr 230, poz. 1370). KSIĘGA PIERWSZA CZĘŚĆ OGÓLNA Tytuł I PRZEPISY WSTĘPNE Literatura: M. Bąba, Swoistość odpowiedzialności z art. 299 k.s.h. PiP 2009, nr 9; W. Borysiak, Zastrzeżenie kary umownej a kompensacja niemajątkowych uszczerbków wierzyciela, Palestra 2007, nr 5 6; K. Czerwińska-Koral, Pozwy osadzonych o zapłatę odszkodowań i zadośćuczynień przyczyny i skutki, PPP 2008, nr 11; W. Dajczak, Zasady współżycia społecznego czy dobra wiara?, Rejent 2001, nr 1; S. Dmowski, S. Rudnicki, Komentarz, 2011; J. Gajda, Pojęcie dobrej wiary w przepisach kodeksu cywilnego, SP 1997, nr 2; E. Gniewek (red.), Kodeks, 2011, uwagi do art. 1 7; S. Grzybowski, w: System P.C., t. 1, 1985; A. Harla, Ciężar dowodu a podstawy rewizyjne w postępowaniu cywilnym, PiP 1990, nr 8; J. Jacyszyn, Zadatek wzmacnia umowę, Rzeczpospolita 1996, nr 2, H. Jakimko, W. Jakimko, Rozkład ciężaru dowodowego i jego konsekwencje w polskim procesie cywilnym, Acta Universitatis Wratislaviensis, PPiA 2001, nr 46; B. Janiszewska, O potrzebie zmiany klauzuli zasad współżycia społecznego (głos w dyskusji), PUG 2003, nr 4; B. Janiszewska, Pojęcie dobrej wiary w rozumieniu obiektywnym a zasady współżycia społecznego, PUG 2003, nr 9; T. Justyński, Nadużycie prawa, Kraków 2000; A. Kidyba (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2009, uwagi do art. 1 7; A. Klein, Elementy zobowiązaniowego stosunku prawnego, Wrocław 2005; L. Leszczyński, Dobre obyczaje zamiast zasad współżycia społecznego, Rzeczpospolita 1998, nr 25; J. Lipski, O zasadzie niedziałania prawa wstecz w prawie polskim, Biuletyn Ekspertyzy i Opinie Prawne Kancelarii Sejmu 2002, nr 2; W. Łączkowski, Zasada lex retro non agit jako problem konstytucyjny w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Studia i Materiały Trybunału Konstytucyjnego 1996, t. 2; E. Łętowska, O potrzebie zmiany poglądów na znaczenie art. 3 k.c., w: Studia z prawa gospodarczego i handlowego, Kraków 1996; E. Łętowska, Podstawy prawa cywilnego, Warszawa 1999; E. Łętowska, Prawo cywilne a prawo administracyjne, w: Rozprawy z polskiego i europejskiego prawa prywatnego, Kraków 1994, E. Morawska, Ciężar dowodu niektóre problemy dowodowe, SC 1982; E. Morawska, Zasada lex retro non agit w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, PS 2002, nr 4; M. Pazdan, Dobra lub zła wiara osoby prawnej, w: Studia z prawa prywatnego. Piotr Nazaruk 19

Art. 1 Księga I. Część ogólna Księga pamiątkowa poświęcona Profesor Birucie Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, red. W. Katner, T. Pajor, U. Promińska, M. Pyziak-Szafnicka, A. Szpunar, E. Wojnicka, Łódź 1997; M. Pazdan, Kodeks spółek handlowych a kodeks cywilny, PiP 2001, nr 2; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny, t. 1, 2011, uwagi do art. 1 7; T. Pietrzykowski, Zasada nieretroakcji w kodeksie cywilnym (art. 3 k.c.), SP 1999, nr 3; M. Pyziak-Szafnicka, Kodeks cywilny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2009, uwagi do art. 1 7; M. Pyziak-Szafnicka, System P.P., t. 1, 2007; Z. Radwański, Pojęcie prawa cywilnego w świetle kodeksu cywilnego (uwagi de lege lata i de lege ferenda), w: Polskie prawo prywatne w dobie przemian, Księga Jubileuszowa dedykowana Profesorowi Jerzemu Młynarczykowi, Gdańsk 2005; Z. Radwański, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2011; Z. Radwański (red.), System P.P., t. 2, 2008; Z. Radwański, Uwagi de lege ferenda o klauzulach generalnych w prawie prywatnym, Przegląd Legislacyjny 2001; Z. Radwański, Założenia dalszych prac kodyfikacyjnych na obszarze prawa cywilnego, PiP 2004, nr 3; Z. Radwański (red.), Zielona księga. Optymalna wizja Kodeksu cywilnego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2006; M. Safjan, Klauzule generalne w prawie cywilnym (przyczynek do dyskusji), PiP 1990, nr 11; M. Safjan (red.), System P.P., t. 1, 2012; M. Sawczuk (red.), Czterdzieści Lat Kodeksu Cywilnego. Materiały z Ogólnopolskiego Zjazdu Cywilistów w Rzeszowie (8 10.10.2004 r.), Kraków Warszawa 2006; W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 1977; A. Sikorska, Ciężar dowodu w przypadku odstąpienia od umowy sprzedaży przez kupującego z powodu wad rzeczy lub niezgodności towaru z umową, Radca Prawny 2005, nr 1; S. Sołtysiński, Kodeks spółek, t. 1, 2006; A. Stelmachowski, Wstęp do teorii prawa cywilnego, Warszawa 1984; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1998; B. Swaczyna, Prawne konsekwencje wielopodmiotowości stron umowy sprzedaży. Zagadnienia wybrane, TPP 2001, nr 2; A. Szpunar, Dobra wiara jako przesłanka nabycia własności nieruchomości od nieuprawnionego, PiP 1997, nr 7; A. Szpunar, Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego, II Kongres Notariuszy Rzeczpospolitej Polskiej, red. R. Sztyk, Kluczbork 1999; Uwagi o nadużyciu prawa podmiotowego, wyd. II, Kongres Notariuszy RP teksty i opracowania, Warszawa 1999; M. Tyrakowska, Podmiotowość cywilnoprawna osób ustawowych na przykładzie spółki jawnej, teza nr 1, PPH 2010, nr 5; T. Zieliński (red.), Kodeks pracy. Komentarz, Warszawa 2001; A. Wolter, I. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 2003; Z. Ziembiński, Desuetudo, PiP 1994, nr 11; Z. Ziembiński, O metodzie analizowania stosunku prawnego, PiP 1967, nr 2. ZAKRES REGULACJI Art. 1. Kodeks niniejszy reguluje stosunki cywilnoprawne między osobami fizycznymi i osobami prawnymi. Zagadnienia ogólne 1. Ustawa Kodeks cywilny z 1964 r. jest formą kodyfikacji, tak jak inne polskie regulacje tego typu (np. Kodeks karny, Kodeks pracy), jest aktem prawnym o charakterze ustawy organicznej. W Kodeksie tym nie jest jednak i nie może być zrealizowana zasada zupełności, według której powinien on obejmować wszystkie przepisy z zakresu prawa cywilnego, jako odrębnej gałęzi prawa. Kodeks nie jest aktem wyższego rzędu w stosunku do innych ustaw. Jest on traktowany na równi z innymi ustawami i nie jest aktem normatywnym hierarchicznie nadrzędnym w stosunku do innych ustaw regulujących stosunki cywilnoprawne. Jest natomiast aktem o najszerszym zakresie regulacji, obejmującym podstawowe instytucje prawa cywilnego, opartym na jednolitych założeniach ogólnych. 2. Na pojęcie prawa cywilnego, którego podstawową regulacją prawną jest Kodeks cywilny, składają się trzy elementy, a mianowicie: 1) podmioty działające w ramach prawa, 2) przedmiot regulacji i 3) metoda regulacji stosunków prawnych. Cechą szczególną tego Kodeksu jest to, że obejmuje on podstawowe przepisy regulujące stosunki cywilnoprawne, czyli stosunki zaliczane zarówno w doktrynie, jak i w judykaturze do spraw cywilnych. Kryteria rozgraniczenia między stosunkiem cywilnoprawnym i innymi stosunkami prawnymi nie są określone w art. 1, a w konsekwencji między prawem cywilnym a innymi gałęziami prawa. W doktrynie wskazuje się przede wszystkim na dwa takie kryteria: metody oraz przedmiotu regulacji stosunków społecznych. 3. Zakres zastosowania Kodeksu cywilnego wymaga wskazania dwóch kryteriów: 1) przedmiotowego, czyli majątkowego lub osobistego charakteru stosunku prawnego i 2) charakterystycznej, równorzędnej dla stron tego stosunku metody jego regulacji (tak E. Łętowska, Podstawy prawa, s. 23). Oba kryteria są ze sobą ściśle funkcjonalnie i logicznie związane w ten sposób, 20 Piotr Nazaruk

Tytuł I. Przepisy wstępne Art. 1 że wskazana cywilnoprawna metoda regulacji może zaistnieć tylko w przestrzeni wyznaczonej występowaniem stosunków prawa prywatnego. Z uwagi na tę niesamodzielność metody regulacji nie do końca przekonujące są próby eksponowania jej, jako jedynego kryterium wyodrębnienia prawa cywilnego (tak A. Stelmachowski, Wstęp do teorii, s. 14 i n.). 4. Stosunek cywilnoprawny uregulowany w art. 1 to taki złożony stosunek prawny, w którym podmioty zachowują autonomiczną względem siebie pozycję; nie występuje zatem w tym układzie uprawnień i obowiązków zjawisko władczego określania przez jedną ze stron sytuacji prawnej drugiej strony (A. Stelmachowski, Zarys teorii, s. 35 i n.). Jest to jedynie zasada, od której występują wyjątki sytuacje, gdy jedna ze stron stosunku cywilnoprawnego ma kompetencję do samodzielnego zaktualizowania, zniesienia czy określenia treści uprawnień lub obowiązków drugiej strony (tzw. uprawnienie kształtujące). Element ten jednak ma zawsze w stosunku cywilnoprawnym znaczenie drugorzędne względem podstawowego układu uprawnień i obowiązków, zbudowanego na zasadzie autonomiczności. 5. Treść stosunku cywilnoprawnego określa wzajemne zachowania jego stron, przez wskazanie praw i obowiązków majątkowych oraz niekiedy praw i obowiązków niemajątkowych, odnoszących się do dóbr osobistych. Stosunki cywilnoprawne mogą mieć zatem charakter stosunków prawnych majątkowych lub niemajątkowych. Prawa i obowiązki stron oraz powstanie, zmiana i ustanie stosunku cywilnoprawnego zależą od charakteru zdarzeń prawnych, a w szczególności od treści czynności prawnych oraz czynności faktycznych stron. 6. Podmiotami prawa cywilnego są wskazane w treści norm cywilnoprawnych oraz wymienione w sformułowaniach norm prawnych osoby, na których rzecz ma być podjęte nakazane adresatowi zachowanie czy też czynności, których obowiązek prawny adresata jest uzależniony od określonego działania lub zachowania. Występują oni zatem jako strony stosunków prawnych. Wbrew sformułowaniu art. 1 prawo cywilne zna nie dwa, lecz trzy rodzaje podmiotów. Największe znaczenie mają niewątpliwie wymienione w komentowanym przepisie osoby fizyczne (zob. uwagi do art. 8 i n.) oraz osoby prawne (zob. uwagi do art. 33 i n.). Oprócz nich jednak normy prawa cywilnego nakładają obowiązki i przyznają uprawnienia ściśle określonym jednostkom organizacyjnym nieuznanym przez przepisy za osoby prawne. Jednostki te można uznać za trzecią kategorię podmiotów prawa cywilnego, choć art. 33 1 odsyła w tym przypadku do przepisów o osobach prawnych (zob. uwagi do art. 33 1 ). Chodzi tu głównie o osobowe spółki handlowe. 7. Obecnie Kodeks cywilny traktuje na równi osoby fizyczne i osoby prawne. Nie zawsze tak było. Do 1 października 1990 r., to jest do dnia wejścia w życie ustawy z 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 55, poz. 321 ze zm.), art. 1 przewidywał odrębne regulacje stosunków cywilnoprawnych między jednostkami gospodarki uspołecznionej, między osobami fizycznymi oraz między jednostkami gospodarki uspołecznionej a osobami fizycznymi ( 1). Zmiana art. 1 dokonana ustawą z 28 lipca 1990 r. polegająca na nadaniu mu nowego brzmienia, połączona ze zmianą wielu innych przepisów tego Kodeksu, miała na celu zniesienie dotychczasowego nierównego traktowania podmiotów stosunków cywilnoprawnych, w zależności od reprezentowanego przez nie typu własności (państwowej, społecznej, indywidualnej, osobistej), które dotychczas podlegały zróżnicowanej ochronie. Cel ten został w zasadzie zrealizowany, i to zarówno w stosunkach prawnorzeczowych, jak i zobowiązaniowych. 8. Kodeks cywilny nie jest jedynym źródłem prawa cywilnego i nie normuje całości stosunków cywilnoprawnych. Poza Kodeksem istnieją liczne akty normatywne wyrażające normy prawa cywilnego. Te pozakodeksowe źródła prawa cywilnego można podzielić na dwie grupy: 1) akty normatywne wyrażające wyłącznie lub przynajmniej głównie normy prawa cywilnego (np. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Kodeks wykroczeń, Kodeks spółek handlowych, ustawa z 29 czerwca 1995 r. o obligacjach, ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe, ustawa z 28 kwietnia 1936 r. Prawo czekowe, ustawa z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali, ustawa z 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych, ustawa z 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów), 2) tzw. akty normatywne kompleksowe Piotr Nazaruk 21

Art. 1 Księga I. Część ogólna regulujące we względnie całościowy sposób poszczególne dziedziny stosunków społecznych i wyrażające zarówno normy prawa cywilnego, jak i prawa administracyjnego, a często także karnego (np. ustawa z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, ustawa z 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, ustawa z 16 listopada 2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego i innych ustaw). 9. Stosowanie Kodeksu cywilnego do stosunków cywilnoprawnych normowanych aktami pozakodeksowymi przedstawia się różnie w odniesieniu do poszczególnych aktów pozakodeksowych. Część z nich zawiera przepisy przesądzające o konieczności uzupełniającego stosowania do regulowanej danym aktem materii przepisów Kodeksu cywilnego (np. art. 1 ust. 2 u.w.l.), inne takiego odesłania nie zawierają, a o sposobie i zakresie stosowania przepisów Kodeksu cywilnego rozstrzyga przedmiot regulacji danej ustawy szczególnej. Zasadą jest stosowanie wprost (nie odpowiednio) na całym obszarze prawa cywilnego przepisów księgi I (części ogólnej) Kodeksu cywilnego. Ponadto, do uregulowanych poza Kodeksem stosunków prawnych o charakterze zobowiązaniowym mają zastosowanie wprost przepisy tzw. części ogólnej prawa zobowiązań, normujące zagadnienia wspólne dla wszystkich stosunków prawnych tego rodzaju (art. 353 534 k.c.), a do uregulowanych poza Kodeksem praw rzeczowych ograniczonych mają zastosowanie wprost kodeksowe przepisy ogólne o tych prawach (art. 244 251 k.c.). 10. Postępowanie sądowe w sprawach ze stosunków z zakresu prawa cywilnego zostało uregulowane w Kodeksie postępowania cywilnego. Pojęcie spraw cywilnych w rozumieniu art. 1 k.p.c. obejmuje ponadto sprawy ze stosunków z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, prawa ubezpieczeń społecznych oraz inne sprawy, do których przepisy Kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Zagadnienia szczegółowe i problemy praktyczne 11. Przepisy Kodeksu cywilnego stosuje się w sprawie cywilnej w każdym wypadku, gdy przepisy szczególne, regulujące stosunki cywilnoprawne, nie normują jakiegoś zagadnienia (np. zdolności do czynności prawnych, terminów, przedawnienia). Część ogólna Kodeksu cywilnego ma w tym wypadku szczególne znaczenie; jej przepisy łączą niejako w jedną całość normy cywilnoprawne zawarte różnych aktach normatywnych. Umożliwia to stosowanie tych przepisów według jednolitych zasad. 12. Od 1 maja 2004 r. częścią polskiego prawa, w tym prawa cywilnego, stało się prawo europejskie (wcześniej prawo Wspólnot Europejskich oraz od wejścia w życie 1 listopada 1993 r. Traktatu z Maastricht prawo Unii Europejskiej). Prawo europejskie bezpośrednio obowiązuje w państwach członkowskich, a więc obecnie również w Polsce, i jest bezpośrednio skuteczne. 13. Zgodnie z koncepcją jedności prawa prywatnego Kodeks spółek handlowych stanowi lex specialis względem Kodeksu cywilnego, którego przepisy są stosowane odpowiednio. Zasadnicze znaczenie ma tu art. 2 k.s.h., który wyklucza automatyczne stosowanie wprost przepisów Kodeksu cywilnego do każdej kwestii nieuregulowanej w Kodeksie spółek handlowych. Przede wszystkim ustalenie istnienia sprawy nieuregulowanej wymaga przeprowadzenia dość złożonej sekwencji rozumowań. W razie stwierdzenia braku unormowania danego zagadnienia we właściwej grupie przepisów Kodeksu spółek handlowych należy bowiem rozważyć, czy nie zachodzi przypadek regulacji negatywnej (zamierzonego pominięcia określonej kwestii w przepisach) oraz czy nie można zastosować przez analogię innego przepisu Kodeksu spółek handlowych. Dopiero w razie uzyskania przeczącej odpowiedzi na te pytania możliwe jest zastosowanie przepisu Kodeksu cywilnego. Stosowanie tego przepisu należy jednak poprzedzić oceną, czy właściwość (natura) stosunku prawnego spółki handlowej pozwala na stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego wprost, czy też wymaga stosowania odpowiedniego (czyli dopuszczającego modyfikację treści normy wyinterpretowanej z przepisów Kodeksu cywilnego w celu dostoso- 22 Piotr Nazaruk